Дебиеттер тізімі 4 страница. Сәулет өнерінің көркемдік концепциясы идеялар жүйесінен туындайды, пластикалық образдармен жалпы адамзаттық

Сәулет өнерінің көркемдік концепциясы идеялар жүйесінен туындайды, пластикалық образдармен жалпы адамзаттық құндылықтармен жинақтаушы мағына беретін шарттар. Офицерлер үйінің ритмикалық қатар пилондары (Ю. Ратушный, Т. Ерғалиев, О. Балықбаев, 1973) – ғимаратың негізгі идеясын беру құралы әскері тәртіптілік, ұйымшылыдқ, бағыныштылық батырлықтың бастауы. Пилондардың қатаң ритімі құрылысты шінді түрінде жасауға мүмкіндік берген. Мұнда прагматикалық символдық мағына бар екенін көру қиын емес.

Сөйтіп, сәулет өнері мәдениет көрінісінің құрылысы ретінде біздің алдымызда көрермендік кеңістіктің шартты белгісі ретінде танылады, оны таратып айтып шығуға, интерпретациясын (түрлі деңгейде түйсінуге болады). Осыменен ғимараттың коммуникативтік функциясы анықталады. Ол тек қана ақпаратта беру құралы емес, сонымен бірге адамық сезімдерді беру құралдары. Сәулет өнерінің тілі адамдардың рухани қарым-қатынасының басты құралы.

1. Нег.6[91-103] 2. Нег.5[58-64] 3. Қос.10[142-192]

Бақылау сұрақтары:

1. Архитектураның қандай таңба түрлерін білесіздер?

2. Архитектураның таңба жүйелі қандай ақпарат әкелді?

3. Архитектура материалына не жатады?

4. Архитектураның өзіндік тілі немен қорытындылады?

№ 7 Лекция тақырыбы: Архитектурадағы стиль ұғымы.

«Архитектураны түсіну – оның негізіне және

құрылыстың мазмұнына көз жеткізу құралы»

М. Дюфрен

1. Стиль өнердің онтология категориясы. Стиль ұғымы көп мағыналы, онымен әр түрлі ғылымдар шұғылданады (әдебиеттану, өнертану, лингвистика, мәдениеттану және эстетика). Бұл ұғымды түсіндіру, ұлғайған сайын («киім стилі», «сән стилі», тәртіп стилі, ойын стилі, өмір стилі, ойлау стилі, басқару стилі, жұмыс стилі), оның мәдениеттану мағынасың күші еді. Стиль деген не? Функционалдық стильдің жиегі қандай? Осы сұрақтардың жауаптары бойынша оның социалды – эстетикалық табиғатының түсінігі.

Стиль сөзінің отаны – Эллада. Бұл сөз көне грек-антика филологиясынан шыққан оның мағынасы- метал тақтаны немесе хатқа жазуға арналған сүйек арнайы тақтайша («stylos»). Гректің «стилос» латынша «стилюс» келуысын. Әдеби мазмұндаманы көрсетеді. Өзінің байырғы байланысын мәдени сөзінің античтік стиль ұғымын жаңа уақытқа ауыстырды, сонымен бірге эстетикалық құнның жаңа ерекшелігін қамтыды.

Стиль нақты мәдениет сапасын көрсетеді, басқалардан ерекше және мәдени конструктивтік принцип құрылымы. Мәдени маңыз ала отырып стильдік бағытта болады, бұл оның белгілі мәдениетке, әлеуметтік тарихи бөлікке қатыстығына байланысты.

Пән стилі – бұл жәй ғана сыртқы формасы емес, материальдық және рухани функционалдық ішкі мәдениеттің алғашқы мінездемесі, басқа сөзбен айқанда, стиль пәннің функционалды ерекшелігімен және құбылысы ретінде айқындалады.

Стиль – тарихи болған нәресенің образдық жүйесі, көркем ерекшелігіен, шығармашылық қабылдау, көркем мазмұнының идеялық бірлігі. Стильді қысқа құрал ретінде мәдени тән «жіберілген» сол сараптамамен «рухани уақыты» немесе белгілі әлемдік тану. Кейбір белгілі жақсы мысалдар: Европа тарихындағы көркем стиль, ешқашан мемлекетті мойындамай, этникалық шекарасы, бүкіл Европалық бірліктің мықты факторы болып қалады. Эпохалдық стиль бүкіл Европаны біріктірді – Батыс Атлантикадан бастап Ресейдің шығысынан, оңтүстік Скандинавтан солтүстік Орта теңіздің оңтүстігіне дейін. Барлық жағынан көптүрлі Европалық мәдениет архитектуралық дәуір, музыка, сурет өнері терең стилистикалық бірлігін айқындайды, яғни, кіршіксіз, араласуға мүмкіндік жасау. Стильдің басқа деңгейде қолдануы өзгеше.

2. Стиль құрылысы. Бөлек шығармашылықтың және суреттік мәдениеттің стиль құрылысы жалпы алғанда қиын және көп қабатты. Стилдің терең мағыналы қабаты мәдениеттің «прафеномендігімен» сипатталады (тақырыптық және интонациялық орта), ол мәдениет тарихында да, суреттік шығармашылықтың туды мен болуының бөлек актілерінде де стильдің пайда болуы және тұрмыс процестерін тусінуге мүмкіндік береді. Мысалы, өлең- ақынның эмоционалық күйін жеткізетін және оның тақырыпқа қатысты бағалы-эстетикалық бағытына шабытты процесс туғызатын ритмдік интонация бойынша туады.

Екінші стилдік қабат мәдениеттің ұлттық-стилді ерекшелігімен сипатталады.

Үшінші стилдік қабат ұлттық-стадиамді стиль болып табылады, демек, тарихи немесе көркем-мәдениеттің дамудың белгілі бір деңгейіндегі кез-келген халықтың ұлттық стилі.

Тарихи жүзінде ең соңғы төртінші стиль жарысқым көркемдік бағыттың әр қайсысының ішіндегі орта (ағу стилі) болып табылады.

Пайда болуы бойынша бесінші стиль – стилисттік орта деңгейі суретінің көркемдік ойлау түрімен сипатталатын жеке стилі болып табылады.

Тарихи қозғалыстың жаңа дәуірінде жеке адам өмірінің қарқындылығы өскен сайын, оның сипаттамаларының – жекелік, ойлау түрі, ориентация бағалығы бұрын тұрақты да, өзгеріссіз болған, суретшінің шығармашылық өмірінде олар әсерлі өзгеріп, жеке көркемдік стиль бөлінеді де, алтыншы жаңа орта сатысы – шығармашылық кезіндегі стиль туады. П.Пикассоның «көкшіл» және «күлгін» шығармашылық кезеңдері әртүрлі стилдік түрде болды, бірақ оларда суретшінің жеке стилін бекітетін, бір орта соқталады (барлық өзгертулер кезінде де суретшінің «өзім» деген ядросы қалады).

Шығармашылық стилдің және тарихта кең тараған стилдік орта –дәуір стилі болады. Соңғысы белгілі бір дәуірдің стилдік көп жақты көркемдік құбылысын ол басқа бағыттағы стилге жатса да біріктіреді.

3. Сәулеттегі стиль. Ғимарат, кешен, олардың комплекстері тұрғын қала организмінде жинақталады. Қаланың әдемілігі, және оның халық үшін ыңғайлылығы, тек сәулетпен анықталмайды. Ол барлық қаладағы адамды қоршаған материалды ортаны құрайтын барлығынан тәуелді. Оған шын табиғат пен ғимараттардан басқа да «аз сәулеттің» кожандық шығармашылығы (мысалы, сату киоскі, газеттер үшін стендтер және афишалар, трамвай, тролейбус және автобус аялдамасындағы күнқаққыштар), әртүрлі техникалық жабдықтары (жарық бергім колонналар, ілгіш шамдар, сату-алу автоматтары), жүру жабдығы кіреді, мұның барлығы қала ортасын толтырады.

Қаланың өзгеруіне мұнан басқада ақпараттанудың әртүрлі жабдықтары – көрсеткіштер, жазулар, жарнамалардың мәні зор. Ғимараттың ішкі жазықтығындағы өмір ортасын жақсарту үшін оны жабдықтармен, жиһазбен, тұрмыстық керек-жақтармен, егер ол үй ғимараты болса толтыру қажет; ал жұмысты жабдықпен – егер бұл ғимарат өндірістік болса толтырады және т.с.с.

Адамнаң көмегімен туатын ортаның көпсанды құрастырушыларының барлығы утилитарлы – практикалық мәнінен басқа да, эстетикалық қасиеттермен қамтылған. Қаланың қиын «эстетикалық симфониясын» әртүрлі сурет, скульптура шығармашылықтарымен, монументалді және декоративті өнерлермен толтырылады және жетілдіріледі.

Барлық өткен заман эпохасының, Ескі Ресей, Европа және Шығыстық орта ғасырлардың қалалық ортасын жабдықтар мен пошым өзгерту қабыладуының жалпы сипаттамалары біріктіреді. Көркемдік белгінің мұндай тұрақты ортасы стиль деп аталады.

Стилді анықтайтын белгі жүйелері қиын, белгісіз болады, бірақ адамның материалды және діндік еңбегінен тәуелді екені белгілі. Антагонистік ортадағы стиль мәнінің өзгеруі жоғары сынып мәдениетімен байланысты болады. Көркемдік шығармашылықтың әртүрлі түрлеріне ендірілген бұл «үлкен» стильдің жинақты бастамасы қаланың толық түрін анықтайды.

Қайта жаңару уақытынан бастап қалалардың материалды ортасын құрайтын стилдің бірігуі жоғалады. Әртүрлі стилдің параллелді дамуы жүреді. Мұнымен бірге еңбектің материалды-практикалық, утилитарлыдан бөлінуі басталды.

Сипат біріктірілуі сәулет, монументалды-декоративті өнерде әлі сақталған, оның объективті жағдайы өмірдің ағынынан және өндірістің даму дәрежесінен де мәнді және байланысты. Біріктіру- барокко ансамблі мен классицизммен белгіленген. Ол көбінесе берілген бағдарламамен, кейде заттың сыртқы қабатымен қамтылып қысқартылса да, осы күнге дейін бар.

Осындай формалді бірігудің өз мүмкіндігі буржуазияны «машиналық цивилизацияның» даму жолында адамның әлем тонупның шашылуымен жоғалтылған. Стилді бірігу сәулетте де жоғалған. Бұдан еңбектің капиталистік жоғалуы себебімен құтылу мүмкін емес еді. Адамның үйреншікті ортасының қиындауынан пошымның ниетсізденуіне әкелді.

Эрнест Хемингуэй келесі сөздерді айтты: «Стиль туралы айту үшін, өткен артқы жаққа қарау қажет». Оқырман да осылай істеуі керек, алдағы жазылғанды оқысын.

1. Нег.5 [8-9] 2. Қос.10 [208-242] 3. Қос.13 [100-123]

Бақылау сұрақтары:

1. Стиль құрылысы қандай?

2. Европа халқының мәдениетіндегі стиль ролі.

3. Қазіргі замандағы сәулеттің стилді ерекшеліктерін атаңыз.

№ 8 Лекция тақырыбы: Көріп қабылдау негізі. Сәулеттегі полихромия.

«Түстердің бір-бірімен сыйыспаушылығы және бір-бірінің

қасында сыйысып, үйлесіп тұруы – олардың күресі немесе

келісімі, адамға өте үлкен әсерін тигізеді»

орыс суретшісі К.Петров-Водкин

1. Көріп қабылдау негізі. Көріп қабылдаудың көп жақтылығы бізді қоршаған әлем күш және спектралді құрамы – түсі бойынша әртүрлі жарықтармен толықтырылуымен негізделген. Түс бұрынғы заманнан бастап эмоционалды әсердің күшті жабдығы болған, бірақ көп бөлігі ойлаумен қолданылады.

Тек Ньютонмен күнді спектрдің (1672 ж.) ашылуынан кейін ғана жарықтың теория саласында ғылыми зерттеудің дамуы туды, бұл жас ғылым – жарықтану деп аталды.

Затпен жарықтың жұтылуы таңдауы болуы мүмкін, егер әртүрлі ұзындықтағы толқын энергиясы әртүрлі жұтылса, ал таңдаулы емес, егер кезкелген ұзындықтағы жарық толқыны әртүрлі өлшемде жұтылса. Спектрдің барлық түсі барлық түстерді таңдап жұтады және ақ, қара және өтпелі – спектрде болмайтын сұр және басқада ахроматикалық түстердің ерекше тобын құрайтын түстерден айырмашылығымен хроматикалық (түрлі-түсті) деп аталады.

Ахроматикалық түстер таңдаусыз жұтудан турады және оларды тек анық, немесе ашықтығына қатысты ажыратуға болады. Мұндай түстер өте көп, адамның көзі алты жүз түске дейін ажыратады – ең қара түстіден ең ашық түске дейін. Сонымен, қабырғаға таза алебастрдан немесе ақ мрамордың орналасуына қарағанда жаңадан бормен әктелген қабырға басында ақ болып көрінеді.

Мұнанда ашық түсті шырыш, қорғасын және титан ақтары болады, бірақ жаңадан қармен салыстығанда олар сұр түсті болып көрінеді. Магнит оксиді немесе барийдің күкіртқышқылы ұнтақтары барлығынан тіпті қардан да ақ болады. Тура осылай қара және тіпті сұр түстерді де байқауға болады.

Хроматикалық түстер тек ақшылдығымен ғана емес, әртүрлілігі бойынша да (түс түрі бойынша) бөлінеді. Түстік түрдің шынайы шкаласы болып түстердің бір қалыпты өтуін сақтайтын спектр табылады. Аралас шеткі спектрлі түстер – қызыл және қызғылт түстер – спектрде болмайтын түстердің арасынан алынады. Спектрлі түстерді қара күлгін түспен қосып, шеңбер етіп орналастырса, адамның көзі ажырата алатын жүз сексен түске дейінгі түсті дөңгелек алуға да болады.

Ұсақ түсті сызықтармен, нүктелермен, штрихтармен қапталған беткейде олардың арақашықтықтары бірдей болып көрінеді, барлық әртүрлі бояулар бір толық түске біріктіріледі. Әртүрлі түспен боялған дөңгелекті айналдырған кезде, көздің сезімтал элементінде сол түстердің бір-бірімен бірігуі туады. Сондықтан мұндай аралас бояулар оптикалық деп аталады.

Кезкелген хроматикалық түске екіншісін қосуға болады, оптикалық қосу ахроматикалық түс береді. Сонымен, лимонды-сары түске ультрамарин, қызылға жасыл және т.с.с. қосумен өзгереді. Мұндай хроматикалық түстердің екілігі өзара қосымша деп аталады.

Қосымша емес түстерді араластыру кезінде олардың арасындағы аралық түстерді алуға болады: әртүрлі сары мен көк түсті жасыл; қызыл мен көктен қызғылт және қара қызғылт түстерді және т.б.

Бұл фактілер түстік көзкөрісті түсіндіруге арналған үш түсті (үш компонентті) көру теориясын үшін осы уақытқа дейінгі үсынылған теорияның ең көп орнығу негізінде жатыр. Осы теориямен келісілген, 1756 жылы М.В.Ломоносовтың еңбектерінде бірінші рет айтылған «Тұстің шығуы туралы сөз ойлатын түс туралы жаңа теория» бойынша, көз үш негізгі түске ғана көзгіл бөліп қарайды. Барлық үш түсті көрумен қабылдауыштарының тегіс қозуы кезінде біз ақ түсті немесе кезкелген бір ахроматикалық түрдегіні көреміз, ал тегіс емес кезінде сол немесе басқа хроматикалықты байқаймыз.

Түс шеңберін байқау кезіндегі немесе тәжірибеге негізделген жарықты қарастырып, барлық түстердің екі бөлікпен тұратын шартты бөлуге болады, тек оның біреуі қызылдан, сарыдан және сары-жасылдан тұруы қажет, өйткені олар жылы түс болып көрінеді, ал басқалары суық түстер. қызғылттан көкшіл, жасыл түске дейін, олар мұз, су, металл түстерімен байланысты болып көрінеді.

Тура осы сияқты, түсті дөңгелекті қыздыру және тыныштандыру түстеріне бөлуге болады, олар жазықтықтың шексіздігін, заттың дәл өлшемдерін үлкен немесе кішірегі; сонымен қатар заттардың қандай түспен боялғанын жеңілдетуі мен ауырлық сезінуін туғызады. Бөлмені қызыл және басқа жылы қаныққан түстермен бояу олардың кіші болып түрғанын көрсетеді, өйткені жылулық және қанығу жазықтықтың кеңдігін көрсетпейді, ал көк және басқа суық түстермен болу, керісінше, кең арын сезімін туғызады.

Өте ұзын және өте тар бөлмені қысқару үшін оның жақтарын жылы түстермен бояу және оны жарықтандыру қажет. Төбесін аз жарық етіп, бөлменің биіктігін қысқартып қарап, жылы түстермен бояған жөн. Ақшыл түспен бояған төбе мен алып жүру құрылғылары жеңіл болып көрінеді, ал негізгі түстік түрге қарағанда қара түспен боялса, ол ауыр сияқты болып көрінеді.

Сәулет өнері құрылысына жарық пен түсті әдейі көркемдік мәнер ретінде пайдалану- жасанды ортаға кеңістік берудің белсенді құралы болып қалыптасып келеді.

2. Түсті пайдалану тарихы және жарықтың қасиеті. Ертедегі мәдениетте түс әртүрлі міндет атқарды. Түстер байланыс құралы қызметіне пайдаланылды. Сондықтан әр түске жасырын белгілік мағына берілді; Ежелгі египеттіктер табиғи бояулардан басқа, мысалы, қаракөк бояу тәрізді жасанды бояулар алуды үйренді.

Қайта өркендеу дәуірінде түстердің белгілік қағидасы секілді, діни мағынасы да бастапқы қаталдығын жоғалта бастады. Кейінірек, техникалық дамуымен бірге бейнелеу өнерінде түстердің қолданылуы ғылыми негізге ие болды.

Барокко кезінде түстердің көмегімен шексіз созылып жатқан кеңістік сағымын жасап, қозғалыс әсерін күшейтті.

ХІХ ғасырда таза табиғаты көрінісіне әсерлену сезіміне берілгіш шеберлердің пленэрдегі кескіндемесі көпшілікке белгілі бола бастады.

Түске табынушылық бейнелелекші затты пайымдау сезімін бояудың көмегімен қас-қағым сәттік психологиялық әсермен беруге ұмтылатын импрессионистер еңбектерінде әбден кемеліне келді.

ХХ ғасырда көркем өнерде көптеген жаңа бағыттар пайда болды: біреулерінде түске жетекші; ал басқаларында қосалқы роль берілді. Теорияның архитектура мен дизайн сапасында тәжірибеде қолданылуы негізінде түс туралы ғылым жаңаша қарқын алды.

Жарықсыз өмір жоғын ескерсек, жарық туралы айтпай тұрып, түе туралы әңгіме қозғаудың ешбір мәні болмас еді. Әрқайсымыз да өмірде бір рет болса да кемпірқосақтың ғажайып таңданғанбыз. Ал осыдан үш жүз жылдай уақыт бұрын белгілі физик Исаак Ньютон осы бір табиғат ғажайыбын – призма арқылы күн сәулесін құрамды бөліктерге бөліп, түстер шеңбер аталатын – жарықтың құбылу мәнін (спектр) тауып ғылыми негіздеді.

Жарық – бұл электромагниттік толқындар легі. Қандай болса да бір заттың үстіне түскен жарық сәулесі шағылысады да рефлекс пайда болады.

Жарықтың бір зат арқылы өткен кезіндегі шашырау құбылысы диффузия деп аталады. Ал жарық зат арқылы өткен кезде оның жолы қисайса – жарықтың бұл сынуын рефракция деп атайды. Егер зат жарықты жартылай сіңіріп, ал қалған бөлігін шағылтса, яғни заттың бояулы көрінісі – жарықтың осы заттың бетіндегі жұтылу және шағылысу барысының (процесінің) нәтижесі болып табылады.

Адамның көзі күлгін көк түстен бастап, жасыл түс арқылы, сары, қызғылт сарыдан қаралтым қызылға дейін кемпірқосақтың барлық бояуын қабылдай алады.

Біз ақ түсті қашан көреміз? Заттың үстіңгі қабаты өзіне түскен жарықты түгелдей шағылыстырғанда. Осыған сәйкес зат жарықты түгелдей сіңіріп алғанда біз қара түсті көреміз. Әрине, іс жүзінде жарықтың мүлде толықтай жұтылуы немесе шағылысуына жету, мүлде қара немесе ақ түске жету секілді өте күрделі. Міне, сондықтан да толып жатқан түстердің әр алуан нәзік түрлері, бояусыз, түссіз кескіндері бар.

Түстің қанық әрі ашықтығы тиісті заттың үстіңгі қабаты жарықты қаншалықты сіңіруіне байланысты. Ньютон жарықты призма арқылы құрамды бөліктерге ыдыратып, негізгі түстер деген ұғымды шығарды. Бұл бөлуді кейінірек түстердің мәселесін түбегейлі зерттеген немістің ұлы ақыны В.Гете жетілдірді. Ол қарама қарсы екі түсті бір-біріне қарсы орналастыру, мысалы, қан қызыл түске – жасыл түсті, қызғылт сары түске – көк түсті, сары түске – күлгін түсті қарсы қою арқылы түстердің фигурасын жасады.

Түстердің оптикалық араласуы мен бояудың механикалық араласуын тани білу керек. Мысалы: көк түске қарама қарсы қызғылт сары түс болып табылады, егер біз оларды оптикалық түрде араластырсақ ақ түс шығарамыз. Мұндай құбылысты теріс құбылыс деп немесе субетрактивті араласу деп атайды. Бұл былай түсіндіріледі, таза (монохромды) жарық сәулелерінің араласуы олардың өзара толықтырылуына әкеліп соғады, ал бояулар араласқанда жарық энергиясының азаюы байқалады – зат жарық сәулелерін жұтады. Түстер шеңберінің барлық бояулары араласқан кезде қара түс шығады. Негізгі түстердің аддивті (световой) араласуы – ашық қызыл, жасыл, көк. Оларды оптикалық араластыру арқылы қалған барлық түсті шығаруға болады.

Барлық түстерге қарама қарсы басқа түсті тауып, оларды оптикалық араластырып, сұр немесе ақ түстерді шығаруға болады. Мұндай түстер қосымша түстер деп аталады, олар түстер шеңберінде диаметральді қарама қарсы орналасады. Мысалы, сары мен күлгін, қызыл мен жасыл, қызғылт сары мен көк. Егер екі қосымша түс бір-бірне жақын орналасса, онда түстердің бір мезгілдегі қарама қарсылығын тудырып, олардың түстері ашығырақ болып көрінеді.

В.Гете алты түстен үйлесімді шеңбер түзді: ашық қызыл – жасыл – күлгін, сары – көк – қан қызыл. Оның түстер схемасына сәйкес сарының қарсысына күлгін, қан қызылдың қарсысына жасыл. Қызық, ақ түспен қосылғанда алғашқы түе ашығырақ реңкке ие болады немесе керісінше қара түепен қосылғанда күңгірттене түседі. Ақты немесе қараны мөлшелерден тыс көп қосқанда түссізденуге жақындап, негізгі түстің сипаты бүтіндей өзгертіп кетуі мүмкін.

Бояуларды араластырғанда әр түс әрқилы қабылдайды. Демек, сары түс ақпен араластырғанда өзінің негізгі сақтайды. Ал егер сары бояуға кішкене ғана қара араластырсаң, онда ол бастапқы түсін жойып, солғын тартады немесе солғын сарғыш жасыл түске енеді. Көк түспен керісінше – қарайтқан кезде де ол көпке дейін негізгі түсінің сипатын сақтап көрінеді, ал ағартқанда біртіндеп өз түсін жоғалтады.

3. Тұстердің үйлесімділігі. Леонардо да Винчи түстердің үйлесімділігі мәселесіне арналған шығармаларының бірінде былай деп жазады: «Қай түсте ұқсас түстердің ортасына қарағанда, қарама қарсы ортада қаралтым-ашық түстер арасында, ашық түс – қаралтым түстер арасында жеңілірек қабылданады».

Түстердің үйлесімділігі туралы айтқанда алдымен түстердің сәйкестілігі ескеріледі. Бұл сәйкестік қалай жасалады? Сабаққа қосымша берілген түстер шеңберетінің схемасын анықтап қараңдар. Соның көмегімен екі, үш, төрт, алты түрлі түстерден неше алуан сәйкес түстер жасауға болады.

Дата добавления: 2015-06-25