Асвета i культура у Беларусi у канцы 18 – першай палове 19 ст

Пасля далучэння беларускіх зямель да Расіі нацыянальна-культурнае развіццё Беларусі праходзіла ў новых умовах, звязаных з фарміраваннем капіталістычных вытворчых адносін. У ёй адбываліся сур'ёзныя якасныя змены. Была парушаная рэлігійная манаполія ў культуры. Яна ўсё больш прымала свецкі характар. Адметнай рысай развіцця культуры Беларусі было ўзмацненне ў першай трэці XIX ст. яе паланізацыі. Гэта было абумоўлена палітыкай імператара Аляксандра I, якая была накіравана на станаўленне польскай дзяржаўнасці, і знайшла падтрымку сярод польскага магнацтва і спаланізаванай шляхты. Польская мова была мовай абсалютнай большасці адукаванага насельніцтва, мовай асветы, літаратуры і тэатра. Асабліва актыўна, да выгнання з Расіі у 1820 г., дзейнічалі ў гэтым кірунку езуіты. Яны мелі побач навучальных устаноў. Навучанне ў іх вялося на польскай мове. Асабліва актыўна дзейнічала Полацкая езуіцкая калегія, якой у 1812 г. указам цара была прысвоена ступень Акадэміі. Адначасова ў Беларусі праводзілася палітыка распаўсюджвання рускай культуры. Гэтая палітыка была асцярожнай пры Кацярыне II, ліберальнай пры Аляксандры I і цвёрдай і рашучай ў часы Мікалая I. Хоць яе лязо было накіравана супраць уплыву польскай культуры, яна аб'ектыўна стрымлівала развіццё беларускай. Беларуская мова кваліфікаваўся як дыялектнай гоман рускага. Не ўхваляюць палітыку русіфікацыі, за межы Беларусі былі высланы Я. Чачот, Б. Савіч, на 25-гадовую службу вызначылі П. Багрыма і г.д. Безумоўна, культура Беларусі адлюстроўвала сацыяльную структуру грамадства. Складовымі часткамі яе былі магнацкая культура, памесна-дваранская культура сярэдняй і дробнай шляхты, культура мяшчан і насельніцтва гарадоў і мястэчак, сялянская культура. Канфесiйная неаднароднасць насельніцтва прыводзіла да культурнай дыферэнцыяцыі па рэлігійнай прыкмеце і часта насіла характар ​​вострага супрацьстаяння. Па ўзроўні развіцця, этнічнай накіраванасці культура Беларусі ў розных рэгіёнах мела адметныя рысы.

У адпаведнасці з рэформай асветы 1803 - 1804 гг. школьная сістэма будавалася па прынцыпе адзінства і пераемнасці. У кожным губернскім горадзе стваралася гімназія, у павятовым горадзе - павятовае вучылішча, у вёсках - царкоўна-парафіяльныя школы. Усе навучальныя ўстановы беларускіх губерняў ўвайшлі ў склад Віленскай навучальнай акругі і сталі падпарадкоўвацца Віленскаму ўніверсітэту, які ажыццяўляў кантроль за працай школ, яго выкладчыкі рыхтавалі праграмы навучання, пісалі падручнікі. Акрамя дзяржаўных, працавалі гімназіі пры каталіцкіх і базылянских кляштарах, якія давалі сярэднюю адукацыю. Адукацыя яўрэяў, якія складалі амаль палову гарадскога насельніцтва Беларусі, ажыццяўлялася ў талмуд-торах, хадароiмах і іншых навучальных установах, якія ўтрымліваліся на грошы габрэйскіх абшчын. У іх дзеці вывучалі святыя кнігі іудаізму пад кіраўніцтвам рабінаў. Пасля паўстання 1830 - 1831 гг. царскі ўрад змяняе палітыку ў галіне адукацыі. 1 мая 1832 г. быў зачынены Віленскі універсітэт. У Вільні застаецца Медыка-хірургічная Акадэмія, створаная на базе медыцынскага факультэта (працуе да 1840 г.). Навучанне ва ўсіх тыпах школ перакладаецца на рускую мову. Настаўнікі, не якія валодаюць рускай мовай, адхіляюцца ад выкладання. Рускамоўных настаўнікаў для Беларусі пачынае рыхтаваць Пецярбургскі настаўніцкі інстытут і створаная ў Віцебску ў 1834 г. настаўніцкая семінарыя (працуе да 1839 г.). Сярод іншых падзей у галіне адукацыі варта адзначыць адкрыццё ў 1840 г. Горы-Горацкай земляробчай школы, якая ў 1848 г. была ператворана ў земляробчы інстытут, а таксама адкрыццё кадэцкіх карпусоў у Полацку і ​​Оршы. Колькасць вучняў у навучальных установах было невялікім: адзін вучань прыходзіўся на дзвесце чалавек насельніцтва.

Беларусь стала аб'ектам даследаванняў расійскіх вучоных. Ужо ў 1773 г. Акадэмія навук паслала сюды дзве экспедыцыі на чале з І. Ісленьеву (астранамічная) і І. Лепехиным (фізічная). Цікавасць да вывучэння Беларусі праявілі польскія вучоныя Т. Чацкі, Ю. Нямцэвіч, І. Лялевель ды інш. Значнага развіцця дасягнула астраномія, матэматыка, медыцына - у Віленскім універсітэце, аграбiялогiя - у Горы-Горацкім земляробчым інстытуце. Вылучыліся беларуская археалогія, этнаграфія, фалькларыстыка, дзе плённа працавалі З.Я. Даленга-Хадакоўскі, Т. Нарбут, браты Я.П. і К.П. Тышкевічы, А. Кіркор, П.М. Шпілеўскі. Працы беларусістыкі, публікацыі фалькларыстаў, этнографаў спрыялі абуджэнню нацыянальнай свядомасці беларусаў.

У вуснай народнай творчасці гэтага часу знайшлі адлюстраванне падзеі сацыяльнай і палітычнай жыцця. Значную ролю ў станаўленні беларускай літаратуры адыгралі Я. Баршчэўскі, Я. Чачот, А. Рыпiнскi і інш Ян Чачот выдаў шэсць фальклорных зборнікаў "Вясковыя песні", Ян Баршчэўскі выдаў чатырохтомный зборнік «Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях» і т. д. Выбітнымі помнікамі літаратуры першай паловы XlX стагоддзя з'яўляюцца ананімныя паэмы «Энеiда навыварат» і «Тарас на Парнасе». Першым класікам беларускай літаратуры стаў Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч. Упершыню жывая беларуская мова загучала ў яго творы «Сялянка» («Ідылія»). У пачатку 60-х гг. ён стварае свой лепшы твор «Пінская шляхта».

У культуры Беларусі першай паловы XlX стагоддзя значнае месца належала тэатру. Развівалася як аматарскае, так і прафесійнае тэатральнае мастацтва. Падзеяй у тэатральным жыцці Беларусі было ўзнікненне першай трупы беларускага нацыянальнага тэатра В. Дуніна-Марцінкевіча. 23 верасня 1841 года адбылася прэм'ера камічнай оперы «Рэкруцкі яўрэйскі набор». Музыку да яе напісаў С. Манюшкі і К. Кжыжаноускi, а лібрэта - В. Дунін-Марцінкевіч.

Першая палова XlX стагоддзя з'явілася пачаткам збору і публікацый беларускай народнай песні, спробы яе кампазітарскай і канцэртнай апрацоўкі. Вялікую цікавасць уяўляюць творы А. Абрамовіча, В. Стэфановіча, Ф. Мiладоускага. У маёнтку Залессе на Смаргоншчыне пісаў паланезы Міхал Клеафас Агінскі. Глыбокі след у беларускай музычнай культуры пакінуў класік польскай музыкі, ураджэнец Ігуменскага павета С. Манюшкі.

Развіццё архітэктуры вызначалася горадабудаўніцтва: забудовай цэнтраў гарадоў дамамі спецыяльнай і дзяржаўнага прызначэння. Для архітэктуры была характэрная змена стылю барока на класіцызм. Пра гэта сведчыць палац-сядзіба Румянцавых-Паскевічаў і сабор Пятра і Паўла ў Гомелі, губернатарскі палац у Віцебску, сабор Іосіфа ў Магілёве. Ваенна-стратэгічнымі патрэбамі было выклікана будаўніцтва крэпасцяў ў Бабруйску, Барысаве, Брэсце.

Вызначальную ролю ў развіцці жывапісу згулялі выхаванцы Віленскай школы жывапісу - аддзяленне выяўленчага мастацтва факультэта літаратуры і мастацтва Віленскага універсітэта. Заснавальнікам школы быў прафесар Ф. Смуглевіч. За чвэрць стагоддзя школа падрыхтавала больш двухсот пяцідзесяці мастакоў, гравёраў, скульптараў. Член імператарскай акадэміі мастацтваў Іосіф Аляшкевіч (1777 - 1830 гг.) Напісаў партрэт А. Чартарыйскага, М.Радзiвiла, Л. Сапегі, А. Міцкевіча і інш Прадстаўнік рамантызму В. Ваньковіч (1800 - 1885 гг.) Стварыў партрэты паэтаў А. Пушкіна, А. Гарэцкага, піяністкі М Шыманоўскай, а таксама карціну «Міцкевіч на скале Аю-Даг» і інш. Жывапісец Ян Дамель (1780 - 1840 гг.) стварыў карціны гістарычнага жанру «Смерць Глінскага ў няволі», «Вызваленне Т. Касцюшкі з цямніцы "," Адступленне французаў праз Вільню ў 1812 г. ". Хруцкі (1810 - 1883 гг.) Працаваў у жанры класічнага нацюрморта і бытавой жывапісу. Адным з заснавальнікаў беларускага рэалістычнага пейзажу быў В. Дмохоускi (1807 - 1867 гг.). Найбольш вядомымі скульптарамі таго часу былі К. Ельскі і яго сыны Ян і Казімір, Р. Смоўж і інш.

Дата добавления: 2015-06-25