Кµне Ќытай философиясы

Ќытай мемлекеті ќазіргі уаќытта єлемдік дењгейде танымал мемлекеттердіњ бірі болып отырѓаны к‰мєнсіз. ¤зініњ экономикалыќ ќуатын, мєдениетін, саяси ыќпалын к‰ннен к‰нге к‰шейтіп отырѓан кµршіміздіњ ±лттыќ болмысын, философиялыќ д‰ниетанымын, адамгершіліктік ±станымдарын танып-білу біз ‰шін аса мањызды жєне пайдалы. Єр халыќтыњ ішкі, наѓыз мєні оныњ философиясы арќылы ашылатыны белгілі, сондыќтан да кµне Ќытай философиясымен танысу, оныњ бастауларына ‰њілу ќазіргі Ќытай ќоѓамын терењірек т‰сінуге м‰мкіндік береді.

Ќытай философиясы µз бастауын біздіњ дєуірімізге дейінгі VIII -VI ѓасырлардан алып, тарихи даму барысында кµптеген философиялыќ мектептер мен баѓыттарды, ѓ±лама философтарды д‰ниеге єкелді.

Ежелгі Ќытай философиясыныњ ерекшеліктері:

1) Ењ басты ерекшелігі — саяси-практикалыќ сипатыныњ басымдылыѓы, яѓни философиялыќ ой мемлекет м‰ддесіне ќызмет етті. Б±л ерекшелік сол кездегі Ќытай ќоѓамыныњ єлеуметтік ќ±рылымынан, мемлекеттік саясаттан тікедей туындайды. Кµне Ќытай-мемлекеті иерархиялыќ неспотия ‰стемдік Ќ±рѓан мемлекет болды. Мемлекет басшысы вая, барлык билік соныњ ќолында, ол єлеуметтік конустыњ шыњында орналасќан. Одан кейінгі ќабаттарда єр т‰рлі дењгейдегі аќс±йектер: мемлекеттік шенеуніктер - чжухоу, беделді отбасылар — дафу жєне ши, ењ тµменде ештењеге ќ±ќы жоќ шужэнь орналасќан. Ќатањ тєртіпке, ванѓа баѓыныштылыќќа негізделген осындай ќоѓамныњ философиясы, єрине, «жоѓары» мен «тµменніњ» арасындаѓы ќатынастарды ќалыптастыруѓа, реттеуге, ќатањ ±стауѓа баѓытталды.

2) Осы бірінші ерекшеліктен Ќытай философиясыныњ келесі ерекшелігі туындайды: философиялыќ мектептердіњ барлыѓыныњ дерлік ќарастырѓан басты мєселесі — адам, оныњ бойындаѓы ізгілік жєне з±лымдыќ мєселесі болды. Ќытай философиясы адамды Кµк пен Жердіњ арасындаѓы он мыњ заттыњ ењ ќ±ндысы деп таныѓанымен, б±л д‰ние адам ‰шін жаратылмаѓан, адам — ќарапайым “микрокосм”, Табиѓаттыњ бір бµлшегі ѓана, ол космоспен мыњдаѓан кµрінбейтін жіптермен байланысты деп т‰сіндірді. Яѓни, адамныњ міндеті – осы жіптерді ‰збей, жеке белсенділік корсетпей, µзінен жоѓарыѓа, µзінен ‰лкенге ќызмет етіп, табиѓат пен µмір аѓынына еріп, тыныш µмір с‰ру, µзініњ адамгершілігін жетілдіру жолында тынымсыз ењбектену. Себебі, б±л µмірде ењ мањызды нєрсе — жеке адам емес, ол µмір с‰ріп отырѓан ќоѓам, мемлекет, ал жетілген ќоѓам жетілген адамгершілікке ие адамдардан ќ±рылмаќ деп т‰сіндірілді.

3) Ќытай философиясыныњ да бастауы мифология болды деуге болады. Ежелгі мифтердіњ мазм±нындаѓы адамныњ адамгершілік келбетін жетілдіру, адам жєне ќоѓамныњ арасындаѓы ќатынастарды реттеу мєселелеріне басты назар аударылды. Кµптеген мифтік ±ѓымдар Ќытай философиясыныњ негізгі философиялыќ категорияларыныњ ќалыптасуына айќындаушы ыќпал етті.

4) Натурфилософиялыќ мєселелер мардымсыздау талќыланды, б±л мєселелерді «инь-ян» мектебі немесе натурфилософтар, моистер жєне даосизм мектебініњ µкілдері ѓана ќарастырды.

Біраќ табиѓи ќ±былыстарды да Ќытай ойшылдары єлеуметтік жєне адамгершілік ќ±былыстармен байланысты ќарастырды. Д‰ниеніњ бес бастауы: су, от, аѓаш, металл, жер жєне табиѓаттыњ бес ќ±былысы: жањбыр, к‰ншуаќ, ыстыќ, суыќ жєне жел бар деп т‰сінген жєне олар халыќтыњ т±рмысына єсер етеді деп пайымдаѓан философтар олардыњ себептерін аныќтауѓа тырысты. Б±л т‰сініктер µздерініњ бастауын мифологиялыќ жєне діни кµзќарастардан алатынын айта кету ќажет.

Кµне Ќытайдыњ негізгі философиялыќ ескерткіштері: «И цзйн» — «¤згерістер кітабы», «Ши цзин» — «¤лењдер кітабы», «Шу цзин» — «Тарих кітабы».

«И цзин» — «¤згерістер кітабы» — б‰кіл Ќытай мєдениетініњ ќалыптасуына зор єсер еткен, мањызын єлі к‰нге дейін жоймаѓан шыѓарма. Кейбір зерттеушілер оны ќасиетті кітап деп атап, Ведалармен, Інжіл, Ќ±ранмен бір дењгейге ќояды. Ѓалымдардыњ пікірінше, «И цзин» ежелден келе жатќан бал ашу практикасымен байланысты пайда болып, даму барысында философиялыќ пайымдаудыњ негізіне айналѓан. Философиялыќ ескерткіштердіњ арасындаѓы ењ кµнесі болмаса да, б±л кітап Ќытай философиясыныњ бастауы болды деуге болады, біраќ оныњ т‰сінуге ќиын мєтіндерініњ мазм‰ны єлі к‰нге дейін толыќ ашылѓан жоќ. «И цзин» 64 гексаграммалардан т±рады олардыњ ж‰йесі ‰немі µзгеріп отыратын д‰ниеніњ 64 к‰йі мен ќ±рылымынан т±ратын, Кµк — Жер — Адам ќатынасын білдіретін ілімді к±райды ден т‰сіндіріледі. Шыѓармада Ќытай философиясыныњ негізгі категориялары ќалыптасќан, олар арќылы адамныњ µзін ќоршаѓан ортаѓа деген ќатынасы, кењістік, уаќыт, табиѓи ќ‰былыстар, єлеуметтік µзгерістер туралы т‰сініктері бейнеленіп, Ќытай ќоѓамыныњ дєст‰рлі кµзќарастарыныњ теориялыќ негізі ќаланѓан деуге болады.

«Ши Цзин» — «¤лењдер кітабы» 305 поэтикалыќ шыѓармалардан т±рады. Олардыњ ќай кезењдерде жазылѓанын дєл басып айту ќиын, ќазіргі заманѓы ѓалымдар б±л µлендер шамамен біздіњ дєуірімізге дейінгі XI — VII ѓасырларда, Ќытайда философиялыќ мектептер єлі ќалыптасып ‰лгермеген уаќытта жазылѓан, кейінірек Конфуций µлењдерді іріктеп, µндеп, µзініњ философиялыќ ілімінде ќолданѓан, ал оныњ шєкірттері Конфуций мектебініњ негізгі кітабына айналдырѓан деген болжам айтады. «Ши цзинді» басќа философиялыќ мектептер де зерттеді. «¤лењдер кітабында» Кµне Ќытай ќоѓамындаѓы ван, дафу, чжухоу топтарыныњ µмірі, адамгершілік келбеті, єлеуметтік ќызметі жырланады.

«Шу цзин» — «Тарих кітабы» немесе «Ќ‰жаттар кітабы». Кітапты алѓаш рет Конфуций ќ±растырды, кейіннен єр т‰рлі ойшылдар оны бірнеше рет µњдеді (олардыњ кейбіреулері кітапќа µз мєтіндерін де ќосып, араластырып жіберген), кейбір бµліктері біздіњ дєуірімізге дейінгі 213 жылы кітаптар µртелген кезде отќа жаѓылды деген пікірлер бар. Атынан кµрініп т±рѓандай, кітаптыњ тарихи мазм±ны басым, біраќ философиялыќ кµзќарастар да (єсіресе, Конфуций мектебіне тєн) Кµп кездеседі. Мєтіндердіњ басым бµлігініњ мазм±ны кітаптыњ µте ерте, кµрнекті Ќытай философтары д‰ниеге келместен б±рын пайда болѓанын дєлелдейді. Ќазір «Шу цзинніњ» 55 тарауы бар, олардыњ арасында 33 тарауыныњ наќты «Шу цзин» кітабыныњ алѓашќы н±сќасына жататыны аныќталѓан. Ќітапта ќарастырылатын негізгі мєселелер: адам жєне ќоѓам, адам жєне табиѓат арасындаѓы ‰ндестік, ата-баба салттары, Кµктіњ адам мен ќоѓамѓа айќындаушы єсері жєне т.б.

Кµне Ќытай философиясыныњ негізгі мектептері: Конфуций мектебі, даосизм, легизм, моиз, натурфилософия жєне номиналистер мектебі.

Олардыњ арасындаѓы бастысы — Конфуций мектебі болды деуге болады, оныњ біздіњ дєуірімізге дейінгі екінші мыњжылдыќтан бастап, XX ѓасырдыњ басына дейін Ќытай мемлекетініњ ресми идеологиясыќызметін атќарѓаны б±л пікіріміздіњ дєлелі бола алады.

Дата добавления: 2015-03-29