Ж.Аймауытов. 1. Табиғатты суреттеуде қолданылған сөздердің мағынасына, өзара ұйқасына

1. Табиғатты суреттеуде қолданылған сөздердің мағынасына, өзара ұйқасына, құрылысына, естілу, айтылу сазына назар аударыңдар.

2. Жазушының Марқакөлдің сипатын, орналасқан жерін суреттеуінде қандай ерекшелітер бар:

- Өскемен, Бұқтарма, Алтай, Күршім жерлерін не үшін пайдаланған?

- Жоғардағы ел, жер, өзен, көл, таудың суретін, табиғатын бейнелейтін сөздер мен сөз тіркестерінің қызметін анықтаңдар.

3. «Ар жағында», «оң жағында», «қақ басында», «алақанның аясында» тіркстерінің синонимдерін жазыңдар.

4. «Күз күзеткен», «түрі де аспан, сыры да аспан», «қысы – қыспақ», «жазы – самал» тіркстерінің мағынасын ашып айтыңдар.

5. Бір сөзді екі рет қайталанып берулуінің мағыналық, эмоциялық әсері қандай?

Бірде Құнанбай, Алшынбай, Мұса үшеуі бірігіп, еле арасында даулы мәселелер көбейіп кетті, барымта жиі қайталанатын болды деген себепті желеу етіп ел жинап, мәслихат өткізбек болады. Дуанбасылар шақыртқан соң халық жиылады. Халықтың бас-аяғы түгел жиналып болғанымен, дуанбасылар келе қоймайды. Шілденің аптап ыстығында Жанқұтты шешен дуанбасыларды күтеді. Осы уақытты Жанқұтты дуанбасылар келмейтін болды деп халықты таратып жіберіп, өзі үшеуінің алдынан шығады.

Алшынбай тұрып:

- Е, Жанқұтты, халық жиналды ма? – депті.

- Халық жиналмақ түгілі, жиылыс бітіп қойды. Сіздер кешіккеннен кейін сырқаттанып қалды ма деп, жиылыста қаралатын төрт мәселенің біреуін өзім шешіп, үшеуін үшеуіңізге қалдырып, кейін бір кезі келгенде айтар деп, халықты таратып жібердім, - деп Жанқұтты жауап береді.

- Оның да дұрыс болған екен, бізге қайсысын қалдырдың, - депті Алшынбай. Сонда Жанқұтты тұрып:

- Мұсажан, асықтың қаржысының билігін саған қалдырдым, Алшеке, тақыр жердің билігін саған қалдырдым, Құнанбай, ақ тобық аттың шабысының билігін саған қалдырдым, - деген екен.

1. Мәтінде аты аталған Мұса, Алшынбай, Құнанбай, Жанқұтты туралы не білесіңдер?

2. Барымта, желеу етіп, дуанбасы, аптап сөздерінің мағынасын анықтаңдар.

3. Жанқұтты шешеннің дуанбасыларға қалдырған билігін таратып айтып беріңдер.

10-жаттығу.

- зияткерлік сайыста бірінші орын алған студенттерге көңіл көтеру лебізін айтыңдар, жазыңдар

- конференцияда жақсы баяндама жасаған қатысушыларға өз пікірлеріңді, бағаларыңды жеткізіңдер

- дәмді тамақ пісірген әже, ана, әпкелеріңе ризашылық білдіріңдер

- көптен көрмеген немесе күтпеген жерде кездескен достарыңа қуанышыңды қөрсетіңдер

- беделді, құрметті ұстазыңызға алғысыңызды жазыңыз.

11- жаттығу. Төмендегі жағдайлардың әрқайсысына бірнеше сөйлем құраңдар:

Туған күн	Баласы - әкесіне, шешесіне Ағасы – інісіне Ата-аналары - балаларына Ұстаз – шәкіртіне
Көңіл көтеру лебізі	Спортшы – жаттықтырушыға Ғылыми жетекші - шәкіртіне Студент - оқытушысына
Мерейтой	Қонақтар – той иесіне Той иесі - қонақтарына
Мекеменің ашылуы	Ректор – қызметкерлеріне, әріптестеріне Басқа мекеме өкілі – басшыға, директорға

11 жаттығу: жаңылтпаштарды жаттап, оқып айтыңдар.

Абысындар адыраңдасысып айғайласқанша, ағайындыларды араздастыртқанша, асқа шақырыспас па, сыйласып араласпас па, абысындаспас па?	Ақ таяғым ақ па? Қара таяғым ақ па?
Ақ шар бар, Көк шар бар. Көп шар бар, Төрт шар бар.	Ала бүйрек ақ бөксе баспақ.
Бар, май шайқа, Байқа, жай шайқа.	Бос сөзден без, бос сөз-өнбес еш сөз.
Бұл, бұл - піл, Бұл бір ірі піл.	Бұл бір жылтыр шылбыр екен, Кіл қылдан ескен қылшылбыр екен.
Бірқатар қада қада, Қадаларды қатар-қатар қада.	Бір қыз кесте тікті, Кестесін түсте тікті,
Кеште тікті. Даланы қар жабар, Қарға балалар аққала қалар.	Дөң жатыр, Дөнде тон-тоң көн, жатыр
Доп теп, Тек, Дөптен кеп теп.	Екеуінін жасы шамалас, Бірінің шашы - қарашаш, Бірінің шашы - ақ шаш аралас.
Елеусіздің елеуіші елегіш емес, Елеместің елеуіші елегіш.	Ерді ел елер, Ер елге еркелер.
Есет атам ет асатар, Ет асатса, бес асатар.	Ескермес те, Естемес те, Есіл сөздерді ескермес пе?
Есім есі кетіп есінеп отыр екен. Ол несіне есі кетіп отыр екен?	Етігімнің басы қайқаяр, қайқаймас.
Жағажай, Жағажайда - Қамажай. Жағажайда жағалай, Жүгіреді Қамажай.	Жапалақтап қаптап ақ қар жауды, Алқапты аппақ ақ қар жапты.
Жат жұрт жалт-жұлт еткен жақсыларын жарнамаламайды, жасығын жарнамалайды.	Ол алқапты олар орар, Бұл алқапты бұлар орар. Орал ормаса, Омар орар.
Жоғалды бес шыбыш, Жоқ әлі еш сыбыс, Жоқ әлі еш сыбыс Жоғалды бес шыбыш.	Кекілік-ау, кекілік, Кетіп қалма секіріп. Көк көйлек, көк көйлек, Тек өзіме дөп көйлек.
Киген тоны - Онды тон, Өңді тон.	Сыныпта ақ бор бар, Көк бор бар, Көп бор бар.
Көктемде шөп өнер жер Мал келер, мал ерер жер.	Көпке бекер өкпелеме, Өкпе етпе, Тектен - текке өкпелетпе.
Күз, Кез, Күз, Күш, Кеш, Көш, Кір, Кер, Көр, Күл, Кел, Көл, Кілең қысқа сөз, Кім оқиды тез?	Кеткен көк, Көптен көп, Қайтқан тек кек жоқ.
Қайрат қайрақ қайрап отыр, Дайрақпен балта қайрап отыр.	Қанағаттандырылмағандықтарыңыздан
Қанар қаптарды қаптап артар, Шанақ арбаны аттар тартар.	Қанат қанағаттанарлық баға алды, Қанағат канағаттанарлықсыз баға алды.
Қапыда ит қапты, Қатты қапты, Қапты қатты.	Көк шайнекте ақ қалпақ, Ақ шайнекте көк қалпақ.
Құнан қойды мал қайтарар болар ма?	Құрақ құрап көрпе көктеді, Қырық құрақ көрпе көктеді. Қызым жүзім же, Жүзім үзіп же.
Қызыл ара бұрау, қырда қарау.	Қырық құлып, Қырық құрық. Құлып та қырық, Құрық та қырық.
Қырсық қисық-ты, Қисық қырсықты. Қырсық құр қырсықты. Кекілік ау кекілік Кетіп қалма секіріп.	Қыста құлағым үсіп кетті, Үсіп, ісіп кетті. Омартаға балалар барар, Балаларды аралар талар.
Немеремен емен егем, немеремен неге егем мен?	Оқуда Ораз озар ма екен, Ажар озар ма екен.
Ол аралда да марал, Бұл аралда да марал. От екен маралға арал, Отбасын аралда марал.	Ошақта от жоқ, Шоқ тап, от жақ.
Пышағы кесті, жайышты, Шанышқысы шанышты.	Саттар сотқар соттар соттағандықтан сорлаңқырамады, сотта Саттар сотқар сотқа Соқтығыңқырағандықтан, сорлаңқырады.
Тайғанақта қай тай тайды, Тағалатпаған тай тайды.	Судан Сүкеңе сүлік ілікті, іліккен сүлікті Сүкең сілікті.
Тақпақ жатта, Жатқа жатта, Жаттамай жатта.	Талғат балға тап, Оншақты жаңғақ шақ, Шақсаң, сақ шақ.
Тары ақта, Тары ақтап, Қапқа қапта.	Таяқ жон, Жонсаң жөн жон.
Тері шалбар бар, Тері шалбар киетін шалдар бар	Тоқаң Қоқаңа қоқаңдаңқырады Боқаң Тоқаңды қолдаңқырады. Қоқаң, Тоқаң мен Боқаңды боқтаңқырады, Боқтаңқырағандықтан ба, Боқаң мен Тоқаң тоқтаңқырады.
Торта қойдым, Орта қойдым, Орта қойдым, Жорта қойдым.	Түрің түрленіп, кідірмей оқы, Тілің күрмеліп, мүдірмей оқы.
Тұз - мұздай, Мұз - тұздай.	Тұрыс бұрышқа тұр, Бұрышта дұрыс ұрыспай тұр
Үйген жүгерілері, Түгел ірі жүгері.	Үйде неше шал отыр? Көсе шал отыр. Тақиясы шошайып
Үш кіші ішік піштім, Бес кіші ішік піштім, Неше кіші ішік піштім?	Шалабай шыли Шалағай, Шақша басы шарадай Шаладай шала Шалабай.
Шаншар шаршап жатыр, Қайсар жайша жатыр.	Шауғымдегі Шай қайнады ма? Шай қайнады деп Шешем айқалады ма?
Шеше, шеше, Неше кесе сынды кеше?	Шешей отты көсеумен көседі Көсеумен кесек-кесек тезек төседі.
Шоқша сақалды шақша бас шал отыр.	Шын еңбекшіл - өрмекші, Өрмекші - шын өрнекші.
Ізшілер іздесті, Түз кезді, із кесті.

12-жаттығу: 1. Мақал-мәтелдерді жаттап алыңдар.

2. Мақал-мәтелдерге тән ортақ белгіні табыңдар.

3. Жинақтап негізгі ойды айтыңдар.

Адам көңілінен азады, тілінен жазады.

Аз сөйлеп, көп тыңда.

Ағаны көріп іні өсер, апаны көріп сіңлі өсер.

Аңдамай сөйлеген ауырмай өледі.

Ата - байтерек, бала - жапырак.
Ата-ананнын ақылы сарқылмайтын көлмен тең.
Ана жақсылығын ауырсаң білесің.
Ашуың келсе – қолыңды тарт, айтпас жерде – тіліңді тарт.

Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ.

Баска пәле тілден.

Басыңа ис түссе жақсы көмек етеді, жаман күліп өтеді.

Білмесең – үндеме, білгенді күндеме.
Ең тәтті де – тіл,
Ең ащы да – тіл,
Ең жұмсак та – тіл,
Ең катты да – тіл.

Кесірлі ауыздан, кесапатты сөз шығар.

Көз жетпеген жерге сөз жетеді.

Көлді жел қозғайды, ойды сөз қозғайды.

Көп сөйлеген – көптен айрылар

Көп сөйлеген білімді емес, дөп сөйлеген білімді.

Кітап-ғылым - тілсіз мұғалім.

Мақал – сөздің атасы, уәде – ердің опасы.

Ми ойлағанды тіл тындырады.

Көп сөз – күміс, аз сөз – алтын.

Қылышынан қан тамған батырды,
Тілінен бал тамған ақын алады.

Өнер алды - кызыл тіл.

Су сағасы – бұлақ. Сөз сағасы – құлақ.

Сөз атасы – құлақ, жол атасы – тұяқ, су атасы – бұлақ.

Сөз сүйектен өтеді, таяқ еттен өтеді.

Сөз тапқанға қолқа жоқ.

Тіл тас жарады,
Тас жармаса,
Бас жарады.

Тоқсан ауыз сөздің, тобықтай түйіні бар.

Тіліңмен жүгірме, біліммен жүгір.

Шебердің қолы ортақ, шешеннің тілі ортақ.

Шешеннің сөзі – мерген, шебердің көзі – мерген.

Тұрақты сөз тіркестері

1. Үріп ауызға салғандай, жүзіктің көзінен өткендей, хор қызындай - әдемі, сұлу

2. Тіліңді жұтарсың, аузынан дәмі кетпейді, саусағыңды жалайсың – дәмді, тәтті.

3. Елең-алаңнан, таң сәріден, ала көлеңкеде – ерте.

4. Ит арқасы қиянда, ит өлген жерде – алыс.

5. Жыланның аяғын санаған – қу, тақыс.

6. Қой аузынан шөп алмас – момын.

7. Оқтау жұтқан, түйе үстінен сирақ ұйыту - ебедейсіз.

8. Өкпесін қолға алып жүгіру, аяқ-қолы жерге тимеу, жан ұшыру – қатты, тез жүгіру.

9. Жерден алып, жерге салу – қатты ұрысу.

10. Жерге кіріп кете жаздау, бетінен оты шығу – қатты ұялу.

11. Кеңірдегі жыртылғанша, даусы қарлыққанша, бар даусымен – қатты айқайлау.

12. Көзге түртсе көргісіз – қараңғы.

13. Төбесі көкке жеткендей, жоғалғаны табылғандай, өлгені тірілгендей - қатты қуану.

14. Өлген адамды күлдіреді – қу тіл, күлдіргі.

15. Зәресі зәр түбіне кету, көзі шарасынан шығу, зәре-құты қалмау – қатты қорқу.

16. Жаны мұрнының ұшына келу, жай таппау – қатты сасу.

17. Екі аяғын бір етікке тығу – асығу.

18. Терісіне сыймау, жын қаққандай аласұру – қатты ашулану.

19. Аузы-аузына жұқпау – тез сөйлеу.

20. Қолы-қолына жұқпау – тез істеу.

21. Өгіз аяңмен – жай, ақырын.

22. Мұрнынан шаншылып жүру, сүрініп жығылу – қатты шаршау.

23. Өрт жалағандай – тақыр.

24. Ит байласа тұрғысыз – көңілсіз.

25. Ұшарға қанаты жоқ – тез жетуге асығу.

26.Түйенің құйрығы жерге, ешкінің құйрығы көкке жеткенде – ешқашан орындалмайтын іс, ой.

27.Опық жеу, бармағын тістеу – қатты өкіну.

28. Салт атты, сабау қамшылы – отбасынсыз, жалғыз басты адам.

29.Сақтықта қорлық жоқ, жаман айтпай жақсы жоқ – қауіп-қатерден ойлап сақтандыру.

30. Шаш етектен бату – молшылыққа кездесіп, мол олжаға ие болу.

Техникалық жаттығулар

Тыныс алуға арналған жаттығу:

Демді ішке тартып, ауыз саңылауынан шығарамыз.

Дыбыстау мүшелеріне арналған жаттығу:

Тілді жалпақ, жіңішке етіп шығару.

Кеңсірікке арналған жаттығу:

Мұрынның екі жағын кезек-кезек жауып тыныс алу.

Өкпеге арналған жаттығу:

Бір дегенім – білеу

Екі дегенім – егеу.

Үш дегенім – үскі,

Төрт дегенім – төсек.

Бес дегенім – бесік,

Алты дегенім – асық.

Жеті дегенім – желке,

Сегіз дегенім – серке.

Тоғыз дегенім – торқа,

Он дегенім – оймақ,

Он бір – қара жұмбақ.

Сөйлеу барысында ауаны жеткілікті дәрежеде ұстау үшін жаттығу:

Қырға барып, анама қызғалдақ тердім. Санап едім:

Бір, екі, үш, төрт, бес, алты, жеті, сегіз......... жалғастыру.

Жаңылтпаштың айтылу жылдамдығы – 2, 4, 6, 8.

Ерінге арналған жаңылтпаш:

Ол алқапты олар орар,

Бұл алқапты бұлар орар.

Орал ормаса, Омар орар.

Торта қойдым,

Орта қойдым,

Орта қойдым,

Жорта қойдым.

Күз, Кез, Күз, Күш,

Кеш, Көш, Кір, Кер,

Көр, Күл, Кел, Көл,

Кілең қысқа сөз,

Кім оқиды тез?

Езуге арналған жаңылтпаш:

Есет атам ет асатар,

Ет асатса, бес асатар.

Елеусіздің елеуіші елегіш емес,

Елеместің елеуіші елегіш.

Ескермес те,

Естемес те,

Есіл сөздерді ескермес пе?

Жақтың кең ашылуына арналған жаңылтпаш:

Алғыр аттар, арғымақтар.

Арғымақты әркім мақтар.

Тайғанақта қай тай тайды,

Тағалатпаған тай тайды.

Тақпақ жатта,

Жатқа жатта,

Жаттамай жатта.

Мәнерлеп сөйлеудің эмоционалдығы

1. Біреуге ашумен сөйлеу.

2. Қайғылы, мұңға бату.

3. Қорқыныш.

4. Қуанышты күймен.

5. Шаршаған, жалыққан күй.

6. Шешім қабылдау.

Көтеріңкі дауысты қуану мен ашуланғанда көп қолданамыз.

Мен студентпін!

Дата добавления: 2014-01-20