Арай топталуы 3 страница

— Қайда?

— Осында! (Майлин).

Жетек сұрақ тек сұраулы сөзден құралғанмен, оған қатысты сөз-дер негізгі сұрақтан көрініп тұрады.

Ашық сұрақ мағынасындағы сөйлемдер жетекші қызметінде кел-генде ілгергідей ңұралады. Ол тек сұрак, мағыналы сөздерден құра-лады.

Жетек сұрақ альтернативтік мағынада келгенде ше шылауының қатысуымен құралады. Бұл жетек сұрақ та толымсыз болып келеді. Альтернативті білдіретін мүше ше-ні қосып сөйлем құрайды. Қаты-сатын сөйлем мүшелері бастауыш, толықтауыш, пысықтауыш. Жетек сұрақ баяндауыш мүшені қатыстырып құралмайды. Өйткені бұл сөйлем негізгі сұраққа, негізгі сұрақты білдіретін сөйлемге сүйеніп жұмсалады. Соңғы жағдай — жетек сұрақ білдіретін сөйлемдердің еш уақытта баяндауыш мүшеден құралмауына себеп, мыс.:

— Әлде Донбастың күші жетпеді ме? — Донбастың күші жете-тін еді, соғыс басталып кетті де, біз үлгіре алмадық.

— А л соғыстан бұрын ше? (Әбішев).

Жетек сұрақ кейде шартты бағыныңқы сөйлем + шылау ше фор-масында келеді.

— Су шықпайтын жер екен.

— Жауын көп қой.

— Ж ауын б о л м а й қ а л с а ш е?

Мұнда да жетек сұрақ білдіретін сөйлем тиянақты форма алмай тұр. Өйткені бұл формада да жетек сұрақ негізгі сұрақтың жетегінде жұмсалады.

Бұл формадары жетек сұрақ негізгі сұрақты екінші жақ сөйлесу-шінің жауабына қарай коррективтеп қайта қояды. Бірақ ол негізгі сұрақты қайталамай, тек сұрақтың толықтырылган, жаңарған бөлі-гін — жаңа ситуацияны ғана — білдіреді.

Жетек сұрақты білдіретін сөйлем — сөйлесу процесін ықшамды, жинақы ету мақсатынан пайда болған форма.

— Канал «Қараойға» жетті ме?

— Жоқ.

— Жалтырға ше?

Соңгы сұрақты «Ал жалтырға жетті ме?» деп те айтуға болар еді. Бірақ тілімізде, көбіне, қосымша сұрақты ықшам білдіру үшін арнап жасалған форма басым жұмсалады.

Сонымен, ше шылау сөзі арқылы құралған сөйлем — стильдік мақсаттан туып, белгілі ситуацияға бейімделген синтаксистік форма, сұраулы сөйлемдердің бір түрі. ше шылауын қатыстырып ерекше тұлға алуы — жетек сұрақтың тілде орын алған ерекше синтаксистік категория екенін дәлелдейді.

3. Анықтауыш сұрақты білдіретін с ө й л е м д е р. Бұл сұраулы сөйлемдер екінші жақтың сөзін анықтап алу үшін қойылған сұрақты білдіреді.

— Бұл кісілер қай елдікі?

— Сабынкөлдікі.

— Сабынкөлдікі?

— Иә, Сабынкөлдікі (Майлин).

Мирон: Біз мұны. заводсыз-ақ дәл мехцехтың өзінде жасап шы-ғарамыз.

Мырқал: Мехцехтың өзінде?

Мирон: Иә, өзінде (Әбішев).

Бұл диалогтегі анықтағыш сұрақты білдіретін сөйлем тек инто-нация арқылы форма алып тұр. Оған шылау, сұраулық сөздер қатыс-паған. Бұл амал — анықтағыш сұраққа тән амал. Және бұл хабар білдіретін сөзге қатысты қойылатын анықтағыш сұрақтың формасы.

Екінші жақтың сұрағына қатысты қойылғанда анықтағыш сұрақ басқа формада құралады.

— Күздік бас алды ма?

— Күздік пе, күздік биыл кеш көтерілді.

Бұл диалогте күздік пе — анықтағыш сұрақты білдіреді. Ол екінші жақтың сұрағын анықтап алу үшін айтылып отыр. Сөйлеуші кейде оған жауап күтпейді.

Анықтағыш сұрақ екінші жақ қойған сұраққа байланысты қой-ылғанда анықтағыш сұрақты білдіретін сөйлем ма, ме, па, пе, ба, бе шылауларының көмегімен құралады.

Анықтағыш сұрақтар да диалогтік ситуацияға сүйеніп жұмсала-тын болғандықтан ылғи толымсыз болып келеді.

Сұраулы сөйлемнің мағынасына қарай бөлінуі

Ілгергі тарауда сұраулы сөйлемдердің диалогтік ситуацияның әр кезеңіне сай түр-түрге бөлініп жұмсалатынын айттық. Сұраулы сөй-лемдер сұрақтың ішкі логикалық мазмұнына қарай да өз ара бөлініп; жатады. Сұрақтың іштей логикалық мазмұнына қарай бөлінуі тілден арнайы форма табады. Сондықтан да тіл ғылымы сұраулы сөйлем-дердің бойындағы бұл құбылысты да елеусіз қалдыра алмайды.

Сұрақты логиктер мазмұнына қарай,негізінен,екі топқа бөліп жүр⁷. Топтаудың принципі логиктердің бәріне ортақ болғанмен, дұрыс тұжырымдап, тиісті атауын дәл тауып бергендер — П. А. Бернш- тейн мен А. Н. Шрамм ⁸. Бұл авторлар сұрауды жалпы сұрақ (общий вопрос), альтернативтік сұрақ (альтернативный вопрос) деп екі топқа бөледі. Біз сұраулы сөйлемдердің логикалық мазмұнына негізделіп бөлінуін танығанда осы авторлардың принципін, қолданған терминдерін ескеріп отырдық.

Сұраулы сөйлемдерді логикалық мазмұнын, логикалық мазмұ- нына сай форма қалыптастыруын ескергенде біз төрт топқа бөлдік: ашық сұрақты білдіретін сұраулы сөйлемдер, а л ь т е р н а т и в т і к сұрақты білдіретін сұраулы сөйлемдер, р и т о р и к а л ы қ мазмұндағы сұраулы сөйлемдер, түрткі сұрақты білдіретін сөйлемдер.

Ашық сұрақты білдіретін сұраулы сөйлем

Сұраулы сөйлемдердің бұл түріне тән мағыналық ерекшелік - мұнда сұраққа негіз болып отырған, іздеулі болып отырған мүше белгісіз болып келеді. Сондықтан іздеулі мүшенің орнына кім, не, қайда, неде, қандай, не істеді деген сияқты сұрақ мағыналы сөздер жұмса-| лады.

— Ау, Несібәлі қайда?

— Мен мұндамын (Майлин).

⁷ Сұрақты логикалық мазмұнына қарай ажырату алғаш мына еңбектерді байқалады: П. С. Попов. «Суждение и предложение». В сб. «Вопросы синтаксиса современного русского языка». М., 1950, 12-бет; П. В. Ч е с н о к о в. Жоғары аталған еңбегі, 15-бет.

⁸ П. А. Б е р н ш т е й н, А. Н. Ш р а м м. Аталған еңбек, 197-бет.

Бұл сұраулы сөйлемде іздеулі болып отырған — мекен мағыналы предикат мүше. Ол мүше, оның белгілері туралы сұрақ қоюшы ешнәрсе білмейді. Сондықтан да ол сұрақты ашық түрде қойып отыр. Бұл сұрақтың жауабы еркін болады. Мен мұндамын, Немесе: Мен үйдемін т. б.

Ашық сұрақ өз ара мағына ерекшелігіне қарай іштей бөлінеді. Соған қарай ашық сұрақты білдіретін сөйлемдер де өз ара бес топқа бөлінеді ⁹.

1. Субъектінің іздеулі екенін білдіретін сұраулы сөйлемдер. Бұл сөйлемдер кім? не? деген сөздердің қатысуы арқылы құралады.

— Оның сілесін к і м қатырыпты?

— Тағы, н е боп қалды? (Әбішев).

2. Субъектінің ісін, предикативтік сапасын, сынының іздеулі еке-нін білдіретін сұраулы сөйлемдер. Бұл сөйлемдер не істеді? қайтті? кім? не? қандай? неше? қайда? деген сұраулы сөздердің қатысуымен құралады.

Келгеніңізге екі ай болды, не істедіңіз?...сонда айтпағың не? На-мыс қайда, жігер қайда? (Әбішев).

3. Іс, қимыл объектісі іздеулі екенін білдіретін сұраулы сөйлем-дер. Бұл сөйлемдер кімді? нені? кімге? неге? деген сұраулы есімдік-тердің қатысуымен құралады.

Сәулеш, сен кімге ызаландың, маған ба? (Әбішев).

4. Іс, қимылдың сапасының, себебінің, мекенінің, мезгілінің із-деулі екенін білдіретін сұраулы сөйлемдер. Бұл сөйлемдер қ алай? не үшін? неге? қашан? қайда? т. б. сөздердің қатысуымен құралады.

Қайда әлгі Мырқал? Олар не үшін қалды? Ол айдаудан қашан қайтыпты? (Әбішев).

5. Зат сапасының, сынының іздеулі екенін білдіретін сұраулы сөйлемдер. Бұл сөйлемдер қандай? неше? қай? деген сөздердің қатысуымен құралады.

Альтернативтік сұрақты білдіретін сұраулы сөйлем

Альтернативтік сұрақта жауаптың ізі белгілі болады. Ашық сұ-рақта іздеулі мүше түгел белгісіз болып, оның орнына сұраулық мағынадағы сөздер жұмсалатынын ілгеріде айтқанбыз. Альтернатив-тік сұрақта іздеуге із болып альтернатив сапа, іс аталады. Ол сапа, іс атаулы сөздер арқылы көрінеді де, олардың сұраулық мағынада ай-тылып тұрғанын шылау ма, ме (ба, бе, па, пе) білдіреді.

— Осы сөзге сен тоқтайсың ба, тоқтамайсың ба?

Қыр соңыңнан қалмай жүрген қыздар ма, қырсық па? (Әбішев). Жауап осы альтернатив сапа, істі негізге алып құрылады. Негізге алып, ескеріп құрылады дегеніміз — жауап сұрақта айтылған альтернативтің аясында ғана қалып қоймайды. Жауап, сұрақ берушінің білгенінен, жорамалынан шет болуы мүмкін. Альтернатив сұрақ тек сұрақ қоюшы жақтың білімін, жорамалын танытады.

— А,құдай, немене, Нұрлан келді ме?

— Жоқ, сіздің Абзалыңыз обкомның екінші секретары болыпты, (Әбішев).

Бұл айтқандарымыз — альтернативтік сұрақты білдіретін сөй-лемдердің мағыналық ерекшелігі. Мағынасына сай бұл сөйлем-дердің

⁹ Сұраулы сөйлемдерді бұлай бөлгенде, біз 0. А. Арзумянның еңбегін еске алын отырмыз. О. А. А р з у м я н. Вопросительные предложения в персидском языке. Автореферат канд. диссертации. М., 1965.

өзіне тән грамматикалықформасы бар. Ол форманы қалыптасты-ратын — ма, ме (па, пе, ба, бе) шылаулары.

Альтернативтік сүрақты білдіретін сөйлемде іздеулі мүшелердің екеу болып келуі шарт емес. Кейде ол мүше біреу-ақ болып келеді.

— Ертең біздікіне келесіз бе? Бірсыпыра істер бар еді, соны қа-лай қылу туралы сөйлесеміз бе? (Майлин).

Мұндайда да сұрақ альтернативтік мәнінен ажырамайды. Өйткені екінші альтернатив мүше (келмейсіз бе?) ойда тұрады.

Сұраулы сөйлемдегі альтернатив екі мүше бірі болымды, бірі бо-лымсыз формада тұрған бір сөзден болғанда, екінші сыңары болып кейде тек жоқ жұмсалады ¹⁰.

— Барамысың, жоқ па? (Майлин).

— Сен осы колхоздың бастыгысың ба, жоқ па?

Бұл — сөзді жинақы ету мақсатынан туған стильдік амал.

ма, ме — баяндауыштың позицияға қатысты жұмсалатын шылау. Ол, негізінен, баяндауыш мүшеге жалғасып жұмсалады. Шылаудың бұл қасиеті сұраулы сөйлемнің құрамына, іздеулі мүшені альтернатив ретімен таныту амалына әсер етеді.

ма, ме іздеулі объект баяндауыш мүше арқылы білдіргенде ғана сөйлемнің қалыпты тәртібін бұзбай жұмсалады: Қаз қайтты ма? 0т қалың ба? т. б.

Іздеулі мүше баяндауыштан басқа болғанда оны ситуация, сөйлем мүшесінің орын тәртібі, екпін байқататын болады. Бұл жай мына мысалдардан жақсы көрінеді.

Профессор мені шақырды ма?

Мені профессор шақырды ма?

Бірінші сөйлемде іздеулі альтернатив мүше мені ме, екінші сөй- лемде — профессор ма. Осы екі жайда іздеулі мүшелер екпінмен ай-тылады, әрі толықтауыш, бастауыш мүшелер іздеулі объектіні білдірген жайда, олар баяндауышқа жақын тұрып орын таңдайды.

Бірақ тілде бастауыш және басқа тұрлаусыз мүшелер іздеуліі болғанын анық, дәл білдіру үшін жұмсалатын параллель конструк-циялар бар. Ол конструкцияның ерекшелігін мына мысалдар таны-тады.

Бәтеңкенің тұмсығы қ а н д а й, ж а й п а қ па, с ү й і р ме? (Майлин). Сәулеш, сен к і м г е ызалысың, мағ ан б а (Әбішев)!

— Құдалар қ а й д а н қайтты, Қаракемерден б е?

— Астыққа н е ш е қатынадың, б е с п е?

Сұрау алдымен ашық түрде құралады да, соңынан сұрақ альтер -натив мазмұнға еніп анықтала түседі. Бұл тек ой процесінің ізін бағып құралған конструкция емес, бүл ма, ме шылауларының жұмсалу ерекшелігіне, позиция таңдауына байланысты қалыптасқан конструкция.

Риторикалық сұрақты білдіретін сөйлем

Сөйлеу практикасында сұраулы сөйлемнің формасы ерекше мақ -сат үшін жұмсалып тұрады. Көлік кеше қайтпап па еді! дегенде сөйлем сұрау формасында тұрғанмен, беретін мағынасы өзгеше.

¹⁰ Сұраулы сөйлемнің құрамындағы бұл альтернатив сыңар жауап сөйлемнің басында ұшырасатын сөзді қатыстыру арқылы жасалады.

— Тауға жол түсіп пе?

— Жоқ, түскен жоқ.

Жоқ — альтернатив жауаптың бір сыңары. Сондықтан да ол сұраулы сөйлемге төл сөз ретінде қатыстырылады. Бірақ қазір ол төл сөз мәнінен ажырап, болымды формада айтылған мүшенің альтерна-тиві ретінде жұмсалады.

Сөйлем арқылы сөйлеуші болған, өзі білетін оқиғаны баяндап тұр. Бұл хабарды Көлік кеше қайтып еді ғой деп те айтуға болар еді. Бірақ осы екі сөйлемді салыстырсақ, бірінші сөйлемнің мойнына жүктелген коммуникативтік (функционалдық) міндет айқын көрінеді. Бірінші сөйлем оқиғаны тек хабарлап қоймай, оны тыңдаушыға құптату, мойындатуды міндет етіп құрылып отыр. Ол сөйлем тыңдаушыдан құптаған, мойындаған жауап алу үшін айтылып отыр. Ол үшін сөйлем эмоционалды, әсерлі болу керек. Сөйлеушінің өзі білетін жайды сұрақ формалы сөйлеммен айтуы осы мақсатқа байланысты.

Сөйлемнің бұл структуралық-мағыналық түрін тіл ғылымы риторикалық сұрақтар деген атпен бөліп алып қарап жүр.

Дауыс ырғағының қатысуы жағынан жай сұраулы сөйлемдерге ұқсас болғанмен, риторикалық сұрақтар ерекше жігермен, екпінмен айтылады. Интонациядағы бұл ерекшелікті беретін — дыбыс күшінің (амплитуданың) әсерлі болуы. Сөйлемдегі екпін түсетін сөз ерекше қарқынмен айтылады. Бұл жағынан риторикалық сұрақтың айтылуы лепті сөйлемдерге жақын ^п.

Риторикалық сұрақтардың болымды, болымсыз түрінің жұмса-луында орныққан заңдылык, бар.

Риторикалық сұрақтың мойнындағы коммуникативтік міндетті ілгеріде атадық. Сөйлемнің болымды, болымсыз түрінің жұмсалуы осы коммуникативтік міндетке байланысты. Сөйлеуші риторикалық сұрақты өзінің ойына қарсы формада құрайды:

Ол маған жолықты ма! (сөйлеуші кісінің жолықпағандығын ай-тып отыр). Ол маған сонда жолықпады ма! (сөйлеуші кісінің жолыққандығын айтып отыр).

Тыңдаушы жаққа болған оқиғаны, істі мойындату, құптату үшін ой эмоционалды, полемикалы түрде айтылуға тиіс. Риторикалық сұ-рақтың болымды, болымсыз түрінің жұмсалуы осы мақсатқа байла-нысты қалыптасқан.

Болған іске реакция тудыру үшін жұмсалатьш риторикалық сұрақтар:

Сен Мүхамеджанды сүйреп алып шыққанда, мен сенің атыңды ұстап түрмап па едім? (Майлин). Әбілет неме-ау, мен саған күні бойы-қақсағаным жоқ па! (Нұрманов). Мен соған келіп тұрғам жоқ емеспін бе! Сонда көрмедің бе оны! Жап-жас адам осы іске барушы ма еді. Ол әлі бала емес пе! Мен дәл кезінде жеттім емес пе! Өзім өз болып бір іс тындырдым емес пе! (Нұрманов).

Болмаған іске реакция тудыру үшін жұмсалатын риторикалық сұрақтар.

Сөйлетіп отырсың ба мені! (Майлин).

Ол маған көнді ме! Бухгалтердің қатыны мұндайдан қалған ба! Осы да жөн бе! Демесін бұрын Бәкенді теңеп пе еді! (Майлин).

Мысалдардан риторикалық сұрақты білдіретін сөйлемдердің қан-дай форма алатынын анық көруге болады. Риторикалық сөйлемдер, негізінен, альтернатив сұрақ формасына сүйеніп құралады.

Тілімізде ашық сұрақ формасы риторикалық сұрақ ретінде жұм-салатыны бар. Олар мына құрамда келеді: бастауышы тәуелденген -ған формалы есімшеден болыл, баяндауыш орнына қ айда, қайсы сөздері жұмсалады.

Сенің абдыраңның ішінен табылғаны қайда! Таныс болса, сол! Қылышын сүйретіп қыс келеді. Оны ойлағаның қайсы! (Мұхамед-жанов).

¹¹ Н. У. Туркбенбаев. Интонация вопросительного предложения в казахском языке, автореферат канд. дисс, 1961, 1О-бет.

Есімше сөзден жасалған анықтауышты қатыстырған ситуацияда тұрып кейде кім бар деген тіркес те риторикалық сұрақ мағына-сында келеді.

Осыған қызығатын кім бар! Саумадым деп отырған кім бар!

Риторикалық сұрақтың міндеті тыңдаушыдан мойындаған, құп-таған жауап алу екенін біз ілгеріде айттық. Бұл риторикалық сұрақ-ты сұраулы сөйлем тобына жақындатады. Бірақ риторикалық сұрақ- тың тұжырымды пікірді мазмұн етуі оның формаларына сұраулы сөйлемдерден бөлек өмір, даму бермей қоймайды. Риторикалық сұрақ, білдіретін сөйлемдердің аясында формалары өз ара жүйеге түсу, ыңғайласу процестерінің бар екені байқалады. Бұған дәлел — дым емес пе формалы баяндауыш. Бұл тек риторикалық сөйлем аясында ұшырайтын форма. Бұл -ған жоқ емеспін бе, есім сөз + емес пе (жас емес пе) сияқты формалардың ықпалымен тілде болып жатқан теңестіру процесін байқатады. Осы сияқты процестердің ықпалымен риторикалық сұрақ формалары оқшауланып, бөлек категория ретінде қалыптасуда.

Түрткі сұрақтарды білдіретін сөйлем

Сұрақ көп жағдайда хабар алу үшін емес, тыңдаушыны бір іске жұмсау үшін, іске бағыттау үшін айтылады, мыс.: Қатын-ай, үйі құ-рығыр азынап кетті ғой, тағы бірдеме тауып жағасың ба? (Майлин).

Мұндай жағдайда ойдың бұйрық мәнде айтылмай, сұрақ мәнде, сұраулы сөйлем формасында айтылуы ерекше коммуникативтік мақ-сатқа байланысты. Ол мақсат — тілекті ізетпен, сыпайы білдіру. Осы мақсат үшін сұраулы сөйлемнің формасы пайдаланылып отыр.

Түрткі сұрақты білдіретін сөйлемдер мағынасына сай мынандай екі грамматикалық формада көрінеді.

1. Түрткі сұрақты білдіретін сөйлемнің баяндауышы ауыспалы келер шақ етістік сөз + ма, ме-ден құралады.

Мен бұзауларға су әкеліп берейін, шөлдеп тұрған көрінеді. Сен «төремді» шақыртасың ба, жаздыртатын қағаздарымыз бар еді (Майлин).

Балам-ау осыны Тасқұдыққа жеткізіп тастамайсың ба?

Альтернативтің болымсыз мәндісін қатыстыру да (жеткізіп тас-тайсың ба — жеткізіп тастамайсың ба) сөзге сыпайылық өң берудің бір амалы ретінде жұмсалады.

Болымсыз формадағы етістік бұл ситуацияда істі болдыру, соған түрткі салу үшін жұмсалып тұрғандықтан, ол болымды мағынада та-нылады. Болымсыздық мағынасы көмескіленіп кетеді.

Сұраулы сөйлемдердің түрткі сұрақ мағынасы, әсіресе, мына конструкциялардан айқын көрінеді:

Айтсаң, тезірек айтпайсың ба! Ұстасаң, ұстамайсың ба ертерек.

2. Неге сөзінің қатысуымен құралған сұраулы сөйлемдер де түрткі сұрақты білдіру үшін жұмсалады. Бұл жағдайда сөйлемдердің баяндауышы тек ауыспалы келер шаң етістік сөзден жасалады.

— Папа-ау, дала әдемі-ақ, азырақ далаға шығып неге бой көтер-мейсіңдер (Майлин).

Б¥ЙРЫҚТЫ СӨЙЛЕМ

Бұйрықты сөйлемдер бұйыруды, өтінішті білдіреді. Бұйрықты-сөйлемдерге грамматикалық форма беретін баяндауыш мүше, интонация. і

Бұйрықты сөйлемдердің баяндауыштары бүйрық рай, қалау рай етістіктерден болады.

Үйден шықпаңдар! Отты байқап отырыңдар! Әзір Қозыбақ жұ-мысының арты басылсын! (Әуезов). Бұлармен жақынырақ танысайын (Сейфуллин). Әй, Бақтықұл, жөніңе көшсеңші! (Әуезов).

Бұйрықты сөйлемдер ерекше интонациямен айтылады. Дауыс ырғағы екпін түсетін сөзде аса көтеріңкі келеді. Бұл сұраулы сөйлемдерден көп көтеріңкі. Бұйрықты сөйлем мұның үстіне аса күшті қарқынмен айтылады. Дауыс қарқыны екпін түсетін сөзде қатты болады.

ЛЕПТІ СӨЙЛЕМ

Тіл ойды тек хабарлап қана қоймай, сөйлеушінің эмоционалдық қатынасын қоса танытады. Тілдің бұл қасиеті әсіресе ауыз екі сөй-леу тілінен анық көрінеді.

Тілде сөйлеушінің эмоциясын білдіретін амал көп. Сол амалдар-дың бірі — одағай сөздер, демеуліктер. Бірақ тілдің сөздік қорында басқа да эмоциялық өң беретін сөздер көп. Бұл ретте өте, орасан, қалай деген сияқты сөздерді атауға болады. Бұл сөздер тиісті ситуацияда сөйлеушінің эмоциясын білдіруге көмек болып жұмсалады. Бірақ эмоцияны білдіруде ең басты қызмет атқаратын амал — интонация. Эмоцияны танытатын интонация қатысып, сөйлемдердің қайсысына болса да (хабарлы сөйлемге де, сұраулы сөйлемге де, бұйрықты сөйлемге де) леп қосады,,

Мынау сол ауылдың мүғалімі ғой! Жоқ, қайнага, өтірікке мөр баса алмаймын! Түс аттан! Құдай-ай, мен неғып мұндай құбыжық болдым? (Майлин).

Осы сөйлемдер тиісті интонацияда айтылып, сөйлеушінің эмоция-сын қоса білдіріп отыр. Ол эмоциялық мағына, — таңдану, бір әрекетке бел байлау т. б. Сөйлемдер интонациядан ажыраса, бұл эмоциялық мағына да жоғалады.

Эмоцияны білдіретін интонацияның структурасы білдіретін ма-ғынаға қарай, экспрессивтік өң беруге жәрдемші лексикалық амал-дардың қатысуына қарай түрлі-түрлі болып қалыптасады. Оны мына мысалдардан көруге болады.

Мұқыш: Әй, Рақмет, Ақтанның қаладан шақыртқан отряды қа-шан келеді екен, білдің бе?

Рақмет: Қ а й д а ғ ы отряд?

Мұқыш: Білмегенің! (Майлин).

Әсіресе әнеубір сабы кішкентай, қалақтай ғана жалтырауығын айтсаңшы! (Тілегенов).

Дата добавления: 2015-07-02