Пісьмовыя помнікі ХІ–ХІІІ стст., створаныя на тэрыторыі сучаснай Беларусі

Пра шырокую распаўсюджанасць пісьменнасці на землях су­час­най Беларусі сведчаць асобныя помнікі матэрыяльнай культуры з надпісамі ХІ–ХІІ стст.: Барысавы камяні, Рагвалодаў камень, Вілейскі камень, надпіс (я)ро полчо віно на абломку глінянага гладыша, адкапанага ў Пінску ў 1955 г., прасліцы ХІ–ХV стст., знойдзеныя ў Гродна, Віцебскай вобласці, Віцебская і Мсціслаў­ская берасцяныя граматы ХІІІ ст.

Дакладна не вядома, дзе былі перапісаны знойдзеныя на нашых землях Супрасльскі рукапіс, Слуцкі псалтыр, Тураўскае евангелле, якія датуюцца ХІ ст.

Большасць помнікаў ХІІ ст. мясцовыя па сваім паходжанні. Сярод іх пераважаюць тэксты рэлігійнага зместу (як правіла, спісы) і справавыя помнікі (граматы, судзебнікі, дагаворы, пасоль­скія кнігі). Адметнае месца сярод помнікаў гэтага часу займае надпіс на крыжы Еўфрасінні Полацкай (1161 г),творы Кірылы Ту­раў­скага (казанні, павучанні, словы, малітвы), Клімента Смаляціча («Пасланне да Фамы прасвітара»), Аўрамія Смаленскага.

З ХІІІ ст. захавалася дастаткова многа помнікаў царкоўна-богаслужэбнай і рэлігійнай літаратуры, як перапісаных з больш ранніх твораў, так і арыгінальных. Сярод свецкіх помнікаў таго часу вылучаюцца гандлёвыя дагаворы і граматы, складзеныя ў Смаленску, Полацку, Віцебску – Дагаворная грамата смаленскага князя Мсціслава Давыдавіча з Рыгаю і Гоцкім берагам ад 1229 г., Грамата князя Гердэня 1264 г., Грамата полацкага князя Ізяслава 1265 г., Грамата смаленскага князя Фёдара Расціслававіча 1281 г. і інш. Гэтыя дакументы каштоўныя тым, што ў найбольшай ступені адлюстравалі асаблівасці жывой гаворкі той пары.

Насычанасць пісьмовых помнікаў ХІІІ ст. мясцовымі рысамі (для смаленска-полацкіх помнікаў былі ўласцівы змешванне ц і ч, h і е, змена в // ў у закрытых складах) сведчыць аб тым, што стара­жытнаруская літаратурная мова перастае існаваць як агульная для ўсіх усходніх славян.

? Заданні

1. Расказаць пра ўзнікненне пісьменнасці ва ўсходніх славян.

2. Ахарактарызаваць паўднёваславянскі, грэчаскі і заходні ўплывы на старажытнарускую пісьменнасць.

, Літаратура

Успенский Б.А. История русского литературного языка (ХІ–ХVІІ вв.). М., 2002.

3. Растлумачыць значэнне тэрмінаў манускрыпт, паўустаў, пратограф, рэдакцыя, спіс, устаў.

4. Ахарактарызаваць погляд на прыроду старажытнарускай пісьмовай мовы А.А. Шахматава, І.І. Сразнеўскага, С.П. Абнор­скага, А.М. Селішчава, Л.П. Якубінскага, В.У. Вінаградава, М.А. Мяшчэрскага, Н.І. Талстога, М.С. Трубяцкога, Ф.П. Філі­на, Г.А. Хабургаева, Б.А. Успенскага (на выбар).

, Літаратура

1. Виноградов В.В. Избранные труды. История русского литературного языка. М., 1978.

2. Горшков А.И. Теория и история русского литературного языка. М., 1984.

3. Ларин Б.А. Лекции по истории русского литературного языка (X – середина XVIII в.). М., 1975.

4. Мещерский Н.А. История русского литературного языка. Л., 1991.

5. Ремнева М.Л. Пути развития русского литературного языка XI–XVII вв. М., 2003.

6. Соболевский А.И. История русского литературного языка. Л., 1980.

7. Толстой Н.И. История и структура славянских литературных языков. М., 1988.

8. Филин Ф.П. Истоки и судьбы русского литературного языка. Мінск, 1981.

9. Хабургаев Г.А. История русского языка в древнейший период. М.,
1985.

5. Прааналізаваць аргументы прыхільнікаў і праціўнікаў тэо­рыі дыгласіі як моўнай сітуацыі, што склалася ў Старажытнай Русі.

, Літаратура

1. Исаченко А.В. Какова специфика литературного двуязычия в истории славянских народов // Вопросы языкознания. 1958. № 3.

2. Успенский Б.А. История русского литературного языка (ХІ–ХVІІ вв.). М., 2002.

6. Акрэсліць погляды вучоных на месца справавых і юры­дыч­ных дакументаў у сістэме старажытнарускіх пісьмовых помнікаў.

, Літаратура

1. Камчатнов А.М. История русского литературного языка: XI – первая половина XIX века. М., 2005.

2. Ковалевская Е.Г. История русского литературного языка. М., 1992.

3. Шакун Л.М. Карані роднай мовы. Мінск, 2001.

7. Падрыхтаваць кароткую даведку (час і месца напісання, жанр, аўтар) пра кожны з пералічаных помнікаў:

Астрамірава евангелле, «Слова пра закон і ласку Божую» мітрапаліта Іларыёна, «Жыціе Феадосія Пячэрскага», «Казанне пра Барыса і Глеба», Ізборнік Святаслава 1073 г., Фізіялог, Мсціславава грамата, «Руская праўда», «Аповесць мінулых гадоў»», укладная грамата манаха Варлаама Хутынскаму манастыру,«Слова пра паход Ігаравы»,Слуцкі псалтыр, «Хроніка Георгія Амартала», «Александрыя», «Аповесць аб Акіры Прамудрым».

, Літаратура

1. Беларуская мова: энцыклапедыя. М., 1994.

2. Гісторыя беларускай літаратуры ХІ–ХІХ стагоддзяў. У 2 т. Т. 1. Даўняя літаратура: ХІ – першая палова ХVIII. Мінск, 2006.

3. Колесов В. Древнерусский литературный язык. Л., 1989.

4. Можейко Н., Игнатенко А. Древнерусский язык. Минск, 1988.

8. Размеркаваць помнікі, згаданыя ў заданні 7, у таб­ліцу ў залежнасці ад тыпу мовы, на якой яны былі напісаны:

Царкоўнаславянская літаратурная мова	Старажытнаруская літаратурная мова
уласна царкоўна­славянская мова	славяна-руская мова	мова мастацка-апавя­дальнай літаратуры	мова справавога пісьменства

9. Расказаць пра адзін з помнікаў пісьменства ХІ–ХІІІ стст., створаны на тэрыторыі сучаснай Беларусі.

, Літаратура

1. Прыгодзіч М. Берасцяныя граматы // Роднае слова. 1993. № 5.

2. Прыгодзіч М. Надпісы на прадметах матэрыяльнай культуры // Роднае слова. 1993. № 7.

10. Прачытаць тэкст, пісьмова перакласці яго на сучасную беларускую мову. Ахарактарызаваць мову ўрыўка, абапіраючыся на план:

а) да якога тыпу пісьменнасці адносіцца помнік?

б) якія моўныя рысы (фанетычныя, граматычныя, лексічныя, стылістычныя), уласцівыя помнікам вызначанага тыпу, адлюстра­валіся ў тэксце?

в) элементы якой моўнай сістэмы (царкоўнаславянскай ці старажытнарускай) пераважаюць ва ўрыўку? (сваё меркаванне неабходна пацвердзіць прыкладамі);

г) ці адлюстраваліся ва ўрыўку мясцовыя моўныя рысы?

Тэкст 1. ^ стъпана ко нежилови оже еси продалъ порты а коупи ми жита за • • гривень али цего еси не продалъ а посли ми лицеме али еси продало а добро сътвор< оу коупи ми жита (Віцебская берасцяная грамата).

Тэкст 2. Въ лh^т • • и • • • • поклада~ть Wфросинь# чьстьн|и к стъ• въ манастыри сво~мъ• въ црькви с го Спаса •чьстьно~ дрhво•бесцhньно ~сть•а ковань~ его zлото• и серебро• камhнье и жьнчюгъ• въ • •гривнъ• [///……… ] ал • • гривнъ да нh иzнесhть с# иz манастыр#• никогда же "ко ни продати• ни ^дати. аmе кто прhслоуша~ть• иzнесhть и ^ манастыр# да не боуди ~моу помоmьникъ чьстьныи к стъ ни въ съ вhкъ ни въ боудоуmии• и да боудть прокл#тъ святою животвор#mею троицею• и святыми wтци ……... кто же дрьзнеть сътворити се... властелинъ• или кн#zь• или пискоупъ• или игоумhнь#• или инъ которыи любо человhкъ а боуди ~му кл#тва си Wфросинь" же раба Христова сът#жавъши крестъ сии• прииметь вhчнuю жиzнь съ всh [///………святыми]•господи помоzи рабоу сво~моу лаzорю нареченомоу богъши съдhлавъшемоу
к стъ сии црькви святаго спаса и Wфросиньи (Надпіс на крыжы Ефрасінні Полацкай).

Тэкст 3. Что с# дh~тh по вhрgмьнgмь• то ^идgто по вhрьмьнgмь• прикаzано боудhтg добр|мъ людhмъ• а любо грамотою оутвhрд#ть• како то боудhтg всgмъ вhдомъ• или кто посль жив|и wстанhть ся• того лhта коли алъбрахтъ• владыка риzкии оумьрлъ• uzдоумалъ кн#зh смольнgск|и мьстиславъ• давидовъ сынъ• прислалъ въ ригоу сво~го лоучьшgго попа ~рьмg"• и съ нимь оумьна моужа пантgль" и своего горда смольнgска• та два была послъмь оу риzh•иz риг| ~хали на гочк|и бgрьго• тамо твgрдити миръ• оутвьрдили миръ что б|лъ нgмирно• промьжю смольньска. и риг|• и готск|мь бgрьгомь•всgмъ коупчgмъ... (Урывак з Дагаворнай граматы Смаленскага князя Мсціслава Давыдавіча з Рыгай і Гоцкім берагам 1229 г.).

Тэкст 4. Н|нh древа лhторасли испущають, и цвhти благоухани~ процвитаютъ, и се оуже wгради сладку подавають воню; и дhлатели с надежею тружающес# плододавец# Христа призывають. Бhахомъ преже ак| древа дубравна", не имуще плода, нынh же присадис# Христова вhра в нашемь невhрьи, и оуже держащес# корене Иwсhева, "ка цвhты добродhтели пущающе, раискаго пакы б|ти" w Христh wжидають, да и святители и игумени w церкви тружающес# ^ Христа мьзды wжидають. Н|нh ратаи слова, словесн|" оуньц" къ д овному "рьму провод#ще, и крестно~ рало в м|слехъ браздахъ погружающе, и бразду пока"ни" прочертающе, сhм# д овно~ въсыпающе, надеждами будущих благъ веселитс#. Днесь ветха" вс# конець при#ша, и се б|ша вс# нова, въскресени" ради (Урывак са «Слова» Кірылы Тураўскага ).

Дата добавления: 2015-05-10