Палiтычны крызiс Рэчы Паспалiтай. Далучэнне Беларусi да Расiйскай iмперыi

Палітычны крызіс Рэчы Паспалітай выцякаў як з яе ўнутранага, так і знешнепалітычнага становішча. У XVIII ст. абвастрылася канфрантацыя паміж рознымі магнацка-шляхецкімі групоўкамі за ўладу. Працягвалася разгарэлася яшчэ ў 70-я гады XVII ст. барацьба паміж Радзівіламі, з аднаго боку, і Сапегамі і Пацами - з іншага боку. Аднак Пацы, стаўшы ў апазіцыю да караля, пачалі канфліктаваць з Сапегамі і Агінскага. Затым, калі Сапегі ўмацавалі свае палітычныя пазіцыі, супраць іх паўстала шырокая кааліцыя на чале з Агінскіх і Вішнявецкіх. Гэтыя міжусобіцы перараслі ў пачатку XVIII ст. ў грамадзянскую вайну. Ведучы барацьбу паміж сабой, гэтыя феадальныя групоўкі звярталіся за дапамогай да замежных дзяржаў. Ужо ў ходзе Паўночнай вайны частка магнатаў пайшла за саюзнікам Пятра I Аўгустам II Саксонскі, другая абрала каралём Станіслава Ляшчынскага - саюзніка Швецыі. Галоўныя ваенныя дзеянні на тэрыторыі Беларусі праходзілі ў 1706 - 1708 гг. 28 верасня 1708 г каля вёскі Лясная руская армія атрымала важную перамогу над шведскім войскам. Паўночная вайна паскорыла агонію. Расiя ў выніку вайны ўмацоўвалася. Рэч Паспалітая прыходзіла ў заняпад, губляла значэнне буйнога еўрапейскага дзяржавы, трапляла ў залежнасць ад суседзяў.

У Рэчы Паспалітай склалася такая сітуацыя, калі бязмежная шляхецкая дэмакратыя вяла да паслаблення цэнтральнай, каралеўскай улады. Фактычна краіна станавілася цацкай у руках моцных алігархічных груп, якія палітычна і эканамічна падпарадкавалі сабе шляхту. Яны актыўна выкарыстоўвалі права «liberum veto» (забараняю), па якім адзін дэпутат мог заблакаваць любое рашэнне і нават сарваць працу сейма. Гадамі Рэч Паспалітая заставалася без вышэйшага органа ўлады. У гэты час расла ролю павятовых і ваяводскіх соймаў. Яны прысвойвалі функцыі заканадаўчай і судовай улады, ўводзілі новыя падаткі. Каралеўская казна пастаянна адчувала недахоп грошай, каралі знаходзіліся ў вялікай залежнасці ад магнатаў, якія мелі свае войскі.

Саслабленая Рэч Паспалітая губляла сваё міжнароднае значэнне і ў канцы XVIII ст. стала здабычай сваіх больш моцных суседзяў - аўстрыйскай, прускай і рускай манархій. Для ўмяшання ў справы Рэчы Паспалітай быў выкарыстаны так званы «дысідэнцкае» пытанне. Расiя паставіла перад польскім Сеймам пытанне аб поўным ўраўнаванне ў правах некатолікаў (дысідэнтаў) з каталікамі. Сейм адказаў адмовай. Тады ў 1767 пры заступніцтве Расіі і Прус у Слуцку была створана праваслаўная, а ў Торуні пратэстанцкая канфедэрацыі, якія сталі дамагацца роўнасці вернікаў розных канфесій. Для падмацавання канфедэратаў ў Польшчу быў уведзены Рускі корпус. Рускія войскі атачылі Сейм у Варшаве, і ён быў вымушаны адмяніць усе законы, накіраваныя супраць дысідэнтаў. Кацярыну II Сейм надзяліў паўнамоцтвамі ахоўваць не толькі праваслаўе беларусаў, але і саму Рэч Паспалітую. Аднак гэтыя рашэнні сустрэлі супраціў часткі польскай шляхты. Яна ў лютым 1768 ў г. Бары на Украіне стварае сваю канфедэрацыю. Значнай падтрымкай панскія канфедэраты карысталіся і ў Беларусі. Пачалася ўзброеная барацьба з удзелам рускіх войскаў. Панскія канфедэраты былі разбітыя.

Пасля гэтага адбыўся першы падзел Рэчы Паспалітай паміж Расіяй, Прусіяй і Аўстрыяй. У 1772 Расіі адышла ўсходняя частка Беларусі - Віцебшчына і Магілёўшчына. Які сабраўся ў 1773 г. у Гродне Сейм, пад націскам рускай дыпламатыі, пацвердзіў саступку якія адышлі да Расіі тэрыторый. Першы раздзел даў моцны штуршок патрыятычным пачуццям ў польскіх прагрэсіўных колах. Нарастала імкненне фарсіраваць правядзенне рэформ па ўмацаванню дзяржаўнага ладу. Тым больш, што на палітычную арэну выходзіла трэцяе саслоўе. Пад яго ціскам ўрад увёў адзіную пошліну, абавязковую для ўсіх, у тым ліку для шляхты і духавенства. Ствараецца першы пастаянна дзеючы цэнтральны выканаўчы орган (урад), якому падпарадкоўваліся ўсе дзяржаўныя ўстановы.

Радыкальна настроеная частка дэпутатаў Чатырохгадовага сейма (1788 - 1792 гг.) Распачала спробу пазбавіць Расію далей ўмешвацца ў справы Рэчы Паспалітай. Сейм прыняў рашэнне аб павелічэнні арміі, закон аб сейміках, па якім беззямельная шляхта была пазбаўленая выбарчага права. Банкіры і юрысты атрымалі шляхецкае званне. Гараджане атрымалі права набываць зямельныя ўладанні, атрымліваць духоўныя і свецкія пасады, афіцэрскія званні. У маі 1791 г. Сейм зацвердзіў новую Канстытуцыю, якая распрацоўвалася пад уплывам французскай рэвалюцыі. Канстытуцыя захавала за шляхтай усе правы і дазволіла ёй займацца гандлем. Палітычныя правы атрымала прывілеяваная частка мяшчан. Становішча сялянства фактычна не змянілася, але ў Канстытуцыі абвяшчалася апека над ім з боку дзяржавы. Канстытуцыя істотным чынам змяніла дзяржаўны лад. Выбарнасць каралёў адмянялася, але захоўвалася выбарнасць дынастый. Выканаўчая ўлада належала Каралю і створанаму пры ім Савету ў складзе прымаса і пяці міністраў (паліцыі, ваеннага, фінансаў, замежных спраў і міністра-ахоўніка друку). Сейм заставаўся вышэйшым заканадаўчым органам. Liberum veto і канфедэратыўны сейм былі ліквідаваныя. Усе рашэнні павінны былі прымацца простай большасцю галасоў. Адмянялася Люблінская унія, што вяло да ліквідацыі дзяржаўнасці Вялікага княства Літоўскага, стваралася самастойная праваслаўная дыяцэзія, падпарадкаваная наўпрост Канстантынопальскаму патрыярху. Канстытуцыя мела прагрэсіўнае значэнне і стварала спрыяльныя ўмовы для развіцця капіталізму і невыпадкова сустрэла супраціў як унутры дзяржавы, так і за мяжой.

Супернікамі Канстытуцыі апынуліся магнаты, дробная шляхта, каталіцкая царква, папская курыя. Многія рашэнні Сейма выклікалі вострае незадаволенасць Расеі, якая ўжо здолела вырашыць свае праблемы з Турцыяй і Швецыяй. Манархічныя дзяржавы Еўропы ў гэты час кансалідуюцца, іх супярэчнасці адыходзяць на другі план перад аб'ядноўвае іх нянавісцю да рэвалюцыйнай Францыі. У пачатку 1792 расійскія войскі накіраваліся ў Польшчу. Пры заступніцтве Масквы, незадаволеная рашэннем сейма шляхта арганізавала ў траўні 1792 Таргавіцкай (Украіна) канфедэрацыю, якая разам з расійскай арміяй стала змагацца за аднаўленне сваіх ранейшых правоў. Войска Рэчы Паспалітай не змагла супрацьстаяць аб'яднаным сілам Расеі і тарговчан. 24 ліпеня на бок канфедэратаў перайшоў Кароль, у краіне ўсталявалася ўлада канфедэратаў. Рашэння Чатырохгадовага сейма і Канстытуцыі 1791 былі ліквідаваныя. Трыумф тарговчан быў кароткачасовым. Падрыхтаваўшы ваенны разгром Рэчы Паспалітай, яны падрыхтавалі другі яе падзел.

13 Студзеня 1793 паміж Расіяй і Прусіяй быў падпісаны акт другога падзелу Рэчы Паспалітай, на тэрыторыю якой ўступілі і прускія войскі. Жніўня 17 апошні Сейм Рэчы Паспалітай, які сабраўся ў Гродне, ратыфікаваў дагавор аб падзеле з Расеяй, а 23 верасня 1793 г. было абвешчана аб ратыфікацыі дамовы з Прусіяй. Да Расіі адыходзіла Правабярэжная Украіна і цэнтральная частка Беларусі з гарадамі Барысаў, Мінск, Слуцк, Нясвіж, Тураў, Пінск.

Апошняй спробай кансалідацыі грамадства і супрацьстаяння поўнага знікнення Рэчы Паспалітай як самастойнай дзяржавы стала паўстанне 1794 г, якое ўзначаліў ураджэнец Беларусі Тадэвуш Касцюшка. 24 сакавіка ў Кракаве быў аб'яўлены акт паўстання. Мэтай паўстання было аднаўленне Рэчы Паспалітай у межах 1772 года і вяртанне да Канстытуцыі 1791 Т. Касцюшкі, іншыя кіраўнікі паўстання спрабавалі аб'яднаць інтарэсы перадавой часткі шляхты, гарадскога насельніцтва, рабілі крокі, накіраваныя на паляпшэнне становішча сялянства (Паланецкі універсал), але не змаглі дасягнуць шырокай падтрымкі насельніцтва. На тэрыторыі Вялікага княства Літоўскага паўстанне пачалося 16 красавіка, а ў ноч з 22 на 23 красавіка ў руках паўстанцаў апынуўся горад Вільню. 24 красавіка на плошчы перад гарадской ратушай быў абвешчаны Віленскі «Акт паўстання народа літоўскага» і адначасова пачаў працаваць орган па кіраўніцтве паўстаннем ва ўсім Вялікім княстве - «Найвышэйшы Літоўскі Савет», у які ўвайшлі дваццаць дзевяць найбольш актыўных дзеячаў паўстання, а таксама трыццаць сем прадстаўнікоў ваяводстваў, паветаў і гарадоў. Узброеная барацьба распаўсюдзілася па ўсёй Літве і Заходняй Беларусі. Тут паўстанцаў ўзначаліў Якуб Ясінскі (на пачатковым этапе). Сацыяльна-палітычная праграма паўстанцаў у Вільні была больш радыкальнай, чым у Варшаве.

У Вялікім княстве Літоўскім ваенныя дзеянні працягваліся з красавіка па верасень 1794 года На тэрыторыі Беларусі ў паўстанні прыняло ўдзел некалькі дзясяткаў тысяч чалавек. Найбольш значныя баі адбыліся ля в паляны (7 траўня), в Солы (25 Чэрвень), Слоніма (4 жніўня), Вільні (22 жніўня), в Крупчыцы (17 верасня). Спробы распаўсюдзіць паўстанне на тэрыторыі, раней якія ўвайшлі ў склад Расеі, поспеху не мелі. Надзеі кіраўнікоў паўстання на дапамогу рэвалюцыйнай Францыі не спраўдзіліся. Паўстанне было задушана. 29 кастрычніцкай 1794 перад царскімі войскамі на чале з А. В. Суворава капітулявала Варшава.

13 кастрычнік 1795 года была падпісана канвенцыя паміж Аўстрыяй, Прусіяй і Расіяй аб канчатковым падзеле Рэчы Паспалітай. Да Расіі адышла заходняя частка Беларусі (горада Гродна, Навагрудак, Брэст-Літоўск), за выключэннем Беластоцкай вобласці, якая да 1807 знаходзілася пад уладай Прусіі, вялікая частка літоўскіх зямель і Курляндыя. Да Аўстрыі адышла частка Люблінскага ваяводства, Падляшскага, Сандамірскай, Брэст-літоўка. Да Прусіі адышла астатняя частка польскіх земляў. 25 лістапада 1795 ад пасаду адрокся апошні кароль Станіслаў Аўгуст Панятоўскі. Некалі магутная дзяржава перастала існаваць.

Дата добавления: 2015-06-25