ДЕБИЕТТЕР. 1. Административное право Республики Казахстан/ под ред

Негізгі әдебиет

1. Административное право Республики Казахстан/ под ред. А.А.Таранова /. Алматы: ЖетіЖарғы, 2002.

2. Алехин А.П., Кармолицкий А.А., Козлов Ю.М., Административное право Российской Федерации. - М., Зерцало, Теис, 1996.

3. Овсянко Д.М. Административное право. Учебное пособие. - М., Манускрипт, 1998.

4. Коренев А. Б. Административное право России. ч.І. - М.: МЮН МВД России, 1996

5. Татарин В. Г., Омаров И.А. Казахстанское административное право. Ч. I. Алматы, 1997.

Қосымша әдебиет

1. Бельский К.С. «О функциях исполнительной власти». //Государство и право. 1997. № 3.

2. Бельский К.С. К вопросу о предмете административного права. //Государство и право, 1997. № 11. С. 14-22.

3. Бельский К.С. Феноменология административного права. Смоленск. 1995.

Бельский К.С. О предмете и системе науки административного права. //Авторский указатель, 1998. - N 10 - с.18

4. Козлов М.Ю. Предмет административного права, М., 1967.

2 тақырып. Әкімшілік құқықтың қайнар көздері. Әкімшілік құқықтық нормалар және қатынастар.

ҚОҒАМДЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫ ӘКІМШІЛІК-ҚҰКЫҚТЫҚ РЕТТЕУДІҢ МЕХАНИЗМІ

Әкімшілік кұқық өзінін пәнінің шеңберінде ең алдымен атқарушы субъектілерін олардың конституциялық міндеттеріне толығьнан сәйкес етіп ұйымдастыру мен кызметіне, сондай-ақ реттелінетін баскарушылық қатынастарға баска катысушылардын мінез-кұлқына белгілі кұкықтық режим (тәртіп) орнатады. Қазакстан кұкығынын бұл саласынын атқаратын қызмет рөлінің негізгі көрінісі, оның реттеу функциясы осыған саяды.

Оған тағы бір басқа — тағайындалған кұкықтык режимді сақтауды да, реттелінетін баскарушылық қатынастар шеңберінде тараптардын занды құқықтары мен мүдделерін корғауды да камтамасыз ететін құкық қорғау (юрисдикция) функциясы косылады.

Сонымен, әкімшілік құқық - атқарушы билікті (тым кеңірек угым бойынша—мемлекеттік-басқару кызметін) нақтылы жүзегс асыруга байланысты және сол туралы пайда болатын қоғамдық қатынастарды реттеуге арналган құқықтық нормалардың жиынтыгы болып табылатын Қазақстанның қуқықтық жүйесінің саласы.

Әкімшілік құқық реттеу функциясын жүзеге асыра отырып, басқару катынастарына,оларға катынасушылардың мінез-құлқына өз нормаларыньң реттеушілік ықпал жасайтын құқықтық құралдарының немесе тәсілдерінің белгілі бір жиынтығьн пайдаланады. Бұл — коғамдық катынастарды құқықтық реттеудің әдістері болып табылады.

Қазақстан құкығының кай саласы болмасын құкықтық реттеудің қуралы ретінде мынадай уш зандық мүмкіндіктерді пайдаланады: тапсырма беру, тыйым салу, ерік беру. Олар тұтас алғанда қоғамдық қатынастарға кұкықтык ықпал жасау кұралдарының мазмұнын кұрайды:

а) тапсырма беру — кұқыктық нормада каралған жағдайда осы не басқа іс-қимыл жасауға тікелей заңды түрде міндет жүктеу (нақ осылай істеу керек, басқаша емес). Мысалы, жұмыска алу органның, мекеменің немесе кәсіпорынның бастығының бұйрығымен жүзеге асырылады. Бұл мәселені шешудің басқадай тәртібі белгіленбеген;

б) тыйым салу — кұқықтық нормада каралған жағдайда осы не басқа іс қимылды жасамауға тікелей занды түрде міндет жүктеу. Мысалы, әкімшілік құқык бұзушылык туралы нормалардың барлығы.

в) ерік беру — кұқыктык нормада қаралған жағдайда осы не баска іс-қимылды өзінін калауы бойынша жасауға занды түрде рұксат ету (мысалы, азаматтардың құқыктарын бұзатын іс-кимылдар мен шешімдерге олардың шағым жасау кұкығы).

Әкімшілік-қүқыктық реттеудің ерекшеліктері ең алдымен мемлекеттік органдардың ерекше түрімен жүзеге асырылатын заңдык биліктік кызмет ретіндегі мемлекеттік баскарудың өзгешелігімен айкындалады. Ол басқарушылар мен басқарылушылар арасындағы қатынастарды заңды түрде байланыстырушы болып табылады, сол себепті реттеу құқықтык кұрал рөлін аткара отырып, мақсатты баскарушылык ықпалмен өте тығыз байланысты. Ал бұл ықпал ету әрқашанда басқарылу-шылардын еркін басқарушының бірыңғай еркіне бағынуын болжайды.

Сондықтан, әкімшілік-құкықтық реттеу мына сияқты коғамдық катынастарды реттеуге арналған: олардағы тараптардын жағдайы олардың зандык тепе-тендігін болдырмайды, олар субординациялық (төмендегілердің жоғарғыларға катан бағыныстьшық) қатынастарда болады.

Қоғамдық қатынастарды әкімшілік-құқықтык реттеудің ерекшеліктерін оны қатысушылары тепе-теңдікке негізделген қатьнастарды реттеудің азаматтык-құқықтык әдісімен салыстыру арқылы айқындауға болады.

Әкімшілік кұқық нормаларының әрекеттілігі маңызды ерекшеліктермен өзгешеленеді, олардың мәні мыналарға келіп тіреледі:

1. Әкімшілік-құкықтық реттеу механизміне өкілетті басқару органының немесе лауазымды адамның шығарған міндетті тапсырмалары (өкімдері) тән больш табылады. Оларға басқа тарап бағынуға міндетті.

2. Әкімшілік құкықтық реттеу қатынасқа қатысушылардын біреуінің біржақты ерік білдіруін болжайды. Бұл ерік білдірушілік занды түрдегі өктемдік, сондықтан да оның шешуші маңызы бар.

Сонымен, басқару органының өз еркін білдіруі біржакты, Және міндетті болатыны белгілі болды, ол мемлекеттің атынан іс-қимыл жасайды немесе заң бойынша оған биліктік өкілетіктіктер берілген, сонымен қатар баска негіздер бойынша да мысалы, белгілі бір аймактың халқымен сыйланған жергілікті өзін-өзі баскару органы.

ӘКІМШІЛІК-ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР

ӘКІМШІЛІК-ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ МАЗМҰНЫ

Әкімшілік-құқыктық катынастар құкықтық катынастардың бір түрі болып табылады. Оларға қандай да болмасын кұкықтык қатынастардың барлық негізгі белгілері тән, атап айтқанда: құқықтық норманың біріншілігі, соның арқасында құкықтық қатынас тиісті кұкыктык норманың тиісті қоғамдық қатынасқа, оған зандык нысан беретін, ретгеушілік ыкпал жасауының нәтижесі; осы қатынас тараптарының іс-қимылдармн (мінез-құлықтарын) кұқыктық нормамен реттеу: құкықтык нормамен белгіленетін құкыктық қатынас тараптарының өзара міндеттері мен қүқықтарын сәйкестендіру (корреспонденциялау) және с.с.

Сонымен, әкімшілік-қүкыктық катынастар — бұл әкімшілік құқык нормаларымен реттелінген басқарушылык коғамдык қатынастар, ондағы тараптар әкімшілік-құкыктык нормалармен тағайындалған және кепілденген өзара байланысты міндеттер мен кұкықтарды иеленуші болып табылады.

Әкімшілік-құкықтык катынастардың ең жалпы сипаты осындай, онда жалпылык пен ерекшеліктің, тектік пен түрліліктің арақатынасы көрінісін тапқан. Сонымен бірге әкімшілік-құқықтық қатынастардың әкімшілік құкыктың нормаларынан және олар реттейтін басқарушылық кызметтен ту-ыңдайтын ерекшеліктері бар.

Бұл құқыктық катынастардың катысушылары (тараптары) мыналар болуы мүмкін: Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары және азаматтығы жоқ адамдар;

мемлекеттік ұйымдар: атқарушы билік (мемлекеттік баскару) органдары; мемлекеттік кәсіпорындар, мекемелер; мемлекеттік емес ұйымдар; қоғамдық бірлестіктер (партиялар, одактар т.с.с.); еңбек ұжымдары; жергілікті өзін-өзі баскару органдары; коммерциялық құрылымдар; жеке кәсіпорындар мен мекемелер.

Әкімшілік-кұқыктық қатынастарда мемлекеттің мақсаттары мен мүдделері әркашанда тиісті көрінісін табады, өйткені бұл қатынастар тараптарының бірі, әдетте, мемлекеттің атынан іс-кимыл жасайтын мемлекеттік орган немесе лауазымды адам болып табылады.

Әкімшілік-құқыктық катынастар ерекшеліктерінің аса маңыздылары мыналар: I. Басты ерекшелік — тараптардың

теңсіздігі. Тараптардың бірінің басқа тарапқа катысты әркашанда зандық биліктік өкілеттіктері болады. Мұндай тарап, мысалы, баскару органдары немесе лауазымды адамдар болуы мүмкін. Сол себепті екі азаматтың арасында, екі коғамдық бірлестіктің арасында, егер тараптардың ең болмаса біреуінін биліктік өкілеттіктері болмаса, әкімшілік құқықтык катынас­тар болуы мүмкін емес.

2. Әкімшілік-қүкықтық катынастар тараптардың қайсысының болса да — басқару органының, азаматтың және сол сияқты басқалардың — ынтасы бойынша пайда болады. Бірақ екінші тараптың келісімі немесе тілегі олардың пайда болуына барлық жағдайларда міндетті шарт емес. Ол екінші тараптың тілегіне қарамастан немесе оның келісімінсіз де пайда болуы мүмкін. Бұл белгі оларды азаматтык-құкыктык қатынастардан ерекшелейді.

Мемлекеттік басқару органдарының әкімшілік-кұқыктык қатынастарға түсуі тек кана мүмкіндігі емес, сонымен катар, көпшілігіне, олрадың тікелей міндеті екендігін ескеру керек.

3. Тараптардың арасындағы әкімшілік-құкыктык даулар, қағида бойынша, әкімшілік тәртіппен, яғни өкілетті баскару органының немесе лауазымды адамның тікелей зандык биліктік және біржақты өкім ету жолымен шешіледі.

4. Әкімшілік-құқықтык нормалардың талаптарын әкімшілік-құкыктық қатынастар тараптары бұзған жағдайда құқықтық қатынастың бір тарабының жауапкершілігі екінші тараптың аддында емес, мемлекеттің, оның атынан уәкілдігі бар тиісті органның (лауазымды адамнын) алдында пайда болады.

Әкімшілік-құкыктық дауларды не жеке не бара-бар ретінде шешудің сот тәртібі қолданылып жүрген зандарда жиі кездеседі. Сотпен шешетін әкімшілік-қүқыктық даулар тобы-

ның кеңейе түсуі занды тенденцияға айналып келеді.

ӘКІМШІЛІК-ҚҰҚЫҚТЫК ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ

Әкімшілік-қүқықтық қатынастарды әртүрлі белгілері бойынша түрлеп топтастыруға болады. Бұлардың ішінде олардың қатысушыларының өзара қатынасының зандык сипаты бойынша топтарға бөлудің ерекше назар аударарлық маңызы бар. Осы белгіге сәйкес тіке және көлбеу кұкықтық катынастар бөлінеді. Тіке әкімшілік-кұқыктық катынастар әкімшілік-кұкықтык реттеудің және мемлекеттік басқару қызметіне тән баскарудың субъектісі мен объектісінің арасындағы бағыныстылык байланыстардың мәнін едәуір мол дәрежеде білдіреді. Бұл ылғи да биліктік катынастар деп аталатынның дәл өзі. Олар біріне-бірі бағынысты тараптардың арасында пайда болады, бұл азаматтық-құкыктык қатынастардан айыратын басты белгі, оларда тараптардьщ тепе-тендігі болмайтының дәлелдейді. Шын-дығында тіке қатынаста бір тараптың заңдык-биліктік өкілеттіктері болады, басқа тарапта олар болмайды, мысалы, азаматта, немесе олардың көлемі аз болады (мысалы, баскарудың төменгі органында).

Тіке түрдегі көптеген әкімшілік-құкықтык катынастар олардың біріне-бірі бағынышты емес қатысушысының арасында пайда болады. Алайда, бұл сияқты жағдайларда да тараптар­дың бірі өзінің құзыретінің арқасында ұйымдық жағынан оған бағынбайтын белгілі бір құкыктық қатынастың басқа тарабына орындауға міндетті болатын зандық актілер шығаруға құқылы. Мысалы, министрліктердің біреуінің баска министрліктерге, ведомстволарға және азаматтарға міндетті болып табылатын нормативтік актілер шығару жөнінде өкілеттіктері болуы мүмкін. Бұл білімнің, қоршаған табиғи ортаны корғаудың, өрт кауіпсіздігінің мәселелері жөне көптеген басқалар болуы мүмкін.

Бұл сиякты қатынастарға барлык баска әкімшілік-құкықтык қатынастарды да жаткызуға болады, оларда тараптардың ұйымдык бағыныштылығы болмаса да, бірак бір тараптың баска тарапқа катысты заңдык биліктік іс-кимыл жасауға кұкығы бар. Мұндай құкықтық катынастардың қатарына бакылау-тексеру органдары мен олардын тексеретін объектілерінін арасында пайда болатынқатынастарды жатқызуға болады.

Әкімшілік- құкықтық катынастардағы шын мәніндегі тікелікті және тараптардын теңсіздігін өзінің құкықтык мазмұны бойынша иландыра дәлелдейтін ең аукымды белгі мынау: бұл түрдегі барлық тіке катынастар бір жақтың екінші жақтан заңды түрдегі тәуелділігін іс жүзінде көрсетеді. Мұндай тәуелділік кандай да болмасын мәселені шешуге қажетті зандык — биліктік өкілеттіктердіңтек қана бір жақта атқарушы биліктің субъектісінде болатындығымен алдын ала айырылады.

Көлбеу әкімшілік-құқықтык қатынастар болып, солардын шеңберінде тараптардың шындығында және занды түрде тен құқылы болатындығы танылады. Оларда, осыған сәйкес, бір тараптың екінші тарапқа міндетті болатын заңдық-биліктік өкімі болмайды.

Көлбеу катынастары мемлекеттік баскару саласында, тікелік қатынастар сиякты, соншалыкты кең қолданылмайды.

Көлбеу кұкыктық қатьшастар көпшілігінде тіке катынастарға алғы шарт болатынын баскару тәжірибесі көрсетіп отыр. Шынында, мысалы, қандай да болмасын бір нормативтік актіні дайындау және келісу сатысында тараптар тең кұкылы. Бұл сияқты қатынастар министрліктер арасындағы катынастар тәжірибесінде, жергілікті өкілді және атқарушы органдардын және әкімшілік құқықтың баска субъектілерінін өзара карым-катьшастарында кен орын алған. Көлбеу түрі азамат пен баскару органының (лауазымды адамның) арасында мынандай жағдайларда, мысалы, азамат жұмысқа тұрғанда, арыз немесе шағым бергенде т.с.с. калыптасатын қатынастарға тән. Бірак көлбеулік қатынасы өкілетті басқару органы тек занды биліктік шешім, мысалы, қызметке алу туралы бұйрык шығарғанға дейін ғана көрінісін табады. Осы кезеннен бастап көлбеулік қатынасы тікелік мәні бар катынасқа айналады, мұнда тараптар енді жұмыстын шарты мен еңбек ақынын мөлшерін талқыламайды, қайта жұмыскер өзі жұмыска тұрған жеріндегі әкімшіліктін занды өкімдерін орындауға міндетті болады.

Дата добавления: 2015-05-10