Кен? Юн? 1 страница

Хунмуд

Л. Н. Толстой

Хунмуд киитн һазрас дулан һазрур нисҗ йовла. Тедн теңгс һатлҗ нисцхәҗ. Өдр сө уга теңгсин усн деегүр, амрлһн угаһар нисҗ. Сарин дундур билә. Дора делгүдән харлҗ бәәх усиг деер нисҗ йовх шовуд сарин герлд йир тодрхаһар үзцхәнә.

Нислһн ут болад муурсн бийнь тедн нисәд йовцхана. Әмтин түрүлҗ наста, чидлтәнь йовцхана. Арднь баһ чидлтәнь болн бичкдүднь нисҗ йовцхана. Әмтин ард нисҗ йовсн бичкн хунын чидлнь чиләд, муурад ирв.

Давҗ нисдг арһ уга болв. Тиигәд тер хун җиврән деләд, уста һазрт ирәд буув. Хун нүдән аняд, толһаһан дал деерән тәвәд унтҗ одна.

Өрин өмн салькн серҗңнәд, теңгсиг улм икәр догднулв. Унтсн хун серхлә, нарн улаһад, һарч йовснь үзгдв.

Хун махмудан тинилһәд, җиврән теңгсин уснд сәвҗ сергәһәд, нисәд йовҗ одв.

Соңссан бичлһнә дамшлт

Мини төрскн

Би Хальмг Таңһчд бәәнәв. Эн мини төрскн. Мана таңһчин һазр – у, өргн тег. Уулмуд болн ө-шуһу модд уга.

Мана һазрин бәәдл олн зүсн. Зәрм һазрар өндр биш өөдмс бәәнә. Эдниг толһа гиҗ нерәднә. Сала болн хотхр һазрмуд бәәнә.

Хаврт сала болн хотхрмуд хәәлсн усар дүүрнә. Эн усна нилчәр хотхрмудар нигт өвсн урһна. Нигт өвстә ормсиг царң гиҗ нерәднә. Энд-тенд көкрсн царңгудт олн зүсн цецгүд шавшҗ нәәхлнә. Иим ормс теегин кеерүл болна.

Йөрәл

Йөрәл – урн амн үгин нег темдгтә әңгнь болна. Йөрәл янзлгч сәәхн үгмүдәр кеерүлҗ келгдсн үгмүд.

Мана өвкнр оньдин цагт бурхнд шүтҗ йовсн улс. Тегәд эдн ямаран чигн цагт зальврад, бүрн-бүтн, сән-сәәхн җирһл олн деедсәс сурҗ йовсмн. Тиим нег авъяс – хотын дееҗд йөрәл тәвлһн. Йөрәлин утхнь – сән-сәәхн җирһл дурдлһн.

Йөрәлмүд нәәрт болн гиичллһнд тәвнә. Урднь йөрәл нурһлҗ медәтә, көгшн улс келҗ йовсмн.

Зөрмг дәәч

Мини үй ах Цаһан Нуурин школд сурна. Эн школ зөрмг баатр Николай Мартынович Санджировин нер зүүнә. Алдр Төрскнә дәәнд Санджиров экнәснь авн сүл күртлнь гилтә орлцв. Днепр һол һатллһнд ах лейтенант Санджиров өөрән хойр салдста, хортна пулемётин халһн күчтә болв чигн, берк чинртә даалһвр күцәв. Днеприн барун эргиг эзлхд, энүнә һурвн оңһц кесг дәкҗ цергчнриг, зер-зевиг һол һатлһҗ зөөв. Немшин деермчнрлә кесн ноолданд зөргтә, баатр керг күцәснднь үр Санджиров правительствин ах ачллһ – Советск Союзин Герой нер зүүв.

Эрүл-менд

Эрүл-менд болхин төлә күүнд эркн кергтәнь нарн, аһар, усн һурвн мөн. Эдниг чикәр эдлхлә, гем-шалтг уга, чиирг болхнь лавта.

Нарн, нарна толь күүнә цусиг ясрулна, күүнә цогцин өңгинь сольна. Нарн цогц деер хурдг олн зүсн микробсиг алҗ уга кенә. Цогцан нарнд зөвәрнь ээҗәх кергтә. Зуг энүг кемҗәһәр давулх кергтә. Дегд удан наршлхмн биш.

Дегд удан цогцан халулхла, күүнә арсн шатна, толһа экләд өвднә, нөр тату болна.

III. Бәәлһнә нерн

А1. Чик үгинь орулҗ бичтн:

1. Кү, күүнә нер, эрдм, элгн-сад медүлҗәх үгмүд _________ гидг сурврт хәрү өгнә.

а)юн?

ә) кен?

б) яһна?

А2. Харар барлата үгин чик сурвринь темдглтн:

1. Арат – мектә аң. 2. Селәнә өөр ут һол бәәнә. 3. Тосхач гер бәрнә.

а) кен? а) ямаран? а) юн?

ә) юн? ә) юн? ә) кен?

б) яһна? б) кен? б) ю кенә?

Ә1. Бәәлһнә нерд кергтә ормднь орулҗ бичтн:

1. Мини ______________ багшар көдлнә.

2. Нүүдлән ______________ бичкн хар кичг.

3. Хаврин теегт олн зүсн _________________ урһна.

4. Ээҗин ______________ мууһар үзнә.

5. Деерәс көвкр цаһан ______________________ унв.

6. Альма сәәхн көк __________________ толһадан боов.

7. ________________ сурһулян сәәнәр сурна.

8. Эцк нанд сәәхн __________________ белглв.

9. Эрднь сурһуль сурхдан дурта, нег чигн ___________________ дутахш.

10. Мини ах әәрмд церглнә, энүнәс дару-дарунь __________________ ирнә.

Орулх үгмүд: бичг, цасн, бичүр, урһмл, кичәл, эк, мис, нүдн, альчур, Саглр.

Ә2. Дора бәәх сурврмудар өггдсн үгмүдиг салһҗ бичтн:

Меклә, эгч, чолун, таңһч, һаһа, делгүр, ааһ, аав, Киштә, зурач, мөсн, билг, арсч, наһцх, хора, дү көвүн.

___________________________ __________________________________

___________________________ __________________________________

___________________________ __________________________________

___________________________ __________________________________

___________________________ __________________________________

___________________________ __________________________________

___________________________ __________________________________

___________________________

___________________________

Б1. Зәңгст бәәх кен? юн? гидг сурврмудт хәрү өгчәх бәәлһнә нерд татасар темдглтн:

Кеер, модн заагт зерлг альмна нег модн урһҗ. Тер моднас намртнь ишклң альмн унна. Шовуд альмиг чоңка бәәҗ идәтәһинь идчкнә. Нег идән һазрт унад даргдна. Хаврин чиигтә һазриг нарн халулхла, тер идәнәс альмна модн урһна.

Садовник эвинь олад, модыг малтҗ авад, эврәннь сад дотр, сән һазрт суулһна.

А. Чик үгинь орулҗ бичтн:

1. Хальмг келнд _______ киисквр бәәнә.

а) 6

ә) 9

б) 8

2. Төргч киискврин чилгчс _____________________.

а) д-т

ә) а-ә, ин-ын, н

б) ас-әс

3. Гемнгч киискврин чилгчс _____________________.

а) ар-әр

ә) иг-ыг, г

б) та-тә

Ә1. Киискврмүд чик даранднь хураҗ бичтн:

Өггч к., гем.к., нер. к., төр. к., бүрд. к., хам.к., һар. к., ниил. к., зал. к.

1.___________________

2.___________________

3. ___________________

4. ___________________

5. ___________________

6. ___________________

7. ___________________

8. ___________________

9. ___________________

Ә2. Киискврмүд сурврмудтаһинь ирлцүлҗ бичтн:

Н. к. кенүр? юунур?

Т. к. кенлә? юунла?

Ө. к. кенәс юунас?

Г. к. кен? юн?

Б. к. кенә? юуна?

Н. к. кентә? юута?

Х. к. кениг? юуг? ю?

Һ. к. кенәр? юуһар?

З. к. кенд? юунд?

Ә3. Киискврмүд чик даранднь тәвәд, сурврмуд болн үгмүдинь ирлцүлтн:

Н. к. юунур? Модна

Т. к. юута? Салькнд

Ө. к. юунас? Кермәр

Г. к. ю? Төрскнүр

Б. к. юн? Иҗләс

Н. к. юунд? Тугин

Х. к. юуһар? Хонгта

Һ. к. юунла? Хө

З. к. юуна? Үкрлә

Школ

А. Чик үгинь орулҗ бичтн:

1. Нерәдгч киискврт бәәх бәәлһнә нерд _____________ сурврмудт хәрү өгнә.

а) кенә? юуна?

ә) кен? юн?

б) кенд? юунд?

2. __________, ___________ бәәх бәәлһнә нерд зәңгин һол мөч – нерлгч болна.

а) Төргч киискврт

ә) Нерәдгч киискврт

б) Өггч киискврт

Ә1. Нерәдгч киискврт бәәх бәәлһнә нерд зәңгд ямаран мөч болҗахинь татасар темдглтн:

1. Элст – Хальмг Таңһчин хотл балһсн.

2. Элстд тосхлһна халхар ик көдлмш кегдхмн.

3. Элстд кесг школмуд, лицеймүд, делгүрмүд көдлнә.

4. Хальмг Таңһчд олн келн улс бәәнә. Орсмуд, хальмгуд, украинцнр, хасгуд болн нань чигн келн улс ни-негн бәәнә.

5. Кезәнә зан чон хойр бәәҗ.

6. Цаһан аю киитн Арктикин мөсн деер бәәдмн.

Ә2. Зәңгин нерлгчс сурвртаһинь салу буулһҗ бичтн:

1. Күүкд шуугад сурһульдан одцхав. ____________________ _____ _____

2. Кезәнә өвгн эмгн хойр бәәҗ. ______________________________

3. Зурмн, хулһн буудя иднә. ______________________________

4. Мана сад заагт альмна модн бәәнә. ______________________________

5. Дорҗ теңгсин көвәд күрәд ирв. ______________________________

6. Иҗл һол намрин сармудт бас сәәхн. _____________________________

7. Өрүһәр будн бәәнә. _______________________________

8. Үвлд уулмудар цасн элвгәр унна. _______________________________

9. Урһа модн аһариг шора-тооснас харсна. __________________________

Б1. Хавсрт бәәх үгмүдиг нерәдгч киискврт тәвәд, зәңгс чикәр бичтн:

1. Кезәнә кер һалзн хуцта (Кеедән) гидг (өвгтә) бәәҗ.

________________________________________________________________

2. Ширән хаҗуд кевс деер нохан (кичгин) кевтнә.

________________________________________________________________

3. Ө-шуһу моднд цуг аңгудын кел меддг (күүнәс) бәәҗ.

________________________________________________________________

4. (Кермниг) моднас моднур һәрәдҗ бәәһәд, генткн алдрад унна.

________________________________________________________________

5. (Витян Эрнцнә) хойр өдрин дуусн гишң миислә көөлдәд һарна.

________________________________________________________________

6. Хойр (көвүнүр) селгәдәр үүрәд, удлго эмгнә герт ирцхәв.

________________________________________________________________

7. (Керәһәс) нисч йовад, дора цаяхаг үзнә.

________________________________________________________________

8. (Нохала) эзнәннь гериг хардг, малынь хәрүлдг, өлг-эдинь хәләдг бәәҗ.

________________________________________________________________

9. (Заныг) ундасад, ус хәәһәд йовҗ йовад, чальчаг ус үзнә.

________________________________________________________________

А. Чик үгинь орулҗ бичтн:

1. 1-гч багин н эцүстә үгмүд төргч киискврт ________ гидг чилгчс авна.

а)ын-ин

ә) а-ә

б) н

2. 2-гч багин цуг наадк хадвр эцүстә үгмүд төргч киискврт _________ гидг чилгчс авна.

а)а-ә

ә) ын-ин

б) н

3. 3-гч багин эгшг эцүстә үгмүд төргч киискврт _________ гидг чилгчс авна.

а)ын-ин

ә) н

б) а-ә

Ә1. Төргч киискврин чилгчсиг үгмүдләнь ирцүлтн: (а-ә, ин-ын, н)

Торһа_____ Төгә______ Самбр______

Зурмн_____ Цаасн______ Эрс______

Класс_____ Һаха______ Хаша______

Терз______ Төрскн______ Дегтр______

Бүшмүд______ Чирә______ Хора______

Хумсн_______ Элст______ Көлгн______

Шил_______ Әмн______ Частр______

Ә2. Төргч киискврин чилгчс тәвтн:

1. Яман ____ үсн күүнә эрүл-мендд олзта.

2. Школ____ хөөн сурһульчнр хәрцхәв.

3. Шаазһа_____ сүл ут.

4. Өлзәтә миис_____ кичглә наадна.

5. Һол_____ амнд шар элсн бәәнә.

6. Теег_____ өвсн заагт хатханчг урһна.

7. Модн______ ац деер дала шовун сууна.

8. Туһлмуд заагт хөөн______ хурһн йовна.

9. Гер_____ ора деер шар-цоохр туг делснә.

10. Мөрн_____ махн әмтәхн.

11. Керә_____ җивр чотл хар.

12. Күүкн_____ һарт багла цецгүд бәәнә.

А1. Чик хәрүһинь орулҗ бичтн:

1. Өггч киискврт бәәх бәәлһнә нерд ________ ________ сурврмудт хәрү өгнә.

а) кениг? юуг?

ә) кенд? юунд?

б) кенә? юуна?

2. Өггч киискврт бәәх бәәлһнә нерд _________ чилгчс авна.

а) ас-әс

ә) д-т

б) ла-лә

Ә1. Сурврмудла ирлцңгү чилгчсинь тәвтн:

1. Булһн нил (юунд?) цецг____ дурта, юңгад гихлә эдн олн зүсн өңгәр цецглнә.

2. Һолын (юунд?) мөсн______ бичкдүд дошҗ наадна.

3. Ширә деер (юунд?) цаасн______ оралһата юмн кевтнә.

4. Нуурин (юунд?) усн______ олн зүсн шовуд өөмнә.

5. Өлзәтән бүшмүдин (юунд?) хорма______ хатханчг наалдҗ.

6. Дольган (юунд?) миис______ тәрлктә үс тәвҗ өгв.

7. Хөөнә бичкн (юунд?) хурһн______ ээҗ Альвн гидг нер өгв.

8. Инҗр хальмг (юунд?) цәә_______ тос тәвәд самрв.

9. Эрнцнә (юунд?) киилг_____ сәәхн көшүр бәәнә.

Ә2. Заагдсн киискврмүдин чилгчс тәвтн:

1. Теег______ – төр. к.

2. Күүкн_______ – өгг. к

3. Хө______ – нер. к.

4. Сәәхлә______ – өгг.к.

5. Мөрн_____ – төр. к.

6. Сөө_____ – төр.к.

7. Халх_____ – өгг. к.

8. Хотн_____ – төр. к.

9. Аав______ – өгг. к.

10. Зара_____ – төр. к.

Ә3. Үгмүдиг өггч киискврт тәвәд, зәңгс бичтн:

1. Мини үр хойр давхр гер____ бәәнә.

2. Малын хаша____ олн хөн бәәнә.

3. Үр күүкнь Саглр____ сәәхн альчур белглв.

4. Эн ик дегтр_____ соньн туульс бәәнә.

5. Бичкн күүкнә һар____ ке билцг зүүлһәтә.

А1. Чик хәрүһинь орулҗ бичтн:

1. Гемнгч киисквр ___________________ _________________ дару зогсна.

а) нерәдгч киискврин

ә) өггч киискврин

б) төргч киискврин

2. Гемнгч киисквр _______________ ______________ сурврмудт хәрү өгнә.

а) кенд? юунд?

ә) кениг? юуг? ю?

б) кен? юн?

3. Гемнгч киискврт бәәх бәәлһнә нерд ________ _________ чилгчс авна.

а) д-т ә) иг-ыг, г б) ла-лә

Ә1. Сурврмудла ирлцүләд, үгмүдт чик чилгчс тәвтн:

1. Шин орсн (юуг?) цас___ салькн үләһәд, өндр көрмүд тогтав.

2. (Кениг?) Һәрә____ үүрмүднь һазаран дуудв.

3. Альма школурн шин (ю?) һос____ өмсч ирв.

4. Школын саңгд бәәсн (юуг?) дегтрмүд_____ сурһульчнр цугинь умшв.

5. Багш хамгин сән (кениг?) сурһульч_____ хальмг келнә олимпиадт шүүҗ авв.

6. Мини аав хоштан кесг (ю?) темә_____ өскв.

7. (Кениг?) Сәәхләг экнь герүрн дуудв.

8. Санҗ Адьянас (ю?) бичүр_____ сурв.

9. Эмч (кениг?) көвү_____ шулун эдгәв.

10. Анҗа (ю?) хоран терз_____ уһав.

Ә2. Заагдсн киискврмүдин чилгчс тәвтн:

1. Барс________ (төр. к.) сүүләс бичә бәр, бәрсн хөөн бичә тәв.

2. Сурһуль – медрл_________ (төр. к.) булг.

3. Алты_______ (гем. к.) һазрас авдг,

Медрл_______ (гем. к.) дегтрәс авдг.

4. Харңһу_________ (гем. к.) герл диилдг.

5. Ухан генн________ (гем. к.) диилдг.

6. Алтн бәәрин шар-цоохр туг________ (гем. к.).

Өмн бийднь хатхгсн бәәдг.

7. Өнчн_______ (төр. к.) кишгнь – сүүднь.

8. Мал асрсн________ (төр. к.) амнь тоста.

А. Чик хәрүһинь орулҗ бичтн:

1. Бүрдәгч киискврт бәәх үгмүд __________________ сурврмудт хәрү өгнә.

а) кенә? юуна?

ә) кенәр? юуһар?

б) кениг? юуг?

2. Бүрдәгч киискврт бәәх үгмүд ____________чилгчтә.

а) ас-әс

ә) ар-әр

б) та-тә

3. Эгшг эцүстә үгмүдт бүрдәгч киискврин чилгч болн уңгин хоорнд салһгч хадвр ______ авна.

а) х

ә) һ

б) д

4. _____ эцүстә үгмүд бүрдәгч киискврт ______ эцүсән геенә.

а) с

ә) н

б) л

Ә1. Бүрдәгч киискврин сурврмуд тәвәд, зәңгс чикәр бичтн:

1. Зурач олн зүсн шир_____ зургуд ширдв.

2. Ав мөр_____ мал хәрүлнә.

3. Чиирг болхин төлә өрүн болһн киитн ус_____ бийән бүдлх кергтә.

4. Хаша хурахин кергт эк Манҗ_____ нөкд кев.

5. Олимпиадт диилвр бәрсн сурһульчнр мөңг______ ачлгдв.

6. Зааг______ салькн ордг, завр_______ ухан ордг.

7. Саглр һаһадан Отхн_______ менд келүлв.

Ә2. Үгмүдиг бүрдәгч киискврт тәвтн, кергтә ормднь салһгч хадвр һ орулҗ бичтн:

Ноха – __________________________________

Темән – __________________________________

Һар – __________________________________

Һасн – __________________________________

Бүшмүд – __________________________________

Цаасн – __________________________________

Керә – __________________________________

Келн – __________________________________

Тоһш – __________________________________

А. Чик хәрүһинь орулҗ бичтн:

1. Ниилүлгч киискврт бәәх үгмүд ___________________ сурврмудт хәрү өгнә.

а) кенд? юунд?

ә) кенлә? юунла?

б) кенә? юуна?

2. Ниилүлгч киискврт бәәх үгмүд _____________________ чилгчс авна.

а) а-ә

ә) ла-лә

б) т-д

3. Ниилүлгч киисквр __________________________________ дару зогсна.

а) өггч киискврин

ә) бүрдәгч киискврин

б) төргч киискврин

4. Ниилүлгч киискврт бәәх үгмүд юмна ______________________ заана.

а) нерәдлһ

ә) ниилвр

б) хамцлһ

Ә1. Ниилүлгч киискврин чилгчс бичтн:

1. Манца школдан Элвг______ үүрлнә.

2. Ноха мис__________ үүрлхш.

3. Сурһульчнрт дегтр______ хамдан нань чигн кергслмүд ирв.

4. Чон аратас меклгдәд, му йовдл______ харһв.

5. Кермн класстан Шуурһн________ хамдан сууна.

6. Дорҗ Мацг_______ дөрлдв.

Ә2. Үгмүдиг төр., өгг., гем., бүр., ниил. киискврмүдт тәвтн:

Зала – ______________________________________________________

Төрскн – ______________________________________________________

Таңһч – ______________________________________________________

Аһар _____________________________________________________________

Теңгр –____________________________________________________________

Амн ______________________________________________________________

Толһа _____________________________________________________________

Көлгн – ___________________________________________________________

Анҗа – ____________________________________________________________

Тоһрун – __________________________________________________________

Гөрәсн – __________________________________________________________

А1. Чик хәрүһинь орулҗ бичтн:

1. Хамцулгч киисквр __________________ киискврин дару зогсна.

а) бүрдәгч

ә) ниилүлгч

б) төргч

2. Хамцулгч киискврт бәәх үгмүд ________________ сурврмудт хәрү өгнә.

а) кенәр? юуһар?

ә) кентә? юута?

б) кениг? юуг?

3. Хамцулгч киисквр юмна __________________ заана.

а) ниицлһ

ә) хамцлһ

б) нерәдлһ

4. Хамцулгч киискврт бәәх үгмүд __________ чилгчс авна.

а) д-т

ә) та-тә

б) ыг-иг

5. Н эцүстә үгмүд хамцулгч киискврт _____________эцүсән геенә.

а) р

ә) н

б) т

Ә1. Хавсрт бәәх үгмүдиг хамцулгч киискврт тәвәд, чик зәңгс тогтатн:

1. Кезәнә хальмгуд мөңгн бүс________ бүшмүд өмсҗ йовсмн.

2. Хаалһар мөрн_______ күн довтлад йовна.

3. Мана аав дала хөн______.

4. Мини эгч үвлин цагла өмсдг аратын ноосн махла______.

5. Альма үр күүкн_______ хамдан йовна.

6. Байн өдр болһн кичг________ нохад хот күргҗ өгнә.

7. Баазр Дорҗ_______ наадхдан дурта.

8. Ноһала толһа деерән сәәхн (махла).

Ә2. Зәңгс тогтатн:

1. Эндр, салькта, өдр, шүрүн.

_______________________________________________________________

2. чадмг, Эрнцн, көвүн, һарта.

_______________________________________________________________

3. ут, Гилән –, хар, күүкн, үстә.

_______________________________________________________________

4. Мини, кезәнәк, берзтә, ээҗ.

_______________________________________________________________

5. йовна туһлта, үкр, Теегт.

_______________________________________________________________

А. Чик хәрүһинь орулҗ бичтн:

1. Һаргч киискврт бәәх үгмүд ________________ гидг сурврмудт хәрү өгнә.

а) кенәр? юуһар?

ә) кенәс? юунас?

б) кенд? юуг? ю?

2. Һаргч киискврт бәәх үгмүд _________________ чилгчс авна.

а) а-ә

ә) ас-әс

б) ур-үр

3. Һаргч киискврт бәәх үгмүд хамг нег юмнас ________________ чинр зүүнә.

а) үзүлҗәх

ә) эклҗәх, һарчах

б) йовҗах

4. Һаргч киискврт бәәх ______________ эцүстә үгмүдин болн чилгчин хоорнд салһгч хадвр һ тәвгднә.

а) хадвр

ә) эгшг

б) н

Ә1. Кергтә сурврмуд тәвәд, цегин ормд чик чилгчсинь бичтн:

1. Һол булг_____ эклцән авна.

2. Хаврин теег______ сәәхн үнр каңкнна.

3. Күүкд школ______ үдин хөөн һарна.

4. Медрл дегтр______ авдг.

5. Адъян Манҗ______ дегтр сурв.

Ә2. Үгмүдиг һаргч киискврт тәвтн, кергтә ормднь салһгч һ орулҗ бичтн:

Заһсн_____ Зурмн_______ Сурһуль_____

Сала______ Моһа________ Ээҗ_____

Бичг______ Эрвәкә________ Аав______

Дата добавления: 2014-12-27