Теміреткі темірден 1 страница

Арбау

Арбау тарихи тұрғыдан алғанда, магияға жатады. Магия дегеніміз адамға, жануарға, затқа немесе бір құбылысқа, т.б. дүниеге әсер ету үшін қолданылатын ғұрыптар мен сөздердің құдіретіне сену.

Магия да – болмыстан тысқары күшке сенудің бір түрі, бірақ діни сенімдерден айырмашылығы – белгілі бір ғұрыптарды орындау арқылы жанды-жансыз заттарға, құбылысқа адамның өз күшімен-ақ тікелей әсер етуге болады деп табылады. Осы типологиялық әмбебап заңдылық қазақ тұрмысынан да анық көрінеді.

Халық арбау сөзін үнемі қолдана бермеген. Тіс еміне жүретін арбаулар кейде жай ғана құрт шақыру деп аталған. Ахмет Байтұрсыновтың қалып сөзіне қосатын «құрт шақыруы» да осы құрт шақыру, яки тіс еміне қолданатын арбау. Сол сияқты «сөз» термині де арбау орнында жүре берген. Толығырақ көз жеткізу үшін Ә.Марғұлан жинаған «Тістің құртын шақырғанда айтатын сөз» үлгісімен танысалық:

Ала құрт, бала құрт,

Он екі басты қара құрт!

Тоғыз жолдың тоғауына кез келіп,

Келер болсаң, кел, құрт!

Кетер болсаң, кет, құрт!

Шүкіра құрт, шын құрт,

Шүкіра басты қара құрт,

Атқан оқтан жүйрік құрт,

Ағын судан рауан құрт.

Тақ Сүлеймен пайғамбардың

Демі бірлән түс, құрт!

Мәсбай мәсих құрт,

Тұр әлі, кежік құрт![284].

Тісті құрт жейді деген ұғым дүниежүзі халықтарының көбінде-ақ кездеседі[285]. Құртты орналасқан жерінен шақырып алса, қуып түссе, не өлтірсе, тіс жазылып кетеді деген сенім арбаудың магиялық күшін үстемелей түскен.

Арбаушылар улы жәндіктерді әртүрлі шөп аттарымен (адыраспан, алабота, жалбыз, кекіре, т.б.) де, мал аттарымен (қой, қозы, түйе, сиыр, т.б.) де үрейлендіреді.

Бау, бау бәлеңгір,

Бауыры шұбар бәлеңгір!

Қой келді, қозы келді,

Сары тонды үрпек бас өзі келді.

Әуеден боз ала торғай келді,

Жерден сары ала байтал келді,

Шық, Тәңірден парман келді![286].

Жалпы, ғұрыптық фольклорда, соның ішінде арбау құрылымында «түсініксіз сөздер» үлкен рөл атқарады. Б.Уахатов «түсініксіз, жұмбақ сөздерді неғұрлым көбірек қолданса, жылан, шаянның есін солғұрлым тез алып, тез өлтіруге болады», - деген халық сенімін айта келіп:

Мары, мары, мары жылан,

Ұзын, ұзын, ұзын жылан.

Ұзын шашы келте жылан

Марқары, сарқары,–

дегендегі «мары» сөзі бүкіл Шығыс елдеріне белгілі болған жылан патшасы Шах-Маран емес пе екен деген ой тастайды[287]. Жоқ, Шах-Маран емес. Мары – парсы тілінде жылан деген сөз. Дауысты дыбыстарға толы түсініксіз сөз араласқан, сондықтан да естір құлаққа әсерлі, сазды «Мары, мары, мары жылан» тіркесі қазақ тілінде «Жылан, жылан, жылан, жылан» болып қана шығар еді.

Қазақтың теміреткіге қарсы арбауында:

Тәзгунә тәкули, тәрһакуһа

Қатирә, Куф... шық! – делінеді[288].

Қарақұрт шаққандағы арбауда:

Әзкер, мұзкер,

Жия-жия, пара-пара

Сиырғында, секерқында

Ғылабұз күле настан, – делінеді[289].

Тағы бір арбауда:

Ашындау, бушундау,

Дарындау, мирандау.

Килюки, килюки сасыр

Бары була, бары тула

Исиндау, фишиндау

Имандау, шимандау, – делінеді[290].

«Әлгі «жат» сөздердің, сырлы сөздердің, – дейді С.Сейфуллин, – бірі ізделінген ең керекті сөз болады. Ол сөз жыланның, яки шаянның аты болып шығуы мүмкін. Толып жатқан сөздерді айтып отырғанда, бірі әлгі жыланның аты болып шықса, жылан жеңіліп, уыты өзіне жайылып, өледі. Шағылған адам, яки мал оңалады деп сенген. Бұл жырлар қысқа-қысқа тақпақ тәрізді болады. Ұзақ болса, ылғи «жат» сөздерден құралған жырды жатқа алу, жатқа қайта-қайта оқу қиын болар еді»[291].

Бұған не қосуға болады? Біріншіден, «жат сөздер» улы жәндіктерге қатысты ғана емес, жалпы арбау атаулыға, оның ішінде өзге халықтардың арбауына да тән әрі техникалық, әрі көркем әдіс. Екіншіден, арбаулар ылғи ғана жат сөзден құралмайды. Мәселен, Сәкен Сейфуллиннің өзі жариялаған «Бүйі шаққандағы арбауда» бірде-бір түсініксіз сөз жоқ. Тағы бірнеше мәселе туындайды: арбау айтыла ма, әлде оқыла ма? Арбаудың көлемі қысқа-қысқа тақпақ тәрізді ғана бола ма? Арбауды айту, әлде оқу кезінде қандай іс-әрекеттер қатар жүреді?

Орыс фольклорында арбаудың айтылатын (ауызша) да, оқылатын (жазбаша) да түрлері болған[292]. Бұл күнге дейінгі тасқа басылған деректерде қазақ арбауларының жазба түрі жөнінде мәлімет жоқ. Арбаудың ауызша туып, ауызша өмір сүргені, ауызша тарағаны анық.

Арбаудағы сөз бен іс-әрекеттің арақатысына келгенде, Н.Познанскийден аттап өтуге болмас. Әйгілі зерттеушінің пікірінше, арбаудың түптамыры ғұрыптан бастау алады, бірақ, уақыт өте келе сөз өзінің ғұрыптық негізінен ажырап, магиялық күшке ие болады[293]. «Н.Познанскийдің көзқарасына қарамастан, – дейді жиырмасыншы жылдардағы еңбек авторы В.П.Петров, – сөз бен іс-әрекеттің белгілі бір практикалық мақсатқа жетудің әдісі ретіндегі қызметтері бірдей әрі тепе-тең»[294]. В.Петров пікірінің жаны бар. Араға жарты ғасырдан астам уақыт салып жазылған арнайы мақалада да осыған ұқсас қорытынды жасалған: «Таза, бірыңғай «сөзден» ғана тұратын арбау болмайды, әдетте, «сөз» белгілі бір магиялық іс-әрекетпен қабыса жүреді»[295].

Расында да, сөз бен іс-әрекеттің бөлуге келмейтін синкретті құбылыс екенін, екеуінің магиялық күші егіз қолданылатынын қазақ арбауларынан да байқаймыз. Жетісу қазақтары жылан шаққан адамды былай емдеген: алдымен жылан уыты тиген жерді сары, қызыл, жасыл түсті жіптермен байлаған, сосын тостағанға су құйып, оған қойдың құмалағын қосып араластыратын да арбауды айта жүріп, әлгі суды киіз үйді айнала шашатын[296].

Торғай жағының қазақтары құрт шақырғанда:

Тұйғын, тұйғын түйе, кел,

Ағайынды жия кел,

Ақ желегін сала кел.

Сарыбас тұйғын,

Қарабас тұйғын,

Изма (?) тұйғын.

Жайлаған жерді жау алды,

Қыстаған жерді өрт алды.

Жайлаған жерден қашып кел,

Тасқан суды басып кел.

Жетер, жетер, күйт-күйт,

Басар, басар, күйт-күйт! –

дейтін де, сулы тостағанға түкіретін; тостағанның ернеуін шыр айналдыра ешкі майынан жасалған балауыз шамдарды жағып қоятын[297].

Азды-көпті деректердің өзінен арбаудың жалаң сөз түрінде емес, белгілі бір іс-әрекет, қимылмен сабақтаса, жұптаса орындалатыны айқын аңғарылады. Арбаудың нақтылы шарттары орындалмаса, оның күші дарымайды деп саналады: «Әрбір буынды оқығанда дем алу шарт. Егерде буынның арасында, яғни бір буынды оқығанда дем алып қойса, зәр қайтпайды»[298]. Арбауды неше мәрте қайталау керектігі де шарт етіп қойылады: қырық бір, жеті, үш, т.б.

Бірер сөз арбаудың композициялық бітімі туралы. Ол жөнінде жалғыз Б.Уахатов қана пікір білдірген. «Біздіңше,– дейді ғалым,– бұл тектес өлеңдердің құрылысы төрт бөлімнен тұрады деп шамалау қажет. Бірінші – кіріспе, екінші – мақтау, жалынып жалбарыну, үшінші – зеку-қорқыту, төртінші – улы жәндіктердің атын атап, «шық, Тәңірден парман келді» деп, бұйырумен аяқтау»[299].

Біздіңше, мақтау, қорқыту, бұйыру, өтіну, жалыну, жалбарыну дегендеріміздің барлығы да сарынға (мотивке) жатады. Арбау ішінде олардың үнемі қатарласа жүруі міндет емес, бірі болса, екіншісінің қалыс қалуы әбден ықтимал. Айталық:

Қара бас, қара бас, күйт-күйт,

Ақ бас, ақ бас, күйт-күйт.

Жыбыр, жыбыр, жыбыр құрт.

Жыбырласа түсер құрт. Күйт-күйт!

Жайлауыңды өрт алды,

Қыстауыңды жау алды. Күйт-күйт!

Жыбыр, жыбыр, жыбырла,

Су жыландай қыбырла. Күйт-күйт!

Барар жерің қалмады,

Басар тауың қалмады,

Түспеген енді нең қалды? Күйт-күйт![300] –

деп келетін арбау мәтінінен аталмыш сарындарды түгендеп алу мүмкін бе? Әрине, жоқ. Оның үстіне сарын дегеніміз шығарманың композициялық бітімін емес, сюжеттік құрылымын анықтайтын құбылыс екендігі мәлім[301].

Арбау құрт шақыру, жылан, шаян уларын қайтарумен ғана шектелмейді. Арбау табиғат құбылыстарына әсер ету мақсатында да қолданылады. Мәселен, күн жайлату, бұлт шақыру, жаңбыр шақыру, жел шақыру дегендеріміздің барлығы да арбауға жатады.

Жауын шақыру – дүние жүзіне кең тараған магиялық ғұрыптың бірі. Ол терімшілік, аңшылық, балықшылық, бақташылық, диқаншылық сияқты шаруашылық түрлерімен айналысқан тайпалар мен халықтардың арғы-бергі тарихында көп кездеседі. Өйткені, адам тіршілігінің ертеңі мен болашағы көп жағдайда тікелей жауын-шашын мөлшеріне тәуелді болған. Бұлт пенен жаңбырдың қыратты, жоталы, таулы өңірлерге үйір келетінін адамдар ерте бастан-ақ байқаған, сондай жерлердегі қайнарларды, бұлақтарды, көлшіктерді қадірлеген, қасиет тұтқан, қайсыбір жұрттар киелі санап, табынған. Күн жайлаушылар, нажағай ойнатушылар, жайшылар, яки ауа райына магиялық бақылау жасаушылар да көбінше биік төбелерді мекендеуге тырысатын, сол арадан ауа райына тікелей әсер ету қолайлырақ деп білген. Ауа райын магиялық әдістермен басқарудың қоғамдық өмірдегі маңыздылығы соншалық, кейбір елдерде, мәселен, Тибетте әрбір ауылдың, қаланың, шіркеудің «маманданған» өз бұршақ тоқтатушысы (сэргагпа), өз жауын шақырушылары (лхава) болған[302].

Қайнардың көзін аршыса, жауын жауады деп ойлау – гомеопатиялық магияға тән әдет. Қазақтар да өзге жұрттар секілді жауын шақыру ғұрпын өзен-судың бойында өткеретін. Славяндар құдыққа түрлі тағамдарды немесе заттарды тастаса, жауын тез жауады деп білген[303]. Кавказдық әйелдер соқаға жегіліп, өзеннің кеуіп қалған арнасын жыртқан[304]. Бұл мысалдарда жердегі су арқылы көктегі бұлтқа әсер ету ниеті айқын сезіледі.

Жауын шақыру тілегімен әйелдердің жалаңаштануы, суға шомылуы сияқты әдеттер де кездеседі. Әйел менен жаңбырды байланыстыру – әлем халықтарында кең тараған түсінік. Судың тәңірі-иесін әйел бейнесінде тану да сол негізде шығуы мүмкін. Оның түп-төркінінде имитациялық магияға тән наным-сенімдер жатыр. Қайнардың көзін аршу, құдыққа түрлі нәрселер тастау, өзен маңынан жер жырту салттарынан символикалық белгілер де бой көрсетеді.

Жоғарыда келтірілген мысалдардың барлығы да типологиялық жағынан өте ұқсас: бір топ адам (кейде әйелдер, кейде қыздар, ал, кейде әйелдер тобына ер кісілер мен ұл балалар да қатысады) үй-үйді аралап, жауын шақыру өлеңін айтады, әр үйден тиесілі кәдесін, сыйлығын алады (көбінше дәм-тұз, тағам тартылады). Мұндағы ортақ жора және ең негізгі жора – су шашу (қуыршаққа, әйел киіміндегі еркекке). Қазақта жауынның мол болуын тілеп, танаптан қайтқан егіншілердің үстіне су құятын әдет болған. Ондай рәсімді, негізінен, орта жастағы әйелдер мен жас келіншектер атқаратын[305]. Сөйтіп, көптеген халықтардың түсінігінде шашылған су менен жаңбыр арасында магиялық байланыс бар деп есептеледі. Ал, қолға қуыршақ (күрек, сыпырғыш) ұстау салтына келетін болсақ, әу баста бұл рөлді тірі адам, адам болғанда әйел адам (қолдағы затқа әйел киімін жабу немесе күрекке әйел бейнесін салу мысалдарын еске түсірелік) атқарғанына күмән жоқ.

Қысқасы, ерте замандарда жауын шақыру ғұрпын орындау кезінде әйел жынысты адамдар құрбандыққа шалынған деп айтуға толық негіз бар. Бұл рәсім әйел мен жаңбырды байланыстыру сенімінің (әйел – өмірдің бастауы, су – жалпы тіршілік бастауы, әйел – жаңбыр) ең соңғы нүктесі немесе ең жоғарғы магиялық шарасы болып табылады. Сөйтіп, біз жауын шақыру ғұрып кешеніндегі құрбандық шалу жорасының орны, мән-мағынасы қандай деген мәселеге келіп тірелдік.

Қазақта құрбандыққа адам шалу рәсімінің ізі қалмаса да, тасаттық беріп, мал шалу әдеті күні бүгінге дейін сақталып отыр. Тасаттыққа[306] қатысу, оны неғұрлым жоғары дәрежеде ұйымдасқан түрде өткізу көпшілік тілегінен туындайтын ортақ мүддені білдіреді. Әдетте, оған жас-кәрі, еркек-әйел деп бөлінбей, түгел жиналуға тырысады. Тасаттық құрғақшылық жылдары беріледі. Құрбандық, әдетте, өзен-сулы жерде шалынады. Оның себебі аталған рәсімнің су иесіне (су тәңіріне) арналатындығынан болса керек. Малдың бауыздау қаны қолма-қол суға ағызылуы (адамды суға ағызу мысалымен салыстырыңыз) – су тәңіріне жасалған аса ірі ілтипат белгісі. Тасаттық зират маңында да беріледі. Ол аруақтар культімен байланысты.

Жалпы, құрбандық шалу дәстүрінің шығу тегі адамның еркінен тыс күштерге қатысты екендігі анық байқалады. Көне түркілердің «жер-су» тәңіріне бағыштап, тайы беруі мен бүгінгі қазақтың тасаттығында кейбір пішіндік айырмашылықтар болғанмен, олардың мазмұны біреу-ақ – адам мен табиғаттың үстінен қарайтын күшті разы қылу, сөйтіп, алға қойылған мақсатқа жету.

Тасаттық – жауын шақыру ғұрпының ұжымды түрде орындалатын түрі. Қазақ қоғамының өмірінде «арнайы мамандардың» қатысымен жасалатын магиялық жоралар да үлкен орын алып келеді. Ш.Уәлиханов түркілердің жауын шақыратын яда немесе жада тасы туралы Абылғазы деректерін келтіре отырып, бұл тасты қазақтар жай тасы деп атайтынын, жай тасы арқылы жауын-шашын шақыра алатын қабілеті бар адамдардың ел ішінде көп екенін жазады[307].

Тасты суға малу немесе тасқа су шашу арқылы жауын шақыру ғұрпы Европа жұрттарында да болғандығы Дж. Фрэзер, Ж.Тэрнер, Л.Штернберг еңбектерінен белгілі. Тасқа су шашу немесе оны суға малудың астарында да гомеопатиялық магия принциптері жатқаны аңғарылады.

Бұлт, жаңбыр шақырудағы қайталаулар магиялық жүк арқалап қана қоймайды, сонымен бірге мәтіннің өлеңдік құрылымына да елеулі түрде араласып, белгілі мөлшерде әсерін тигізеді. Төмендегі:

Кел, кел, кел, бұлт,

Екі енеге тел бұлт.

Ағыны қатты сулардан

Ширай соғып кел, бұлт.

Шөптің басы жерлерден

Жүгіре соғып кел, бұлт.

Қайың басын қайыра соқ,

Арша басын айыра соқ,

Тобылғы басын толғай соқ,

Атан түйе жыға соқ,

Ат бауырынан өте соқ!

Үзеңгіні тебе соқ,

Мөңкі байды баса соқ,

Қошқарбайды қоса соқ!

Түрлі таудан тау қойма,

Тұнық судан су қойма[308],–

деген жолдардың бүтін сап құрап, ұйымдасуында «бұлт» сөзінің (жетінші жолдан бастап жасырын қалуына қарамастан) ұйытқы болып тұрғаны байқалады. Дәлірек айтқанда, ол тармақ қатарларының синтаксистік параллелизм негізінде жымдасуына себебін тигізіп, тирада пішінінің айқындалуына ықпалын жасаған. Семантикалық тұрғыдан алғанда синтаксистік параллелизм арбауда айтылатын магиялық тілектерді үдете, өсіре түсу үшін өте-мөте қажет.

Қоғалы көлдер құрыды,

Құба жондар шөлдеді,

Қара сабам қаусады,

Сары аяғым саусады.

Қасымнан қараң-қараң кетті ғой,

Маңдайымнан ащы шуақ өтті ғой[309], –

деген тармақтарда синтаксистік параллелизм арқылы құрғақшылықтың запыран зары бейнеленген, бір типті ұқсас жағдайларды қабаттастыра, ұйыстыра, жарыстыра суреттеу арқылы құрғақшылық панорамасы жасалған.

Жауын шақырған сөз үлгілері үнемі тирада пішінді келеді, 7-8 буынды жыр өлшеміне құрылады, кейде буын санының асып кету, кем қалу реті де кезігеді. Осы соңғы ерекшелік және синтаксистік параллелизмнің мол қолданылуы жауын шақыру сөздерінің көнелік белгілерін танытады. Құрт шақыру, жылан, бүйі арбауларындағыдай мұнда да «түсініксіз сөздер» поэтикасы елеулі рөл атқарады. Мәселен:

Ербек-сербек бай атай,

Еркек қана күрең тай,

Тері тоқым мар тұрғай,

Қай тұрғай[310], –

дегеннің лексикалық тұрғыдан жауын шақыруға пәлендей қатысы болмағанмен, арбаушы (жауын шақырушы) оған магиялық мән береді, бүкіл мәтіннің әсер етушілік күші осы «түсініксіз сөздерге» келіп тіреледі. Суға салынған жай тасына әлгі сөздердің жұмбақ сыры қосылып, аспанға бұлт қаптатып, нажағай ойнауы керек.

Сонымен, қазақтағы арбау сөздерін айту арқылы жауын шақыру ғұрпы екі түрлі орындалады:

а) Тасаттық беру арқылы (ұжымды түрде);

ә) Жай тасын қолдану арқылы (дара түрде).

Этнографиялық терминология бойынша табиғаттан тысқары күштердің рақымын түсіру ниетінде орындалатын ғұрыптар жиынтығы пропицация немесе мейірімдендіру культі (умилостивительный культ) деп атайды. Тасаттық беру салты да осы культке қатысты. Оның түпкі негізі мұсылмандықтан да, шамандықтан да арғы дәуірлердегі анимистік түсініктерге алып барады. Ал, жай тасы арқылы жауын шақыру магиялық ғұрыпқа жатады. Қай әдет-ғұрып болса да, бізге өзінің әу бастағы қалпын сақтап, жетпеген. Сондықтан да қазақтың жауын шақыратын әдет-ғұрып кешенінде көп жағдайда магиялық, анимистік, шамандық және исламдық салттар бас қосып, қабысып кеткен.

Жалбарыну

Қазақ фольклорында арғы тегі сөз қуатына сенуден туындағанымен, мақсат-міндеті арбаудан (заговор) алшақ жатқан бір топ сөз үлгілері бар. Мысал келтірсек:

Қазақ әйелі іс тігерде:

Бисмилла,

Істің басы ілгері,

Шайтанның басы кейін!

Қолыма жел байла,

Көтіме тас байла!

Аңшы аң атарда:

Бисмилла рахман рахим,

Ғайыперен, қырық шілтен қайырып бер,

Қайырып берсең, үйірінен айырып бер!

Жаңа ай туғанда:

Туған айдай қылып жарылқа,

Шыққан күндей қылып жарылқа.

Басты аман, бауырды бүтін қыл,

Отыңа оралтпа, суыңа сүрінтпе.

Немесе:

Жаңа айдан жақсылық,

Ауырлығым жерде,

Жеңілдігім менде![311].

Бұл сөздер қандай бір әдет-рәсімге, еңбек-кәсіпке, табиғат құбылысына, кейде емдеу-домдауға қатысты айтылатыны анық болып отыр.

Ғалымдар арбауды маманданған адамдар арнайы шартпен айтатындығын мақұлдайды. Ал, біз келтірген сөздерді кез келген қарапайым шаруа қажетіне қарай айта береді. Демек бұл арбаудан көне, себебі ол фольклордың бүкіл қауымға ортақ мезгілінде туған болу керек.

«Қазақ халқы ерте заманда ескі дін бойынша әрбір жан-жануардың, әр түрлі жақсылық-жамандықтың «иесі» бар деп қандай сенген болса, ол «иелерді» қызыл тілмен алуан-алуан әсерлі, сырлы сөзбен көндіруге, зиянсыз етуге, тек зиянсыз етіп қоймай, мейірімді, пайдалы етуге болады деп те сенген. Бұлардың кейбіреуін ойын-күлкімен, әзіл, тәлкек сөзбен, кейбіреуін зеку, күш айту жөнімен, енді біреулерін жалыну, тілену жөнімен, көндіруге болады деп сенген»[312], – деп жазады ғалым Б.Кенжебаев.

Өзінің «Тәңір» атты еңбегінде Шоқан Уәлиханов қазақтардың жаңа туған айға, ата-бабаның аруағына сыйынып, жалынатыны туралы былай дейді:

«Жаңа туған айды көргенде үш рет тізерлеп отырып, үш рет еңкейіп, мінажат етеді де, сол мінажат еткен жерден шөп жұлып алып, жанып жатқан отқа тастайды.

Аруақ – ата-баба рухы, басқа қиын-қыстау күн түскенде, жан қиналғанда: «Аруақ қолдай гөр, қолтығымнан жебей гөр!» – деп айтады. Аруақтың рухына арнап: ай мүйізді, аша тұяқты сиырды, бозқасқа яки ақсарыбас, бауырсақ тәрізді қос құлағы, екі тісі бар немесе қардай аппақ, қасқа қойды және тұмса малды садақаға сояды»[313]. Күні бүгінге дейін егде адамдар жаңа туған айды көрсе, соған қарап «Ескі айда есірке, жаңа айда жарылқа!» - деп, еңкейіп, жалынады.

Мына бір шумақтарға көңіл бөлейік.

Құдай-ай, тоба!

Тәубасын қабыл ет,

Дұғасын мұстапаж ет!

Мәдинеде Мұхамет,

Түркістанда Қожа Ахмет,

Е, Мұхамет, болғайсың

Мына үмбетіңе жар медет!

Бұ дүниеде жиғанды ет,

Ақыретте иманды ет![314]

Немесе:

Е, патша Құдай, есіңе ал,

Өзің жарылқасаң, былайғының несі бар?!

Е, патша Құдай, әуелі өз кәріңнен сақта,

Шайтанның шерінен сақта,

Патшаның кәрінен сақта.

Қадамы қаттыдан сақта,

Қатты тонғаннан сақта,

Дос болып, қас болғаннан сақта,

Күле кіріп, күңірене шыққаннан сақта,

Жиылған нудан сақта,

Тасыған судан сақта,

Ұйтқып жанған өрттен сақта,

Ыңыранып жатқан дерттен сақта![315]

Я болмаса:

Е, Құдайым,

Құмырсқа, құрттан сақта

Су мен оттан сақта,

Қоян жылғы жұттан сақта![316]

Дата добавления: 2015-06-04