Студопедия

КАТЕГОРИИ:


Архитектура-(3434)Астрономия-(809)Биология-(7483)Биотехнологии-(1457)Военное дело-(14632)Высокие технологии-(1363)География-(913)Геология-(1438)Государство-(451)Демография-(1065)Дом-(47672)Журналистика и СМИ-(912)Изобретательство-(14524)Иностранные языки-(4268)Информатика-(17799)Искусство-(1338)История-(13644)Компьютеры-(11121)Косметика-(55)Кулинария-(373)Культура-(8427)Лингвистика-(374)Литература-(1642)Маркетинг-(23702)Математика-(16968)Машиностроение-(1700)Медицина-(12668)Менеджмент-(24684)Механика-(15423)Науковедение-(506)Образование-(11852)Охрана труда-(3308)Педагогика-(5571)Полиграфия-(1312)Политика-(7869)Право-(5454)Приборостроение-(1369)Программирование-(2801)Производство-(97182)Промышленность-(8706)Психология-(18388)Религия-(3217)Связь-(10668)Сельское хозяйство-(299)Социология-(6455)Спорт-(42831)Строительство-(4793)Торговля-(5050)Транспорт-(2929)Туризм-(1568)Физика-(3942)Философия-(17015)Финансы-(26596)Химия-(22929)Экология-(12095)Экономика-(9961)Электроника-(8441)Электротехника-(4623)Энергетика-(12629)Юриспруденция-(1492)Ядерная техника-(1748)

Туралы жырлар 2 страница




Хикаят дегеніміз – кейде ойдан шығарылған, немесе діни кітаптардан алынған сюжеттерді көркем түрде баяндайтын әңгімелер. Хикаяттың түбінде өте ерте заманда болған деп есептелетін оқиға жатуы да мүмкін, сондықтан онда тарихи есімдер де, мекендер де ұшырасып қалады. Сондай хикаяттарға, мәселен, Ескендір Зұлқарнайын есімімен байланысты әңгімелер жатады. Қазақ арасында Ескендір жайында айтылатын әңгімелер, негізінен, үш сюжетке құралған. Біріншісі - өлмес суды іздеген Зұлқарнайын туралы, екіншісі – қос мүйізін жасыра алмаған Ескендір жөнінде, үшіншісі – жұмаққа кіре алмаған Ескендір хақында. Осылардың біріншісі мен үшіншісі хикаят түрінде баяндалады.

Ескендір – тарихта болған адам, демек, ол туралы алғашында аңыздар пайда болған да, кейін олар әпсанаға, хикаятқа айналған. Бұған қоса тағы айтарымыз – Ескендір туралы сюжеттер қазақ еліне сырттан келген және көбіне-көп діни, тағы басқа да кітаптар арқылы тараған, соның әсерінен ол сюжеттерде, дәлірек айтсақ, Ескендірдің өлмес суды іздегені жайлы сюжетте ислам идеяларының әсері бар. Ендеше, мұнда хикаят жанрының белгілері айқын. Мәселен, кейіпкердің пайғамбар немесе әулие болып көрінуі, шығармадағы оқиғалар мен іс-әрекеттердің Алланың бұйрығы ретінде түсінілуі, неше түрлі кереметтің орын алып, көркемдік мақсатта пайдаланылуы, ескі шамандық наным мен мұсылман діні мифологиясының аралас келуі.

Хикаяттарда әңгімеленетін оқиғалар тыңдаушылар арасында сенімсіздік тудырмайды, өйткені, олар пайғамбарлар мен әулиелердің іс-әрекеті немесе басынан кешкен оқиғалары болып баяндалады[849].

Хикаят жанры, негізінен, Қазақстанда ислам дінінің таралуымен байланысты қалыптасқан. Оның түп-төркіні, сөз жоқ, көне заманның мифологиялық түсінік-нанымдарымен сабақтас. Хикаят таза мұсылмандық мифологияға ғана негізделмейді, онда архаикалық мифтің де, әпсана мен аңыздың да, тіпті, ертегінің де қасиеттері ұшырасады. Сондықтан да бұл жанрдың пайда болу процесін ислам дәуірінен бұрынырақ деп түсіну керек, ал жанр ретінде толық қалыптасуы исламның қазақ еліне кең тараған кезіне сәйкес келеді.

Міне, осы хикаят жанрының белгілері Ескендір туралы қазақ арасына тараған шығармалардан анығырақ көрінеді. Ол шығармалар үш топ құрайды. Біріншісі - өлмеуге әрекет істейтін Ескендір туралы баяндайтындар. Оның сюжеті мынадай: Ескендір патша өзінің Қызыр және Ілияс деген жолдастарын ертіп, өлмес суды іздеп, Зұлматқа барады, бірақ ол суды алға қарай озып кеткен Қызыр мен Ілияс тауып ішеді де, соңынан Ескендір келіп жеткенде, өлмес су ғайып боп кетеді немесе ол суды қарғалар ішіп қояды. Сөйтіп, Ескендір патша «өлімге дауа болатын суды» іше алмай қалады[850].

Бұл сюжетке құрылған хикаяттардың саны айтарлықтай көп емес. Мұндай шығармалар, көбінесе, Құранды, тағы басқа діни кітаптарды көп оқыған адамдар арасында кең тараған болу керек. Оған ертеректе жарияланған мәтіндер де және біздің ХХ ғасырда жазып алған фольклорлық материалдарымыз да дәлел болады. Мысалы, 1961, 1963, 1967, 1968 жылдары біз Ескендірдің өлмес су іздеп, Зұлматқа (қараңғы жерге) барғаны жайлы хикаятты ерте кезде молда болған, мұсылманша көп оқыған, бертінде колхозда жұмыс істеген Ә.Тышқанбаев, Р.Сәрсенбин, Р.Малдыбаев деген көнекөз қариялардан жазып алған болатынбыз.

Өлмес суды іздеген Ескендір туралы хикаятта өлімнен құтылудың жолын іздестірген Қорқыт туралы әпсанадағыдай оптимистік рух пен табанды күрескерлік сипат жоқ. Егер Қорқыт ажалға қарсы тайсалмай күрессе, Ескендір олай күресе алмайды. Қорқыт адам өмірі үшін саналы түрде күрессе, Ескендір тек өзін мәңгі сақтап қалу үшін, яғни тек өзімшілдік мақсатта ғана қимылдайды. Ол күреспейді де. Міне, бұл – діни кітаптардан тараған хикаятқа тән белгі. Бұл айтқанымызға тағы бір дәлел ретінде мынаны айтуға болады: Ескендір, тіпті, өлмес суды тапса да, іше алмайды, себебі, су біресе өзі ғайып боп кетеді, біресе суды қарғалар ішіп қояды, енді бірде судың өзі патшаның тамағынан жүрмей қояды. Осының бәрін көрген Ескендір «Алла тағала маған өлмес суды бұйыртпаған екен!» – деп, Құдайдың шешіміне, өлімге мойынсұнады. Сондай-ақ өзінен бұрын өлмес суды ішіп, енді өле алмай, қор болып жүрген адамды көріп, Ескендір патша дереу өзінің райынан қайтып, өлмес суды ішуден бас тартады. Мұнда да ол Қорқыттай табанды бола алмайды, өлімге қарсы ақырына дейін күресуге жарамайды. Бірақ Ескендірдің бұл іс-әрекетін хикаят сынамайды да, мінемейді де. Бұл заңды, өйткені, хикаят жанры діни түсініктердің ықпалында молырақ болады. Ал, біз талдап отырған хикаят қазақ арасына «Қисса-сүл әнбиядан» тараған[851]. Оған дәлел: біріншіден, бұл кітапта өлмес суды іздеген Ескендір туралы былай әңгімеленеді. Ескендір барлық ғалымдарын жинап алып, дүниеде көп жасауға ойланып, «өмірдің ұзақ болуына не шара бар?» – деп сұрақ қояды. Сонда ғалымның біреуі тұрып: «Қап тауының аржағында, қараңғылықта Ғайнылхаят бұлағы бар, содан су ішкен адам қияметке дейін өлмейді», – дейді. Оған басшыны Қытай елінен іздеу керек болған. Қытайлықтар Ескендірге Қызыр деген адамды басшы етіп береді. Туар малдың ең көргіші қысырақ бие дегенді естіген соң Ескендір жиырма мың бие тапқызып, әскерлеріне мінгізеді. Қызырға қараңғылықты жарық қылатын бір жауһар тас беріп, оны ілгері жібереді. Артынан Ескендір әскерімен өзі жүреді. Ібілістің нұсқауымен Ескендір тауды өрлеп, жоғарылай береді. Алдынан қиямет күні жел жіберетін Исрафыл періште жолығады. Ескендір одан мәңгі суын сұрайды. Ол тобықтай ғана бір тас береді. Ол тас адамның көз сүйегі болып шығады. Оның сырын патшаға қасындағы Қызыр түсіндіреді. «Бұл – көз сүйегі. Адам тірлікте ешнәрсеге тоймайды, өлген күні бір уыс топырақтан қанағат табады», – деп жауап береді Қызыр[852].

Міне, бұл – «Қисса-сүл әнбия» кітабындағы сюжет. Осы сюжеттес қазақ хикаяттары, көбінесе, мұсылманша оқып, діни кітаптармен жақсы таныс адамдардан жазылып алынғаны және оның арабша хат танымайтын көпшілікке кең тарамағаны айтылып отырған сюжеттің төркіні - «Қисса-сүл әнбия» екенін дәлелдесе керек.

Сондай-ақ хикаятты айтушылар «Зұлқарнайын» деген сөзді «қос мүйізді» емес, «екі дүниені билеген» деп түсіндіреді. Мұндай идея, яғни Ескендір – жарық және қараңғы, яки бұл дүние мен о дүниені бірдей билеген пайғамбар-патша деген ой «Қисса-сүл әнбияда» дәріптеледі, ал, Ескендірдің өз бейнесі барынша мадақталады.

Қазақ арасына тараған Ескендірге байланысты фольклорлық шығармалардың енді бір тобы мына сюжетке құрылған: Ескендір патша жорықта (жолда) келе жатып, керемет бұлаққа тап болады. Бұлақты бойлай жүріп, ол жұмақтың қақпасына жетеді. Патша қақпаны ашуды бұйырады, бірақ қақпаны ешкім ашпайды. Оған қақпаның ішінен орамалға түйілген адамның бас сүйегін (кейде бір дорба ұнмен қоса) тастайды. Оның мәнісін түсінбеген Ескендір ашу шақырады. Сол кезде әміршінің қасындағы Қызыр (данышпан) бас сүйекті таразыға салдырып, өлшетеді. Бас сүйекті ешнәрсе баса алмайды. Сол уақытта таңданған патшаға Қызыр: «Адамның көзі дүниеге тоймайды, тек топырақ қана бас сүйекті баса алады!» - деп, бір уыс топырақты сүйектің көзіне құя салады. Сол сәтте бас сүйек тұрған таразы көтеріледі. Ескендір болса, жаһангерлік райынан қайтады[853].

Бұл – жалпы прозалық фольклордағы көне сюжеттердің бірі. Дәл осы сюжет ежелгі жазба ескерткіштердің қатарына жататын «Талмуд» кітабында бар[854]. Онда мысал (притча) ретінде берілген. Бұл сюжеттің қазақ топырағына келуі Талмуд пен Библиядағы Сүлеймен, Мұса, Нұқ, Исалар жайындағы хикаяттардың Құран, Тафсир, Хадис, тағы басқа мұсылман кітаптары арқылы тарағаны күмәнсіз. Сол себепті де Ескендір тап болатын жұмақ пен бас сүйек туралы баяндайтын шығармалар хикаят жанрының құрамында қарастырылады. Оған тағы бір айғақ ретінде Ескендірдің біршама жұмсақ болып бейнеленуін айтуға болады. Егер қос мүйізі бар Ескендір жайлы хикаяттарда ол аяныш, ойлану дегенді білмейтін қатал, тасжүрек адам болып көрінсе, мұнда ойланып, өз жайын түсіне білетін патша кейпінде суреттеледі. Басқаша айтар болсақ, Ескендірді дәріптеп, мадақтаудың нышаны бар, соны үлгіге тарту мақсаты бар. Ал, бұл - хикаят жанрының бас белгілерінің бірі. Алайда, көркемдігі жағынан әпсанаға тән ғажайыптық сипат жоқ. Рас, көркем шарттылық бар. Ескендірдің жұмақ қақпасына баруы, оның күзетшісімен сөйлесуі - әрі шарттылық, әрі кереметтік элементі.

Ендігі бір көңіл аударатын нәрсе – арғы түбі Талмудқа апаратын осы сюжеттің ұлы Абай творчествосынан орын табуы. Біздің қолда бар фольклорлық хикаяттардың да, Талмудтағы мысалдың да сюжеті, оқиға өрбуі – толығымен Абай «Ескендірінің» желісі. Тіпті, кейбір эпизодтар мен детальдарға шейін дәлме-дәл келеді. Мысалы, Ескендірдің шөлде бұлаққа тап болуы, бұлақ суына кепкен балықты салуы, балықтың хош иісті болып, дәмінің өзгеруі, бұлақты бойлай жүрген Ескендірдің жұмақ қақпасына жетуі, жұмақ күзетшісімен сөйлесуі, патшаның ашуланып, күзетшіден белгі боларлық бір нәрсе сұрауы; қақпаның аржағынан бас сүйектің түсуі, ол сүйекті алтын-күміспен өлшеуі, т.т. Демек, Абайдың «Ескендір» поэмасы мен фольклорлық хикаяттың түпкі төркіні – бір, ол – «Талмуд» кітабы[855].

Алайда, ұлы Абай тек бұлармен ғана шектелмеген. Басқа сөзбен айтқанда, Абай «Талмудты» да, фольклорлық хикаятты да, басқа да әдеби туындыларды, сондай-ақ, Ескендір туралы тарихи шығармаларды да пайдаланған, оларды өзінің гуманистік, имандылық тезінен өткізіп, қорытқан, сөйтіп, идеясы, эстетикалық нысанасы мүлде басқаша, жаңа шығарма жазып шыққан.

Сонымен, басқа халықтардағы сияқты, қазақта да Ескендір туралы фольклорлық та, әдеби де шығармалар бар екені анықталды. Олар үш сюжетті әңгімелейді.

Бірінші сюжет - Ескендір патшаның өлмес суды іздегені. Бұл оқиғаға құрылған хикаят қазақ фольклорына Рабғұзидің «Қисса-сүл әнбиясынан» келгенімен, оның сюжеті, сайып келгенде, адам баласының тағдырға қарсы немесе ажалдан қашуы туралы көне мифпен тамырлас.

Екінші сюжет – қос мүйізді Ескендір мен шаштаразшы туралы. Бұл сюжет қазақ халық әдебиетіне Низамидің «Ескендір-намасы» арқылы тараған. Ал, түптеп келгенде, мұндай сюжеттердің тууы алғашқы қауымның тотемдік сенімдерімен байланысты.

Осы сенімдерге негізделген түсінік бойынша ерте уақытта ру басы, тайпа көсемі, бақсылары, патшалары тотемнен туады, соның кейпінде болады, қасиетін бойына сіңіреді деп ойлаған. Сол себепті олар есек құлақты, өгіз мүйізді, т.б. түрде суреттелген. Егер олар осы магиялық күш беріп тұрған құлақтан, мүйізден айырылса, опат болады деп сенген. Қоғамда бұл нанымдардың жойылуымен мифтегі қиялдық элементтер әпсана мен хикаятқа көшеді. Енді акцент моральдық проблемаға жасалады: мүйізді ханның атағы үнемі зұлымдықпен шығады және оның масқара құпиясын ашу барша жұртты моральдық тұрғыда қанағаттандырады. Осының нәтижесінде бұл сюжеттегі шығармаларда ертегілік сипат бар.

Үшінші сюжет – жұмаққа тап болып, көз сүйегін алған Ескендір жайында. Мұның түп негізі – Талмудтағы мысал. Ал, Талмудқа Ескендір сарбаздары шығарған аңыздардың Шығыста тараған нұсқаларынан енген болу керек. Ол қазақ еліне мұсылман кітаптары арқылы келген. Ал, сюжеттің арғы түбірі өлмеудің амалын іздеген адам туралы миф болуы ықтимал, өйткені, хикаяттың бүкіл сарыны сонымен үндес: жұмақ, керемет су, мәңгі тірі Қызырдың бас сүйек жайында айтқандары, Ескендірдің өлім туралы ойлап, жаһангерліктен бас тартуы – міне, осының бәрі ажал мен адам күресі туралы мифті еске түсіреді. Ескендірдің «өлімге дауа болатын суды» іздеп Зұлматқа барғанда, өлмес суды Қызыр мен Ілиястың ішіп қоюы осы сюжетте де көмескі түрде көрініс береді. Сонымен бірге Ескендір туралы хикаяттарда Лұқпанның бейнеленуі де кездейсоқ емес.

Лұқпан да – Шығыс халықтарының фольклорында кең тараған кейіпкер. Жалпы, қазақтың хикаяттарының ішінде Құранда әңгімеленетін Лұқман, Сүлеймен, Қарун жайында баяндайтын сюжеттер де кездеседі.

 

 

§ 8. Шешендік сөз

 

Қазақ қоғамында билер институты хандық дәуірде арнайы қызмет саласы ретінде бөлініп шықты. Ал мемлекет пайда болғанға дейінгі кезеңде дау-дамайларды ру-тайпалардың көсемдері немесе рудың арнайы жиналысында шешкен. Алғашқы патшалар полифункциялы, олар әрі мемлекет басшысы, әрі әскери қолбасшы, әрі сот қызметтерін атқарған. Қоғам дамуының заңдылығы полифункциялық қызметті салалық мамандану арнасында монофункция – сот институтын бөліп шығарды.

Ертегілерде дана типін қолданудың аясы тым ауқымды, шешен типінің жасалуындағы тарихи жолда оның әсері елеулі. Алғашқы қауымдық құрылыста ру, тайпа көсемдері әдет-ғұрыптарды өткізуде білімнің артықшылығы мойындалып, өз ортасынан ерекшеленген. Мәселен, қоғамдық дамуы төменгі сатыдағы Бали аралындағы тұрғындардың «Дана» ертегісінде патшаның қазынасынан жүзік ұрлаған қыз сарайға дана шақырылған соң «ол бәрін біліп тұр» деген үреймен шынын айтып қояды, яки оны ерекше күш, қасиеттен арылмаған күйде тану болған. Ертедегі адамдар үшін өз ортасынан ерекше қасиеттерімен танылған бақсы да, патша да, шешен де Құдайдың таңдаулысы саналған.

Фольклорда дана да, би де, шешен де қорғаушы қызметінде көрінеді. Ол: жеке басты қорғау қажеттілігі (ауғандағы Аяз, қазақта Досбол би, т.т.); белгілі бір ауқымдағы адамдар өмірін сақтап қалушы (Жиренше Әз-Жәнібек ханның 40 уәзірге берген сұрағына жауап іздеп, табады); елін жаудан аман сақтап қалушы (ауған данасы); елші болып, елінің намысын қорғаушы (қазақта Қазыбек би қонтажы алдында «Қазақ деген мал баққан елміз», қырғызда Тилекмат чечен Қоқан ханына «Биз кыргыз деген мал баккан элбиз» деп сөйлеуі); төрелік берушілер – дауласушы бір жақтың хұқын қорғаушы.

Би, шешендердің қорғаушы қызметінде көрінуі олардың қоғамдағы тарихи миссиясы, фольклор ақылды бала, ақылды қыз типтерін жасаудан бастап, дана, би, шешен типтерін сомдау арқылы жанрға идеологиялық міндет жүктеді. Қазақ тарихында орта ғасырдағы хан ордасында билер соты, монғолдарда шешендер кеңесі болған.

Демек, фольклорда Жиреншенің ханмен кездестірілуі қиялдан тумаған, тарихи мүмкін жағдай. Орта ғасыр мәдениетінде патшалар дәруіштің өзіне айтқан сын, сайқымазақ, ұрысқан сөздерін тыңдаған [856]. Орта ғасырлық түркі-монғол тарихында хан ордасында билер соты, шешендік кеңес, жыраудың болуы - сол замандағы демократия көрінісі. Ал таптық жүйеде үстем тап өкілдеріне ел ішінен қарсы келе алатын ақылмандардың шығарылуы, фольклордың идеологиялық қызметі шешен типінің тууына, қалыптасуына әкелген.

Қазақ шешендік сөздері тарихилық принципті талғаммен ұстанған - неше түрлі дау-таласты шешкенде құн төлетудің жолын дәлме-дәл көрсеткен болса, шешендік сөз көркемдік ерекшелігін не жоғалтады, не әлсіретеді. Шешендік сөздер белгілі тұлғаны дәріптеуге арналған, сол үшін оның ерекшелігін арттыра түсу мақсатымен оны ақылман типінде көрсету қажеттілігі туған.

Қазақ тұрмысында халық арасынан шыққан билердің құрметке ие болу негізі беделдің мойындалуы, би атағының мұрагерлікке қалу жағдайы Қазыбек бидің тұқымын Бекболат – Тіленші – Алшынбай тізбегі, ал Шорман бидің ұрпағынан би атағына мұрагер болмаған жағдайлар бар.

«Жеті Жарғының» жазба мәтіні сақталмағанымен, қосымша деректердің мәліметтері оның негізгі қағидаларын анықтауға көмектеседі. Түйе немесе жылқы ұрлағаны үшін, егер ұрылар мойындамаса, әйтпесе, төрт куә мойнына қойса, басқаларды сескендіру үшін оларды өлім жазасына кескенін, кісі өлімі және денеге жарақат салғаны үшін жауапкершілік күшейгенін, бірқатар жағдайларда қанды кек («қанға-қан, жанға-жан») қолданылғанын, қолды, аяқты, құлақты, т.б. мүшелерді шауып тастағаны үшін «Жеті Жарғы» бойынша қылмыскер өз денесінің дәл сол мүшесінен айырылуға тиіс болғаны анықталады. Қазақтың шешендік сөздерінде Нұралы ханның баласы Есім сұлтан Байбақты елінен алған Ақмоншақ атты қайтармас үшін және Сырым батырдың Орта жүз бен Кіші жүз арасындағы мал дауына байланысты бітім мақсатында айтқан «құлаққа-құлақ, тұяққа-тұяқ» деген тіркестердің қолданылуы алғашқы рулық қауымдағы талион - тең дәрежеде кек қайтару дәстүрінің тарихи жалғастығы екендігін көрсетеді.

Үш жүздің биі – Төле, Әйтеке, Ормамбет арасында Қасқакөлге талас болады. Ормамбет келісе қоймай: – Екі би, айтқан сөзің жарасады, еншіге әркімдер-ақ таласады. Бұл Қасқакөл Орта жүздің көлі еді, айтқандарың қиянатқа жанасады. Қанағатсыз билерді қабан деген, қамшылатқан жүйрікті шабан деген, біреудің ақысына зорлық қылса, ақыретте мұндай істі жаман деген, - дейді. Мәмілеге келе алмай, жасы үлкен екі би ренжіп қайтады, кейін бұл туралы Ормамбеттің шешесі естіп, қарттарды ренжітпеу керектігін айтып, ақыры, Қасқакөлді ынтымақпен бөліседі. Мұндай сюжетті тудырған көлді бөлу сарыны, патшалық новелла, яғни патшаға айтылған оқиғалар тұңғыш рет Ежелгі Египет ертегілерінде көрінеді, оның кейбір сарындары – тұрақсыз әйел, көл суын екі бөлікке бөлу Інжіл сюжеттеріне ықпал жасаған [857]. Бұл сарын қоғамдық дамудың әр кезеңінде түрлі мағынада, оның бастапқы мазмұны – сиқырлық күшке байланысты көрінген [858]. Ал шешендік сөздердегі көлді бөлу өмірде мұндай жағдай, әрине, мүмкін емес, бірақ Қасқакөлге қатысты сюжет қазақ тіршілігінде орын алған жер дауының бір қыры ретінде қолданылған.

Дауласқан кезде даугерлер бидің қарсы алдында жүгініп отыратын тәртібі болған, «жүгінді» сөзінің мағынасы осыдан шыққан. Билікке разы болмаса, өзге құрметті, әділ биге немесе ханға баруға мүмкіндік болған. Төрелік берілгеннен кейін істің ашылмаған жағдайлары белгілі болғанда, дау қайта қаралатын. Қазақтың шешендік сөздерінде айыпкерді тергеу процесі көрсетілмейді.

Фольклорлық шешендік сөздерде дауласушылар бір бидің төрелігіне разы болмай, екінші би не ханға жүгінуі, істің қайта қаралу шаралары да сырт қалады. Көп ретте бір бидің алдынан-ақ шаруалары жай тапқан күйде беріледі, әкесінің немесе ханның дауға төре бере алмаған күйін көрген баланың (мыс., Едіге, Қазыбек, Тайкелтір, т.т.) араласуы істің қайта қаралуы жағдайына жатпайды, олар араға уақыт салдырмай-ақ, сол сәтте дауды шешудің жолын айтады. Төле бала күнінде даугерлердің төрелікке разы болмай, жолда кетіп бара жатқан жерінен әкесі Әлібектің алдына қайтадан алып келуі [859], шындығында, тән емес. Едіге бала жасаған төрелікке Тоқтамыс ханның тарапынан «Соның төресі – төре, мен ондай төре бере алмаймын» деуі бала би типі үшін тәсіл.

Көп ретте би болу үшін қажет қасиеттің бірі – сөзге шешендік. Ноғай лингвистикасы бұл сөзге «дана, сыпайы сөйлеуші, сөзшең» деп түсінік берсе, башқұрттар халық ауыз әдебиетін көп білетін адамды шешен деп таниды. Және бұл эпитет тек ер адамдарға қатысты қолданылған, олардың әлеуметтік статусында да тұрақты түрде атап көрсетілетіні – шешен төменгі таптың өкілі екендігі. Қазақ фольклоры Жиренше шешенді «өзі кедей, асқан ақылды, сөзге ұстамды, ханды жақтамапты, елдің сөзін сөйлепті», - деп таныстырады, ХVІІІ ғасырда өмір сүрген Байдалы шешенді «бай бола алмапты, дүние құрастырып, дәулет жинауға... қолы тимесе керек, ақылын азық, асыл сөзін сусын еткен» - деп көрсетеді.

Аяз би Мадан ханның алдына жаман адам статусында келген. Аяз есімді кейіпкер ауған және түркімен фольклорында да бар. Екі елдің фольклорында да ол - Махмуд Газневидің құлы, сондықтан оның реальды тұлға екендігін анықтау өз алдына бір мәселе болғанымен, кейіпкер ретіндегі шығу тегі парсы фольклорында жатса керек.

Ауған фольклорында түрлі даулы жағдайлар мен қиын сәттерде жол тауып шығатын оқиғаларға арналған шағын проза хикаяттар деп бөлінген. Сондай хикаяттардың бірінде шахтың сүйікті құлы болған Аязды сарайдағылар көре алмай, «қазына ұрлап жүр» деп, оған жала жабады. Шах ұрлықтың үстінен түспек оймен ізін аңдып келгенінде, Аяз ескі, кір киімдерін киіп алғанын көріп, себебін сұрайды. Аяз өзінің бұл ісін бұрын қандай болғанын ұмытпау үшін, шахтың қайырымдылығын ойлап, оған алғыс айту керек деген оймен жасайтынын баяндап, жаладан басын арашалайды. Сөйтіп, патша алдында дәрежесі арта түседі [860].

Ал түркімен фольклорында Аяз хан тағына жеткен, бір кездерде өзінің жаман болғанын ұмытпас үшін сарайының көрнекті жеріне ескі шарығын іліп қояды екен. Түркімен паремиясындағы «Аяз хан, шарығыңа қара» деген мақалдың туу жағдайын аңыз осылай түсіндіреді [861]. Демек, бірнеше елде Аяз үшін бір мазмұн берілген.

М.Әуезов Жиреншені жиынтық образ деп таныған. Ал, Ш.Уәлиханов: «Әз-Жәнібектің дана, білгір, шешен биі – Жиренше шешен болған....Жиренше есімінің ел арасында тапқырлық пен шешендіктің символы болуы, Жәнібек хан мен Жиренше шешеннің қосарлана айтылуы тегін болмаса керек», [862] – деп, Жиреншенің тарихи тұлға екендігіне ден қояды.




Поделиться с друзьями:


Дата добавления: 2015-06-04; Просмотров: 1241; Нарушение авторских прав?; Мы поможем в написании вашей работы!


Нам важно ваше мнение! Был ли полезен опубликованный материал? Да | Нет



studopedia.su - Студопедия (2013 - 2024) год. Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав! Последнее добавление




Генерация страницы за: 0.044 сек.