Паходжанне мяккіх зычных гукаў

Мяккія славянскія зычныя [ ж’ ], [ ш’ ], [ з’ ], [ с’ ], [ д’з’ ], [ ц’ ], [ ч’ ], [ ж’д’ ], [ ш’т’ ], [ н’ ], [ р’ ], [ л’ ] называюць спрадвечнамяккімі.

Усе яны з’яўляюцца вынікам палаталізацыі(памякчэння) розных праславянскіх цвёрдых зычных або спалучэнняў зычных пад уздзеяннем галосныхпярэднягарада[ и ], [ е ], [ ь ], [ ě ] (h), [ ę ] (#) і зычнага [ j ].

Заднеязычныя [ г ], [ к ], [ х ] перад галоснымі пярэдняга рада і [ j ] змянялі сваю якасць і пераўтвараліся ў новыя мяккія зычныя гукі. Гэта фанетычная з’ява вядомая ў славянскіх мовах пад назваю першай, другой і трэцяй палаталізацыі (памякчэння) задне­язычных гукаў:

Зычны	І палаталізацыя	ІІ палаталізацыя	ІІІ палаталізацыя[*]^*
[г]	[ж’] дроугъ – дроуже	[з’] нога – нозh	[з’] кън#зь (кън#гыни)
[к]	[ч’] въноукъ – въноуч#	[ц’] рhка – рhцh, цhна (з * koina)	[ц’] лице (ликъ)
[х]	[ш’] доухъ – доушьнъ	[с’] грhхъ – грhси	[с’]

Змяненне груп зычных перад галоснымі пярэдняга рада:

Зычныя	Вынік І палаталізацыі	Вынік ІІ палаталізацыі
*sk (ск) *zg (зг)	[ш’т’] пискъ – пиштитъ [ж’д’] мозгъ – можданъ
*kt (кт) *gt (гт)	прасл. * noktь [ш’т’]: старасл. ношть [ч’]: рус. ночь [ć] ([ц’]): польск .noc
*kv *gv *chv		прасл. * gvoizda старасл. звhзда бел. звязда польск. gwiazda

Змяненні зычных і груп зычных перад [j]:

*r *l *n	[р’] [л’] [н’]	* bоurja → боур" * volja → вол" *konja → кон" ( Р. склон)	Агульнаславянскае змяненне
*g	[ж’]	* storgja → страж" (стража) – стерhг@
*k	[ч’]	* sěkja → chч" (сhча) – сhк@
*ch	[ш’]	*dоuchja → доуш" (доуша) – доухъ
*s	[ш’]	*prosjQ→ прош\ – просbити
*z	[ж’]	* vozjQ→ вож\ – возити; *rězjQ→ рhж\ – рhзати
*t * světja	[ć] ([ц’] [ч’] [ш’т’]	у заходніх славян:польск. swieca, чэшск. svíce ва ўсходніх славян:рус. свеча, бел. свечка у паўднёвых славян –: старасл. свhшта
*d * sadja	[dz], [z] [ж’], [д’ж’] [ж’д’]	у заходніх славян: польск. sadza, чэшск. саzе ва ўсходніх славян: рус. сажа, бел. сажа у паўднёвых славян: старасл. сажд"
*b, *p, *v, *m	[бл’] [пл’] [вл’] [мл’]	праслав. * zemja, старасл. земл", бел. зямля праслав. * bjudo, старасл. блюдо, бел. блюда	Усходн. паўдн.
*sk *st	[ш’т’]	* iskjQ→ ишт\ (ишт@) – искати; *tьstja → тьшт" – тьсть	Агульна-славянск.
*zg *zd	[ж’д’]	*prigvozdjQ→ пригвожд\ (пригвожд@) – пригвоздити

Узнікненне спрадвечна мяккіх зычных абумовіла ў стараславянскай мове чаргаванні спрадвечна мяккіх зычных з гукамі або спалучэннямі гукаў, на месцы якіх яны былі ўтвораны: ж// г, ж // з; ш // х, ш // с; ч // к; з // г; с // х; ц // к; жд // д, жд // зд, жд // зг; шт // т, шт // кт, шт // гт, шт // ск, шт //ст.

Уздзеянне * j на губныя зычныя прывяло да з’яўлення чаргаванняў губных са спалучэннямі губнога і л’: б // бл; п // пл; м // мл; в // вл.

? Практыкаванні

1.Знайсці корань слова, растлумачыць у ім чаргаванні зычных гукаў:

а) богъ – бози, врагъ – вражьда – вражьскъ, въходъ – шьдъши, година – жьдати – ожидати, грhхъ – грhшитъ, доухъ – доуша, испоконъ – искони – начинати – поч#ти – начьн@, кън#гыни – кън#зь – кън#жьскъ – кън#же, къто – чьто, ликъ – лице – личина, льгъкъ – польза, пастоухъ – пастоусh – пастоушьскъ, пек@ – печетъ, тъкати – притъча, чловhкъ – чловhци – чловhчьскъ.

б) водити – вождь, возити – вож\, врагъ – вражьда, в#зати – в#жетъ, градъ – гражданинъ, жадьнъ – жажда, земьныи – земл", искати – ишт\, капати – капл", крадетъ – кражда, крьстъ – крьшт~ни~, коупити – коупл", ловити – ловл", мьсть – мьшт~ни~, носити – нош\, плакати – плач\, соухъ – соуш", рhзати – рhжетъ, свhтъ – свhшта, сhк@ – сhч".

Узор: садити – сажд": у корані чаргуюцца зычныя д (сад-) і жд (сажд-). Чаргаванне тлумачыцца змяненнем гука д перад j.

2. З прыведзеных слоў выпісаць: а) словы з першай, другой і трэцяй палаталізацыяй, аднавіць першапачатковы зычны гук; б) словы з пераходным змякчэннем зычных пад уплывам гука *j, аднавіць першапачатковы зычны:

Бhжати, въ велицh, въ оцh, въпль, дрьжати, дъштица, жаръ, звhзда, кричати, коупл", лешти, лице, можданъ (параўн. ст.-сл. мозгъ), нарицати, немошть, ножька, о бозh, о влъцh, отроци, пастоуси, печетъ, пешти, польза, пригвожд>, прош\, рьци, роубль, свhшта, слоужити, слышати, тишь, цвhсти, цhна, чьто, шьдъшии.

3. Запісаць стараславянскія словы ў тым выглядзе, у якім яны былі ў праславянскай мове:

Въпль, в#жетъ, доуша, капл", кражда, ловл", нош", прош\, рhжетъ, соуша.

Узор: вражьда – *vrāgĭdā.

4. Запісаць стараславянскія словы, якія ўзыходзяць да слоў праславянскай мовы. Ахарактарызаваць змяненні:

*blĭskēti, *dūhēti, *gĕnā, *koinā, *kŏrābjŏs, *kvo tŏs, *lĕgēti, *lŭgjā, *mŏgti, *nŏzjŏs, *mūsĭs, *pĕkti, *tĕkti, *tĭstjā, *vŏskīt.

Узор: * pītjā – пишт": на месцы праславянскага спалучэння tj з’явіўся гук [ш’т’].

5. Растлумачыць гістарычныя чаргаванні зычных:

Воўк – ваўчаня, гарох – у гаросе, дарога – дарожны, дуга – на дузе, есці – ежа, казаць – кажу, карміць – кармлю, крык – крычаць, крыха – пакрысе, лекар – лячыць, любоў – люблю, мука – у муцэ, ніз – зніжэнне, пісаць – пішу, плакаць – плачу, плаха – на пласе, свет – свячу, страх – страшны, цвісці – кветка, язда – езджу.

Узор: нявестка – нявестцы: гістарычнае чаргаванне к // ц з’яўляецца вынікам другой палаталізацыі заднеязычных: к перайшло ў ц перад галоснымі и, h дыфтангічнага паходжання.

6. Згрупаваць аднакарэнныя словы, указаць выпадкі чаргавання зычных гукаў, растлумачыць прычыны гэтых чаргаванняў:

Вести, испоконъ, грhхъ, вождь, поможетъ, градъ, дъска, занозити, начинати, "сти, помози, гражданинъ, искони, вед@, помог@, дъштица, поч#ти, помошть, грhшити, начьн@, мьштение, велъ, ножь, "дъ, мьсть.

Дата добавления: 2015-05-10