Перыядызацыя курса. Вучэбны дапаможнік для студэнтаў БНТУ

ЗМЕСТ

ГІСТОРЫЯ БЕЛАРУСІ

КУРС ЛЕКЦЫЙ

Вучэбны дапаможнік для студэнтаў БНТУ

Вучэбнае электроннае выданне

Мiнск 2009

УДК 94 (476) (075.8)

Аўтары:

А.Ц. Арбузаў, А.І. Багдановіч, А.Г. Багдановіч, К.І. Баландзін,
А.В. Братачкін, А.В. Бяляеў, В.К. Кісялёў, А.М. Кукса, А.В. Лепеш,
Т.В. Лойка, В.Р. Мыцько, С.М. Тукала, Дз.М. Хромчанка, В.В. Шыбалка,
А.Дз. Якубінская

Рэцэнзенты:

В. А. Пілецкі, доктар гістарычных навук, загадчык кафедры айчыннай і сусветнай культуры БДПУ імя Максіма Танка

А.В. Шаркоў, доктар гістарычных навук, начальнік кафедры крымінальна-выканаўчага права Акадэміі МУС РБ

На аснове сістэмна-храналагічнага падыходу праслежваецца гісторыя Беларусі перыядаў сярэднявечча, новага і навейшага часу, характэрныя рысы эканамічнага і палітычнага развіцця беларускіх зямель.

Для студэнтаў і выкладчыкаў БНТУ, усіх, хто цікавіцца гісторыяй Айчыны.

Беларускi нацыянальны тэхнiчны ўнiверсiтэт

пр-т Незалежнасцi, 65, г. Мiнск, Рэспублiка Беларусь

Тэл.[phone], факс [phone]

Рэгiстрацыйны № БНТУ/ФТУГ01 – 2.2009

© БНТУ, 2009

© Калектыў аўтараў, 2009

Глава 1. УВОДЗІНЫ Ў КУРС “ГІСТОРЫЯ БЕЛАРУСІ”. 6

1.1. Прадмет і задачы курса “Гісторыя Беларусі ў кантэксце сусветнай цывілізацыі” 6

1.2. Перыядызацыя курса. 10

1.3. Крыніцы і гістарыяграфія. 11

Глава 2. СВЕТ І БЕЛАРУСЬ У СТАРАЖЫТНЫ ПЕРЫЯД.. 16

2.1. Першабытнае грамадства як агульны этап у гісторыі чалавецтва. Каменны век на тэрыторыі Беларусі 16

2.2. Бронзавы век на Беларусі. З’яўленне індаеўрапейцаў і “Вялікае перасяленне народаў”. Балты на тэрыторыі Беларусі 22

2.3. Жалезны век на тэрыторыі Беларусі. Паходжанне славян і славянская каланізацыя Беларусі 25

2.4. Духоўная культура і мастацтва першабытнага чалавека. 28

Глава 3. ЕЎРОПА І БЕЛАРУСЬ У РАННІМ І ВЫСОКІМ СЯРЭДНЯВЕЧЧЫ. СТАНАЎЛЕННЕ ДЗЯРЖАЎНАСЦІ ВА ЎСХОДНІХ СЛАВЯН (VI – ПЕРШАЯ ПАЛОВА XIII ст.) 31

3.1. Усходнеславянскія плямёны на тэрыторыі Беларусі і зараджэнне дзяржаўнасці ў Усходняй Еўропе. Кіеўская Русь. Асаблівасці развіцця Полацкага і Тураўскага княстваў. 31

3.2. Сацыяльна-эканамічнае развіццё першых дзяржаў-княстваў. 43

3.3. Феадальная раздробленасць. Барацьба з крыжацкай агрэсіяй і набегамі татара-манголаў. 45

Глава 4. ЕЎРОПА І БЕЛАРУСЬ У ПОЗНІМ СЯРЭДНЯВЕЧЧЫ. УТВАРЭННЕ І ЎМАЦАВАННЕ ВЯЛІКАГА КНЯСТВА ЛІТОЎСКАГА, РУСКАГА, ЖАМОЙЦКАГА (ДРУГАЯ ПАЛОВА ХІІІ – ПЕРШАЯ ПАЛОВА ХVІ стст.) 49

4.1. Сацыяльна-эканамічныя і палітычныя перадумовы фарміравання Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага. Канцэпцыі этнічнага паходжання дзяржавы. Федэратыўны прынцып пабудовы Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага. 49

4.2. Асноўныя накірункі знешняй палітыкі Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага. 56

4.3. Дзяржаўны і грамадскі лад Вялікага Княства Літоўскага. Сацыяльна-эканамічнае развіцце беларускіх зямель ў складзе ВКЛ.. 57

4.4. Канцэпцыі паходжання беларусаў. Развіццё беларускага этнасу. 60

Глава 5. БЕЛАРУСЬ У СКЛАДЗЕ РЭЧЫ ПАСПАЛІТАЙ.. 64

5.1. Люблінская унія 1569 года. Утварэнне Рэчы Паспалітай і яе палітычны лад 64

5.2. Рэлігійныя адносіны ў Рэчы Паспалітай. Брэсцкая царкоўная ўнія і яе вынікі для Беларусі 68

5.3. Знешнепалітычнае становішча беларускіх зямель у складзе Рэчы Паспалітай 71

5.4. Сацыяльна-эканамічнае развіццё Беларусі ў XVII – XVIII стст. 73

Глава 6. ЕЎРОПА І БЕЛАРУСЬ У КАНЦЫ XVIII – ПЕРШАЙ ПАЛОВЕ XIX СТАГОДДЗЯ. ПАЧАТАК ІНДУСТРЫЯЛЬНАЙ ЦЫВІЛІЗАЦЫІ 77

6.1. Уключэнне Беларусі ў склад Расійскай імперыі. Асноўныя напрамкі палітыкі расійскага ўрада на тэрыторыі Беларусі ў канцы XVIII – першай палове XIX стст. 77

6.2. Беларусь у вайне 1812 года. Грамадска-палітычны рух у першай палове XIX стагоддзя. 82

6.3. Сацыяльна эканамічнае развіццё беларускіх зямель у першай палове XIX стагоддзя. 91

Глава 7. БЕЛАРУСЬ В ПЕРЫЯД РАЗВІЦЦЯ КАПІТАЛІЗМА (1861 – люты 1917 гг.) 95

7.1. Адмена прыгоннага права і буржуазныя рэформы другой паловы XIX стагоддзя 95

7.2. Развіццё капіталізма ў сельскай гаспадарцы і прамысловасці 101

7.3. Абвастрэнне сацыяльных супярэчнасцей. Рэвалюцыі 1905 і 1917 гг. 106

7.4. Фарміраванне беларускай нацыі. 1-я сусветная вайна і Беларусь. 110

Глава 8. БЕЛАРУСЬ У ПАЧАТКУ НАЙНОЎШАГА ЧАСУ. ДЗЯРЖАЎНАСЦЬ БЕЛАРУСІ Ў ПАСЛЯКАСТРЫЧНІЦКІ ПЕРЫЯД (1917 – 1920 гг.) 114

8.1. Кастрычніцкая рэвалюцыя 1917 года і нацыянальна-дзяржаўнае самавызначэнне Беларусі. Першы Усебеларускі з’езд (снежань 1917 г.) і яго рашэнні 114

8.2. Абвяшчэнне Беларускай Народнай Рэспублікі і дзейнасць яе рады (сакавік – снежань 1918 г.) 120

8.3. Самавызначэнне Беларусі на савецкай аснове. Утварэнне ССРБ і ЛітБел 129

8.4. Савецка-польская вайна і праблемы беларускай дзяржаўнасці. Другое абвяшчэнне ССРБ. Рыжскі мірны дагавор (сакавік 1921 г.) 133

Глава 9. БССР У МІЖВАЕННЫ ПЕРЫЯД (1921 – 1939 гг.) 138

9.1. БССР у гады новай эканамічнай палітыкі 138

9.2. Палітыка беларусізацыі, яе асноўныя напрамкі і вынікі 141

9.3. Асаблівасці правядзення індустрыялізацыі і калектывізацыі ў БССР 143

9.4. Усталяванне камандна-адміністратыўнай сістэмы ў СССР, у тым ліку і ў БССР 153

Глава 10. БЕЛАРУСЬ У ГАДЫ ДРУГОЙ СУСВЕТНАЙ ВАЙНЫ... 157

10.1. Міжнародная сітуацыя напярэдадні і ў пачатку Другой сусветнай вайны. Уваходжанне Заходняй Беларусі ў склад СССР. 157

10.2. Пачатак Вялікай Айчыннай вайны. Абарончыя баі на тэрыторыі Беларусі. Эвакуацыйныя мерапрыемствы.. 162

10.3. Акупацыйны рэжым, яго формы і метады.. 169

10.4. Барацьба супраць нацысцкай Германіі на акупіраванай тэрыторыі 182

10.5. Аперацыя «Баграціён». Вызваленне тэрыторыі БССР. 190

Глава 11. СССР У ЎМОВАХ СПАБОРНІЦТВА І КАНФРАНТАЦЫІ СУПРАЦЬЛЕГЛЫХ САЦЫЯЛЬНА-ПАЛІТЫЧНЫХ СІСТЭМ. АСНОЎНЫЯ ТЭНДЭНЦЫІ РАЗВІЦЦЯ БССР У 1950 – 1980-я гады.. 193

11.1. Міжнародныя адносіны пасля другой сусветнай вайны. БССР на міжнароднай арэне. 193

11.2. Аднаўленне і развіццё народнай гаспадаркі Беларусі ў пасляваенныя гады. Грамадска-палітычнае жыццё і спробы рэфарміравання эканомікі ў 1950 – 1960-я гг. 197

11.3. Сацыяльна-эканамічнае развіццё БССР у 1970 – 1980-я гады.. 202

Глава 12. СТАНАЎЛЕННЕ І РАЗВІЦЦЁ СУВЕРЭННАЙ РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ (1990 – 2008 гг.) 209

12.1. Распад СССР. Абвяшчэнне Рэспублікі Беларусь. 209

12.2. Грамадска-палітычнае развіццё Рэспублікі Беларусь у другой палове 1990-х гадоў – пачатку XXI стагоддзя. 211

12.3. Сацыяльна-эканамічнае развіццё Рэспублікі Беларусь. 213

12.4. Геапалітычнае становішча Рэспублікі Беларусь. Роля Беларусі ў стварэнні і станаўленні Садружнасці Незалежных Дзяржаў. 215

ЛІТАРАТУРА.. 219

Глава 1
УВОДЗІНЫ Ў КУРС “ГІСТОРЫЯ БЕЛАРУСІ”

1.1. Прадмет і задачы курса “Гісторыя Беларусі”

1.2. Перыядызацыя курса

1.3. Крыніцы і гістарыяграфія

1.1. Прадмет і задачы курса “Гісторыя Беларусі ў кантэксце сусветнай цывілізацыі”

Пачынаючы вывучэнне курса гісторыі Беларусі ў многіх, верагодна, узнікне пытанне: “Навошта нам яшчэ раз вывучаць гісторыю? Мы вывучалі гэты прадмет у школе. Ды і з папулярнай літаратуры, перадач тэлебачання маем нямала звестак аб мінулым нашай Айчыны. І ўвогуле, гэта было ў мінулым, а нам трэба жыць цяперашнім і будучым”.

Каб больш поўна адказаць на іх, трэба вызначыць прадмет і задачы курса. Што сабой уяўляе гісторыя як навука? Вытокі гісторыі адносяцца да старажытных часоў, калі людзі распавядалі гісторыі з мінулага. Але гэта былі толькі папулярныя аповяды. Першыя ж навуковыя працы па гісторыі сваіх дзяржаў пачалі ствараць гісторыкі старажытнасці: старажытнагрэчаскія гісторыкі Герадот і Фукідзід, старажытнарымскія – Ціт Лівій, Палібій, старажытнакітайскі – Сыма Цянь, гісторык Арабскага халіфата – Аль Біруні і іншыя. Як бачым, ужо ў старажытнасці людзі адчувалі патрэбу ў гістарычных ведах. Тады ж і вызначыўся прадмет гісторыі як навукі, якая вывучае працэс развіцця чалавечага грамадства ва ўсёй яго канкрэтнасці і разнастайнасці. Важна зразумець мінулае з усімі яго асаблівасцямі, супярэчнасцямі і дасягненнямі. У гісторыі, дарэчы, як і сёння побач стаяць праяўленні духа і баязлівасці, гераізма і здрадніцтва. Разуменне гісторыі – гэта разуменне прычын і наступстваў сучаснага развіцця краіны, гэта магчымасць прагназавання яе будучага.

Прадметам гісторыі Беларусі з’яўляецца вывучэнне асаблівасцей і заканамернасцей развіцця беларускага этнасу, розных бакоў яго жыццядзейнасці, сувязей з іншымі краінамі і народамі. Гісторыя – гэта самастойная інтэгратыўная дысцыпліна, якая займае важнае месца ў сістэме гуманітарных навук. Даследаваць гістарычнае мінулае дапамагаюць такія навукі, як этналогія, археалогія, філалогія, філасофія, эканамічная тэорыя і іншыя. Кожная з гэтых навук вывучае гістарычныя праблемы, але праз прызму сваёй спецыфікі, пры дапамозе сваіх метадаў. Гэта можа быць аналіз працэсаў народанасельніцтва, вывучэнне дынамікі развіцця мовы, культуры, эканамічных заканамернасцяў развіцця асобных краін ці рэгіёнаў. Гэтыя праблемы ў комплексе даследуе і гісторыя. Такім чынам, яна са свайго боку ўзбагачае іншыя навукі гістарычнымі фактамі і аналізам і, адначасова, карыстаецца іх абагульненнямі для больш поўнага раскрыцця гістарычнага працэса.

Кожны народ імкнецца ведаць сваю гісторыю, свае гістарычныя карані. Гэта неабходна, каб адчуваць не толькі сувязь часоў, але і каб выкарыстоўваць гістарычны вопыт, не паўтараць памылак, а браць з мінулага ўрокі, неабходныя для вырашэння сучасных задач. Увогуле, нельга ўявіць сабе цывілізаванага чалавека, а тым больш грамадзяніна той ці іншай краіны, які б не ведаў гісторыю сваёй айчыны.

Ва ўсім свеце назіраецца ўстойлівая цікавасць не толькі да мінулага насельнікаў пэўнага рэгіёна, але і імкненне максімальна захаваць і зберагчы сваю гістарычную спадчыну, як матэрыяльную, так і духоўную. Гэта з’яўляецца аксіёмай, паказчыкам цывілізаванасці. У наш час фактычна ўсюды гістарычнае бяспамяцтва лічыцца вялікай заганай.

Наш народ мае багатую гістарычную спадчыну, але па шэрагу прычын яна яшчэ не поўнасцю ўзноўлена. У апошнія дзесяцігоддзі цікавасць да яе значна ўзрасла, адкрыты новыя старонкі нашай гісторыі, яна падаецца больш разнастайна і перш за ўсё праз дзейнасць людзей, гістарычных асоб. Другімі словамі, яна набыла чалавечы воблік замест гісторыі сацыяльных канфліктаў. Чым жа была выклікана гэтая цікавасць?

Тут маюць места і суб’ектыўныя, і аб’ектыўныя фактары. Трэба адзначыць, што на працягу вельмі доўгага часу гісторыя нашай Айчыны падавалася ў значнай меры аднабакова. Спачатку яна даследавалася ў межах польскай гісторыі, затым, у ХІХ стагоддзі, зыходзячы з дзяржаўнай ідэалогіі “заходнерусізма”, пазней, у даваенны перыяд, у адпаведнасці з асноўнымі ідэямі “Краткого курса истории ВКП(б)”, у пасляваенны – пад уплывам суб’ектыўных трактовак гістарычнага працэса з боку таго ці іншага кіраўніка дзяржавы. Пры гэтым галоўная ўвага ў гістарычных працах, падручніках ХХст. надавалася менавіта савецкаму перыяду і гісторыі СССР. Гэтая палітызаванасць гісторыі асабліва праявілася ў 1980-я гады (час “перабудовы”). У другой палове 80-х гадоў галоснасць пачалася з выяўлення і асвятлення так званых “белых плям” у нашай гісторыі. З’явіўся шэраг гістарычных даследаванняў, артыкулы на гістарычную тэматыку сталі часта друкавацца ў тагачаснай прэсе. Пры гэтым у некаторых даследаваннях увага канцэнтравалася галоўным чынам на негатыўных баках ў жыцці савецкага грамадства. З аднаго боку, усё гэта мела даволі выразную палітычную мэту – праз крытыку дзяржаўнага ладу разгойдаць і затым разбурыць палітычную сістэму. З другога боку, гэта садзейнічала павышэнню цікавасці да гісторыі: людзі атрымалі магчымасць мець больш поўную і ўсебаковую інфармацыю аб тых ці іншых падзеях.

Пасля распаду СССР некаторы час палітызаванасць у асвятленні гістарычнага працэсу заставалася. У пачатку 90-х гадоў працягвалі масава выходзіць публіцыстычныя выданні з негатыўным асвятленнем савецкай гісторыі. Пачала друкавацца эмігранцкая літаратура. Гэта мела і станоўчы момант, бо чытачы маглі пазнаёміцца з раней невядомымі старонкамі нашага мінулага, з іншымі ацэнкамі тых ці іншых падзей.

Нягледзячы на такі супярэчлівы шлях, з сярэдзіны 1990-х гадоў навуковыя працы і падручнікі сталі набываць фундаментальнасць, грунтоўнасць, аб’ектыўнасць. Цікавасць жа людзей да гісторыі істотна павялічылася. Гэта было выклікана аб’ектыўнымі фактарамі, бо зараз ідзе пабудова суверэннай дэмакратычнай беларускай дзяржавы. Зразумела, гэта патрабавала і патрабуе больш грунтоўнага вывучэння яе мінулага. Аднаўляюцца гістарычныя помнікі, адкрываюцца новыя старонкі гісторыі, што не можа не выклікаць зацікаўленасці сярод беларускай грамадскасці.

Для больш сістэмнага і глыбокага вывучэння гісторыі нашай Бацькаўшчыны гэты курс уведзены ва ўсіх навучальных установах: школах, коледжах, універсітэтах. Наша праграма разлічана на адзін семестр, яна ўключае 36 гадзін лекцый і столькі ж практычных заняткаў, у канцы – экзамен.

Безумоўна, гісторыю любога народа нельга вывучаць у адрыве ад гісторыі іншых, у першую чаргу суседніх краін. У школах гэта неяк кампенсуецца тым, што паралельна ідзе вывучэнне ўсеагульнай гісторыі. У ВНУ усё гэта арганічна звязана у адным прадмеце. Сувязь з гістарычнымі звесткамі аб іншых краінах асабліва патрэбна пры вывучэнні менавіта гісторыі Беларусі. У свой час акадэмік Радзім Гарэцкі, а затым навуковец Ігар Шаруха вызначылі, што геаграфічны цэнтр Еўропы знаходзіцца у трохкутніку паміж Чэрвенем, Асіповічамі і Клічавым. Але Беларусь не толькі па геаграфічным размяшчэнні, але і па сваім геапалітычным становішчы знаходзіцца ў цэнтры ўвагі іншых дзяржаў, яе гісторыя таксама цесна звязана з іх гісторыяй. З гэтага вынікае, што галоўным метадам у яе вывучэнні з’яўляецца параўнальна-гістарычны метад, таксама выкарыстоўваюцца статыстычны, структурна-функцыянальны і іншыя. Усе метады ўзаемазвязаны паміж сабою, дапаўняюць адзін аднаго і таму выкарыстоўваюцца ў розных спалучэннях.

Беларуская дзяржаўнасць у сучасным разуменні з дакладна акрэсленымі дзяржаўнымі межамі склалася параўнальна позна. На працягу доўгага гістарычнага перыяду беларускія землі на ўмовах большай ці меншай аўтаноміі ўваходзілі ў склад іншых дзяржаўных утварэнняў. Таму існуе небяспека падмены гісторыі Беларусі гісторыяй гэтых дзяржаў. Напрыклад, калі лічыць, што ў эпоху сярэднявечча Вялікае княства Літоўскае было выключна беларускай дзяржавай (што не зусім верна, бо ВКЛ – гэта хутчэй поліэтнічнае дзяржаўнае ўтварэнне), то і ў гэтым выпадку нельга забываць, што ў час яго росквіту беларускія землі, хаця і з’яўляліся ядром ВКЛ, але пры гэтым займалі менш паловы яго тэрыторыі. Што ж тады трэба вывучаць – гісторыю ўсіх гэтых зямель альбо абмежавацца гісторыяй беларускіх зямель у складзе ВКЛ? Такая ж праблема паўстае і пры даследаванні перыядаў уваходжання беларускіх зямель у склад Рэчы Паспалітай, Расійскай Імперыі, БССР у складзе СССР. Адказ на гэтае пытанне наступны: трэба вывучаць гісторыю Беларусі ў кантэксце гісторыі іншых дзяржаў, у першую чаргу еўрапейскіх.

Яшчэ адна праблема заключаецца ў тым, што з прычыны складанага гістарычнага развіцця этнічныя межы беларускага этнасу не супадаюць з дзяржаўнымі. Напрыклад, як гістарычны дакумент аб утварэнні БССР быў прыняты ў Смаленску (на той час – беларускай тэрыторыі), а дакумент аб уз’яднанні Заходняй Беларусі з БССР – у Беластоку, які таксама быў тады беларускім горадам. Але цяпер адзін з іх адносіцца да Расіі, другі – да Польшчы. Як быць? Калі ўзяць за аснову этнічныя межы, то трэба мець на ўвазе цяжкасці іх дакладнага вызначэння. Калі ж зыходзіць з дзяржаўных межаў, то яны хаця і дакладна акрэслены, але ў сувязі з палітычнай сітуацыяй нярэдка змяняліся. Таму правільна будзе не забываючы аб прыкладных этнічных межах, усё ж зыходзіць з дзяржаўных межаў, хаця гэта і не выключае нейкую ўмоўнасць пры вывучэнні гісторыі Беларусі.

Якія ж задачы стаяць перад намі. У шырокім плане яны вынікаюць з сацыяльных функцый гісторыі.

Гэта перш за ўсё выхаваўчая функцыя. Вывучэнне, веданне гісторыі Беларусі дапамагае выпрацаваць грамадзянскую пазіцыю, выхаваць павагу і любоў да свайго края і народа.

Другой функцыяй з’яўляецца пазнавальная. Увесь змест нашага курса абавязвае да набыцця ведаў аб прошлым як канкрэтнага рэгіёна, так і іншых краін.

Трэцяя функцыя – прагнастычная або прыкладная. Яна заклікана выяўляць не толькі заканамернасці, але і тэндэнцыі гістарычнага развіцця, па-першае, каб не паўтараць прошлых памылак або, наадварот, выкарыстаць у практычных мэтах станоўчы вопыт продкаў, па-другое, дазваляе даследаваць не толькі адзін шлях развіцця, але і іншыя, каб выпрацаваць на будучае найбольш аптымальныя.

Калі ж звярнуцца да больш вузкіх, прагматычных задач, то яны будуць заключацца перш за ўсё ў замацаванні, паглыбленні ведаў па гісторыі Беларусі, атрыманых у школе, набыцці навыкаў самастойнай даследчай работы ў гэтай галіне.

Гісторыя Беларусі падзяляецца на пэўныя перыяды. Тым не менш існуе праблема яе перыядызацыі. Яна вынікае перш за ўсё з вызначэння крытэрыяў, па якіх трэба вылучаць тыя ці іншыя этапы ў развіцці грамадства.

Доўгі час у савецкай гістарычнай навуцы дамініраваў фармацыйны падыход да перыядызацыі гісторыі, які ў цэнтр увагі ставіў працу, вытворчыя адносіны і сацыяльныя канфлікты. Яго абгрунтавалі К. Маркс, Ф. Энгельс і творча пашырыў У. І. Ленін. Сутнасць фармацыйнай канцэпцыі ў тым, што на гістарычны працэс вызначаецца развіццём вытворчых сіл. Калі ж яны пачынаюць супрацьстаяць вытворчым адносінам, то пачынаецца змена грамадска-эканамічных фармацый. Згодна з гэтым былі вызначаны наступныя фармацыі, якія адпавядаюць пэўным этапам грамадскага развіцця: першабытнабшчынны лад, рабаўладальніцкі, феадалізм, капіталізм, сацыялізм і ў перспектыве – камунізм. Гэтая канцэпцыя зыходзіць з прынцыпаў адзінага, заканамернага і прагрэсіўнага гістарычнага працэса, дынаміку развіцця якога вызначае вытворчая сфера. Як бачым, яна вызначае адналінейны характар гістарычнага развіцця. На самой справе, развіццё асобных краін не такое простае, тут можна бачыць і поспехі і адступленні назад, і вызначаецца яно не толькі працай, але і гістарычнымі асобамі, іх паводзінамі, асабліва ў экстрэмальных сітуацыях, а таксама духоўнай сферай. Гісторыкі не адмаўляюць цалкам гэту перыядызацыю, але, відавочна, што яна больш адносіцца да ўсеагульнай гісторыі чалавецтва, і не заўсёды яе можна прымяніць у адносінах да гісторыі асобных краін. Так, напрыклад, для Беларусі праблематычна развіццё рабаўладальніцкага ладу ў класічным выглядзе, ды і капіталізм не паспеў поўнасцю развіцца.

У многіх краінах свету прыярытэт аддаецца цывілізацыйнаму падыходу да вывучэння гісторыі, да стварэння яе перыядызацыі. Нагадаем, што наш прадмет прадугледжвае вывучэнне гісторыі Беларусі ў кантэксце сусветнай цывілізацыі. Што ж такое цывілізацыя? Амерыканскі антраполаг Л. Морган разглядаў цывілізацыю як стадыю развіцця чалавечага грамадства, якая наступіла ўслед за дзікунствам і варварствам і характарызавалася ўзнікненнем класаў, дзяржавы, прыватнай уласнасці. Сучасныя вучоныя вызначылі цывілізацыю як этап у гісторыі чалавецтва, які характарызуецца пэўным узроўнем патрэб, здольнасцей, ведаў чалавека, тэхналагічным і эканамічным спосабамі вытворчасці, сістэмай палітычных і грамадскіх адносін, узроўнем грамадскай свядомасці, культуры. Як бачым, цывілізацыйны падыход больш разнабаковы, у адрозненне ад фармацыйнага ён у цэнтар увагі ставіць не толькі вытворчасць, вытворчыя адносіны і звязяныя з гэтым сацыяльныя канфлікты, але і самога чалавека, яго ролю ў гісторыі, развіццё палітычных інстытутаў, грамадскай свядомасці, культуру і інш. Цывілізацыйны падыход можа прымяняцца да гісторыі кожнай краіны або групы краін і арыентуе на пазнанне гісторыі як шматварыянтнага працэса. У адпаведнасці з гэтым і падыходы да перыядызацыі больш разнастайныя. Прадстаўнікі цывілізацыйнага падыходу М. Данілеўскі, А. Тойнбі, О. Шпенглер і іншыя зыходзілі з таго, што няма адзінага гістарычнага працэса, а ёсць развіццё асобных цывілізацый, якое носіць цыклічны характар і вызначаецца рэлігійным, культурным, палітычным, грамадска-эканамічным і іншымі фактарамі.

Але цывілізацыйны падыход мае і пэўныя недахопы. Адзін з іх – не зусім дакладнае вызначэнне тыпаў цывілізацый. Асобныя даследчыкі у цэнтр увагі ставяць палітычныя праблемы, іншыя – сацыяльна-эканамічныя, культурныя і г. д.

У пачатку ХХ стагоддзя беларускія гісторыкі Вацлаў Ластоўскі і Усевалад Ігнатоўскі прапанавалі свой падыход да перыядызацыі гісторыі Беларусі, які быў заснаваны на вылучэнні этапаў беларускай дзяржаўнасці. Згодна з ім былі вылучаны такія этапы беларускай дзяржаўнасці, як Полацкае княства, уваходжанне беларускіх зямель у склад Вялікага княства Літоўскага, Рэчы Паспалітай, Расійскай імперыі. Лагічным працягам гэтай перыядызацыі з’яўляецца савецкі этап і этап станаўлення самастойнай беларускай дзяржаўнасці.

Гэтая перыядызацыя і пакладзена ў аснову курса, але з улікам фармацыйнага і цывілізацыйнага падыходаў. Пры гэтым увага надаецца не толькі эканамічнай або палітычнай гісторыі нашай краіны, але і пытанням этнічнай гісторыі, духоўнага жыцця нашых продкаў, ролі асоб у гістарычным працэсе і г. д.

Дата добавления: 2015-01-03