Арай топталуы 15 страница

Е р м е к ашылмаған ж а с т а й ұ я л ы п қ а л ғ а н д а, Марияштың мөлдір көзі күлімдеп кетеді (Мұстафин).

Мұнда алғашқы бағыныңқы сөйлем басыңқыға қатысты айты-лып, сондағы болған әрекет қимылының қашан орындалғанын (мез-гілін) білдіріп тұр. Марияштың мөлдір көзінің күлімдеуі Ермектің ұялуына байланысты. Олай болса, басыңқының өзін әдеттегідей тиянақты сөйлем деп атауымыз да бір жақты болар. Бұл тиянақ-

тылық тек формалық жағынан ғана, мағыналық жақтан басыңқы сөйлем сырт қарағанда тиянақты сияқты көрінгенмен, бұл да өзіне екінші бір сөйлемнің сабақтаса айтылуын тілеп тұрады. Бұлай болмаған күнде оның мағыналық жақтан мазмұны жалаңаштанып, ойсырап қалады. Егер жоғарыдағы сөйлемнің алғашқы компонентін айтпай, тек екінші бөлшегін ғана айтатын болсақ, Марияштың мөлдір көзінің күлімдеуі неге байланысты, неліктен, қашан болатындығы белгісіз болар еді. Бұл жағдай бағыныңқы сөйлемнің басыңқыдағы орындалған не орындалатын оқиға әрекетінің мазмұнын түрлі жақтан ашып тұратындығын байқатады. Мұндай заңдылықтар бағыныңқы мен басыңқылардың өз алдына қанша жеке сөйлемдер болып танылғанымен, олардың бір-бірімен тұлғалык, мағыналық жақтарынан өте тығыз, берік байланыстағы қатынасын көрсетеді. Бұл тығыз байланыстылық екі сөйлемді тұтасқан бір бүтіннің бөлшектері екендігін айқындайды.

Бағыныңқы сөйлемнің өзіндік белгілері

Сабақтас құрмалас сөйлемдер өз ара топталып жікке бөлінгенде, бағыныңқы компонент негізге алынады. Бағыныңқының басыңқымен аралық қарым-қатынасы қай дәрежеде болуына байланысты сабақтас сөйлемнің түрлері ажыратылады. Олай болса, сөйлемнің бағыныңқы бөлшегі сабақтастың түрлерін саралауда ең басты қызмет атқарады.

Бағыныңқы компонентті, әдеттегідей, тиянақсыз болса да, сөй-лем деп танысақ, оның өзіне тән мынадай басты-басты белгілері болады: 1) өзіне тән ой дербестігі болу; 2) предикаттық қатынас негізінде құралу; 3) ұластырушы интонациямен айтылу.

1) Бағыныңқы сөйлемнің өзіне тән жеке ой дербестігі б о л у — ең басты критерий, өйткені өз алдына дербес ойға ие бола алмаған компонент сөйлем де бола алмақшы емес. Дербес мағыналы ойды тар көлемде түсінуге болмайды. Кейде жеке сөздердің де дербес ойға ие бола алуы мүмкін, алайда мұндағы ой-ұғым (понятие) дәрежесінен арта алмайды. Біз бағыныңқы сөйлемдерден ой дербестігі болу керек дегенді талап еткенде, ол ойдың айналадағы табиғат болмысының шындығынан туған әрекеттерді мазмұндау мақсатындағы айтылған хабар ретінде түсінеміз. Мұндай хабар кез келген сөйлем атаулыда болады. Бағыныңқыларда болатын баяндау хабарының басқа сөйлем атаулыда болатын хабардан басты өзгешелігі — мұнда ой-тоқтап қалмай, екінші бір оқиғаның мазмұнын ашуға бет бұрады. Сөйтіп, бағыныңқыдағы ой өз алдына жеке дараланған ой емес, келесі бір сөйлемге (басыңқыға) байланысты айтылған, соны толықтырып, мазмұнын айқындайтын қасиетте болады.

2) Бағыныңқы сөйлемнің екінші бір өзіндік белгісі — п р е д и- к а т т ы қ қатынастың негізінде құралу. Сөйлем атаулының басым көпшілігі, негізінде, бастауыш пен баяндауыштың төңірегінде құралады. Сондықтан да бұлар сөйлемнің түп қазығы, арқауы болып саналады.

Олай болса, әрбір бағыныңқы сөйлемнің басыңқыдан бөлек өз алдына айырым дербес бастаушы мен дербес б а я н д а у ы ш ы болуы қажет. Ал, сабақтас құрмаластың бір сыңары (кейде, тіпті, екі сыңары да) жақсыз сөйлем түрінде келсе, онда болатын логикалық субъектіге қарамай, сөйлемнен грамматикалық бастауыш талап етілмейді. Е к е у і қосылып айтқан соң, тыңдамасқа б о л а м а? (Әуезов). Осылар сияқты ауыл пролетариатының 6 а с көтерер-лері көбейген кезде, б а й ғ а ш а б у ы л жасамаса болмайды (Мұстафин). Шаруашылықты басқарудың демократиялық негіздерін онан әрі дамытпайынша, өндірісті басқаруға

демократияның қатысуын айтарлықтай күшейтпейінше, шаруа-шылықты басқару ісін жетілдіру мүмкін емес (А. Н.Косыгин).

Сабақтас құрмаластың жақсыз сөйлем құрамынан басқа жолда - рының әрбір компонентінде дербес бастауышы болады. Мұндайда оның арнайы айтылуы да, арнайы айтылмауы да мүмкін. Арнайы айтылмаған бастауыштың орны сөйлемнің баяндауышынан белгілі болып тұрады. Әр компонентінің бастауышы арнайы айтылған сабақтас құрмаласқа мысал:

О л а р солай кеңесіп отырғанда, м ашина Торғай аралының босағасына кіре берді. О л а р қақпадан кіре берсе, арқасын шар- баққа сүйеп күзетші ш а л қалғып отыр. Шаңқай түсте келген қонақтардың алдынан неше түрлі а с өткендіктен, о л а р ықылық ата тойып отыр (Мұқанов).

Сабақтас құрмаластың әр компонентіндегі мұндай арнайы ай-тылған дербес бастауыштар тұлғалық жағынан сабақтас, мағыналық жағынан салалас деп танылып жүрген сөйлемдерде міндетті түрде болады. Мұндай сөйлемдердің алғашқы компонентінің баяндауышы тиянақсыз -п формантты көсемшеге бітеді де, ондағы баяндалған оқиғаның мазмұн желісі басыңқыдағы қимылмен бір мезгілде, іргелесе айтылады.

Т а ң атып, үйге с ә у л е кіре бастады. М ә ж і л і с ашылып, с ө з округтен келген өкілге берілді. Тыста ж е л күшейіп, б о р ан долдана бастады (Майлин).

Сабақтас құрмалас сөйлемнің грамматикалық бастауышы бола тұрса да, оның кейде арнайы айтылмауы бағыныңқы, басыңқы ком-поненттің бірінде болса, кей уақытта, тіпті, екеуінен де орын алады.

Әміржанды, жаныңа ертіп арық бойындағы көгалға қарап беттесең, әлгі ж а с ә й е л бір бүйірден тағы кездеседі (Майлин). Қайтыста бүгін т ү н суық болмаса, ж е р мықтап қатып қалмаса, бүгінгі келген жолмен жүре алмаймыз (Әуезов). Енді жар сүюге жәрдемдессең, жалғанда сенің жақсылығыңды өтей алар ма екем! (Мұстафин).

Бағыныңқы, басыңқы компоненттің өзіндік бастауыштары бо-луына орай олардың әрқайсысына тән арнайы баяндауыштары бола-ды. Сөйтіп, бастауыш пен баяндауыш — сабақтас құрмаласта да сөйлемнің ең негізгі қазығы, тірегі болып саналады. Сөйлемнің қай түрінде болмасын, әсіресе, баяндауыштың қызметі аумақтылау келе-ді. Өйткені, кейде, сөйлем бастауышсыз айтыла да, құрала беретін болса, ал, баяндауышсыз айтылатын сөйлем тілімізде некен-саяқ кездеседі. Сөйлем ішіндегі баяндауыштың атқаратын неше түрлі алуан қызметі, әсіресе, сабақтас құрмаласта айқын байқалады. Мәселен, сабақтас құрмаластың құрамында толымсыз немесе жақсыз сөйлемдер болса, олардың грамматикалық бастауыштары мен логикалык субъектілері осы баяндауыш сөзі арқылы белгілі болып отырады. Сонымен қатар сабақтас құрмалас сөйлемнің басыңқы компоненті бағыныңқымен осы баяндауыштың тұлғалары арқылы өз ара тығыз байланысқа түседі. Бағыныңқының баяндауышы сабақтас құрмалас сөйлемде ұйымдастырушы орталық болып тұрады. Бағыныңқы сөйлемнің түр-түрге бөлінуінде де баяндауыштың ролі айтарлықтай.

Сөйтіп, сабақтас құрмалас сөйлемнің құрылымы ондағы компо-ненттердің өзіндік бастауышы мен баяндауыштары болуымен тығыз астарласып жатады.

3) Бағыныңқы сөйлемдердің үшінші белгісі — интонациялық жік.

Интонациялық құбылыс кез келген сөйлем атаулыда, тіпті, син-тагмалық топтарда да болатыны белгілі. Алайда бұлардағы дауыс

интонациясымен бағыныңқы сөйлемдерде болатын дауыс интонациясы бірдей емес. Алғашқыларындағы дауыс интонациясы ритмикалық кідіріс ретінде ғана көрінсе, соңғыларында (бағыныңқыларда) бұл интонация айтылуы жағынан екінші бір сөйлеммен ұ л а с қ а н болып келеді.

Кез келген сабақтас құрмалас сөйлем басынан аяғына дейін бір сыдырғы дауыспен айтыла бермей, оның құрамындағы компонент-тер бір-бірінен айрықша пауза арқылы бөлініп тұрады. Алайда бұларда болатын дауыс ырғағының қимылы бірдей емес: алғашқы сөйлем күшті әуенмен айтыла келіп, екіншісінде бәсеңдейді.

Теңіз дем алысы, қанша қатты болса да, саққұлақ немістер көп мотордың күжілін есітіп қалыпты (Мүсірепов). Мұнда алғашқы сөйлем көтеріңкі де қарқынды интонациялық толқынмен айтыла келіп, екінші сөйлемде ол бірден бәсеңдеп кетпей, шамалы түрде баяулап барып тоқталады. Егерде интонациялық толқынның желісі бұлай болмай, кілт тоқтап қалса, онда мұның жай сөйлемге қатысты болғаны: Мен кеше қаладан келдім. Бұл жай сөйлем өзінің айтылу сазына қарай бір ғана интонациялық толқынға ие болып тұр. Көтеріңкі басталған дауыс қарқыны біртіндеп келіп баяулайды.

Сонымен, жай сөйлем бір ғана интонациялық толқынға ие болса, құрмалас сөйлем кемінде екі интонациялық толқынға йе бола алады. Бұл екі интонациялық толқынның дәрежесі, жоғарыда айтқанымыз-дай, біркелкі болмайды.

Бағыныңқы компоненттің қалай айтылуына назар аударсақ, мына бір құбылысты байқауға болады: ең алғаш дауыс интонациясы көтеріле айтыла келіп сәл баяулайды да, кейіннен баяндауышқа кел-генде, қайтадан жоғарырақ қарқында болады. Бұл қарқын басыңқы сөйлемге ұласады да, біртіндеп барып өз жайымен тоқталады.

Интонациялық толқынның бағыныңқы компоненттің соңында жоғарылауы — сөйлемнің әлі аяқталмағанын, жалғасы бар екендігін, соған орай, оның екінші бір сөйлеммен ұштаса, ұласа айтылуындағы паузалық байланыстың барлығын көрсетеді.

Сабақтас құрмалас сөйлемнің түрлері

Сабақтас құрмалас сөйлемнің түрлерін айқындауда бағыныңқы компонент баяндауышының жасалу жолдары мен бүтіндей сөйлемнің мағыналық жақтары еске алынады. Осыған орай сабақтас құрмалас сөйлем төмендегідей түрлерге бөлінеді:

1. Шартты бағыныңқылы сабақтас сөйлем.

2. Қарсылықты бағыныңқылы сабақтас сөйлем.

3. Мезгіл бағыныңқылы сабақтас сөйлем.

4. Амал бағыныңқылы сабақтас сөйлем.

5. Себеп бағыныңқылы сабақтас сөйлем.

6. Мақсат бағыныңқылы сабақтас сөйлем.

7. Түсіндірмелі сабақтас сөйлем.

8. Ыңғайлас сабақтас сөйлем.

Шартты бағыныңқылы сабақтас сөйлем

Шартты бағыныңқылы сөйлемдер баяндалған уақиға, әрекеттер-дің мағыналық жақтан бір-бірімен өз ара шарттаса байланысуы не-гізінде құрылады. Мұндай шарттастық байланыс бағыныңқы сөйлем баяндауышының түрліше грамматикалық формаларда тұруы арқылы жүзеге асады. Алайда бұдан шарттылық мағынаны тек осы формалар туғызады деп түсінбеуіміз керек, бұлар жасалу жолдары ғана. Шарт мағынасы бүтіндей сөйлем бойынан көрінеді.

Мұндай шарт, әсіресе, бағыныңқы компонентте болады да, басыңқыдағы амалдың орындалуына негіз ретінде қолданылады. Шартты бағыныңқы сөйлемдерді жасалуы жақтарынан өз ара үшке бөлуге болады: ш а р т т ы р а й л ы етістік, көсемше және е с і м- ш е арқылы.

1. Шартты рай тұлғасы арқылы құрмаласу. Бұл — шартты бағыныңқы сөйлем жасаудың ең өнімді түрі.

Тюркологиялық еңбектердің көпшілігінде шартты бағыныңқы-ның тек осы –са/-се түрі ғана баяндалады. Мұның өзі шартты рай тұлғасының шартты бағыныңқы сөйлем жасауда бірден-бір актив роль атқаратындығын дәлелдей түседі.

Бір ескеретін жай — осы тұлғадағы шартты бағыныңқы сөйлем-дер кейбір тюркологиялық еңбектерде өз атауымен аталмай, екі жақ-ты айтылып отыратындығы байқалады (болжал — шарт, қалау — шарт т. б.). Бұлайша аталу кейбір шартты бағыныңқы сөйлемдердің ішінара болжау, қалау, тілек т. б. мәндерде жұмсалу заңдылықтары-мен байланысты болса керек. Ал, мұндай заңдылықтың орын алуы, негізінде, шартты бағыныңқының келер шақта айтылуымен астарла-сып жатады. Өйткені келер шақтық ұғымда айтушы адамның әр түрлі көзқарасы — тілегі, өтініші, болжауы т.б. бола береді. Олай болса, шартты бағыныңқы сөйлемдерде кездесетін сол модаль мәнді көріністерді шақтық қатынаспен байланыстыра қарау қажет. Түсінікті болу үшін мына бір сөйлемді талдайық: Менің ойым, Шұғамен көңіл қоссам, алып қашып кету еді (Майлин). Бұл — шартты бағыныңкы сөйлем. Алып қашудың шарты — Шұғамен көңіл қосу. Мұнда субъект ойына алған тілегін бірден қоймай, оның орындалуын алдын ала болжай айтып тұр. Әрине, мұндай болжай айтылуда субъект тарапынан белгілі бір мақсатпен шарт қойылады. Сөйтіп, шарттық ұғым адамның түрлі сипаттағы ойынан туады. Өйткені субъект не өзіне, не басқа біреуге бір нәрсе жайында шарт қою үшін, соған, ең алдымен, әрекет жасауы қажет. Сол әрекет қимылының көрінісінен шарттық ұғым шыңдалады.

Шартты бағыныңқы сабақтас сөйлемнің орын тәртібі, басқа бағыныңқылардай, негізінде, орнықты: бағыныңқы сөйлем бұрын, басыңқы сөйлем кейін келеді²⁰.

Кейде шартты бағыныңқы сөйлем құрамында егер жалғаулыгы қосылып айтылады.

Е г е р сол қаулыны колхоздың жалпы жиналысы мақұлдаса, жоғарғы орындар есептеседі (Мұқанов). Мұндай егер жалғаулығы қосылыл айтылған шартты бағыныңқы сөйлемдерде шарт мағынасы бұрынғыдан да саралана, айқындала түседі. Алайда бұдан шартты-лық мағынаны осы егер жалғаулығы тудырып тұрады деп түсінбеуі-міз керек, өйткені мұның бағыныңқы сөйлем құрамында арнайы ай-тылуы да, айтылмауы да мүмкін. Әдеби тілімізде шартты бағының-қы сөйлем, көбінесе, егер жалғаулығынсыз айтылады. Олай болса, шарт мәнін егер жалғаулығынан іздемей, баяндауыш тұлғасы және сөйлемнің өн бойындағы мағыналық мазмұнымен тығыз байланыстыра қарағанымыз жөн.

²⁰ Кейбір жағдайларда бағыныңқының орны ауысып келе беретіні де байқалады: Осы қалпыммен қанша жүгірерім белгісіз болар еді,

е г е р а у ы л д а н ұзаңқырап а л ғ а н М ұ с т а ф а тоқтамаса. Олардың солай қанша тұрары мәлімсіз еді, е г е р арттарынан п а р ат ж е к к е н т а р а н т а с т ы Масақбай к е л е қ а л м а с а. Сол қалпында ол солқылдап жылап коп жатар ма еді, қайтер еді, е г е р әлдекімнің з і л д е й а у ы р а д ы м м е н ү й г е к і р і п к е л е ж а т қ а н д ы б ы с ы естілмесе (Мұқанов).

Шартты рай тұлғасы, негізінен алғанда, шартты бағыныңқының өнімді грамматикалық көрсеткіші бола тұра, сөйлем ішіндегі қызметіне қарай басқа да бағыныңқыларды жасауға қатынаса алады.

2. Көсемше арқылы құрмаласу. Бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы көсемшенің болымсыз түрдегі -й тұлғасында келіп, өз басыңқысымен шарттасу негізінде байланысып тұрады.

Құрсаған бұлт ашылмай,

Аспанның жүзі көгермес.

Үрпейген жүрек б а с ы л м а й,

Талапты к ө ң і л елірмес (Абай).

Мұндайда бағыныңқыдағы шарт басыңқы сөйлемдегі нәтиженің орындалуына қайшы келмейді, ол сөйлеу кезінде не кейін, әйтеуір, бір орындалатын болады. Сондықтан да бұл тұлғада келген сөйлемді шартты бағыныңқының реальды (болымды) түріне жатқызған жөн. Тюркологиялық әдебиеттерде шартты бағыныңқының реальды түрінде тек -са/-се тұлғасы әңгіме болады да, бұл жол аталмайды.

Көсемшелі шартты бағыныңқы сөйлемнің басыңқысының баян-дауышы да, алғашқы компоненттегідей, көбінесе, етістіктің болымсыз түрінде келеді. Сондықтан да мұндай тұлғада жұмсалған сөйлемдерді талдағанда, тек бағыныңқының баяндауышына қарау жеткіліксіз, басқа бағыныңқы сөйлемдердегідей, басыңқының да баяндауышына барынша назар аудару қажет. Өйткені басыңқы сөйлем баяндауышының түрліше құбылыл отырылуы бүтіндей сөйлемнің мағынасына әсерін тигізеді. Жан қиналмай, жұмыс бітпес (мақал).

Мұнда бағыныңқының да, басыңқының да баяндауыштары етіс-тіктің болымсыз түрінде келген. Осыған байланысты мұндағы синтаксистік компоненттердің арасындағы шарттастық байланыс өте берік болып тұр. Ал, егер осы сөйлемнің басыңқысының баяндауышын (бітпес) өзгеріп, оны болымды түрмен айтсақ, былай болып шығар еді: Жан қиналмай, жұмыс бітер.

Енді бұл сөйлемнің компоненттері арасында ешбір шарттастық негіздегі мағыналық байланыс жоқ, қайта, керісінше, бағыныңқы сөйлем басыңқының амалын білдіріп тұр. Олай болса, -ма + й тұлғалы сөйлем басыңқысының баяндауышы етістіктің болымсыз түрінде қолданылуы — оның шартты бағыныңқы екендігін таныта алады.

Көсемшелі шартты багыныңқы сөйлемнің бұл жолы, көбінесе, фольклорлық шығармаларда (жыр, мақал-мәтелді сөйлемдерде және халық әндерінің текстерінде) жиі кездеседі.

-ма + й тұлғасындағы шартты бағыныңқы сөйлем кейде -ма + й + ынша түрінде де қолданылады: Колхозда өнетін мәдени дақыл-дардың барлық түрі мектеп жанында ө с п е й і н ш е, оқушы соларды өз көздерімен көріп, өз қолдарымен егіп, өз өнерлерін жұмсап жемісін татпайынша, әр жақты білім беру жүзеге аспайды (Иманжанов). Ел бетін осы сасық салындылардан а й ы р- м а й ы н ш а, жаңа леп, жаңа ауа бара қоймайды (Мұстафин).

Көсемшелі шартты бағыныңқы сөйлемдерде мезгілдік оттенок болатыны байқалады. Мәселен, ол айғай шықпай, ешкім үн шығар-масқа керек (Мүсірепов) тәріздес сөйлемде синтаксистік компоненттер арасында шарттастық байланыс болумен қатар, ондағы оқиға, әрекеттің орындалу барысы мезгілдік ұғыммен сабақтасып жатады: үннің берілер уақыты айғайдың шығуымен байланысты келеді.

-ма + й тұлғалы көсемшелі бағыныңқы сөйлем әрдайым да шарт-ты бағыныңқы бола бермейді. Кейде осы тұлға арқылы жасалған кейбір сөйлемдер мағыналық жақтан басқа бағыныңқылардың да (мезгіл, амал, себеп) қатарына жатады.

3. Есімше арқылы құрмаласу. -ған тұлғасындағы есімше жатыс септігінде тұрады: Құнанбай бұлай б е т т е п а л ғ а н д а, қайта оралар қайырымы жоқ, оны бәрі біледі (Әуезов). Бұл тұлғадағы есімше бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы болғанда, көбінесе, болымсыз түрде қолданылады, алайда мағыналық жағынан мұнда (бағыныңқыда) қимыл, әрекеттің болғаны үғынылады. Бұл орындалған қимыл, әрекет шартқа негізделеді. Ал, басыңқы сөйлемде болатын нәтиженің шығысы орындалмайды. Сондықтан да бұл тұлғадағы сөйлемдер тюркологияда шартты бағыныңқының ир-реалды (болымсыз) түрі делінеді. Мұндай сөйлемдердің синтаксис-тік компоненттері арасында ішкі мағыналық қатынасы жағынан с е-б е п т і л і к мән де болады.

Мен тастан қорған соқпағанда, бәріңді де айдаһар жұтып қоятын еді, қыз да, сендер де жоқ едіңдер (фольк.). Москаленконың ар жагындағы бір разъезге поезд ұзагырақ тоқтамағанда, біздің үсіп өлуіміз сөзсіз еді. Егер сол арада Гүлнар түрып медициналық тиісті жәрдем көрсетпегенде, олар өлетін еді (Мұқанов).

Бұл сөйлемдердің алғашқы бағыныңқы жақ сыңарларындағы оқиға желісі басыңқы компоненттердегі қимылға шарт есебінде баяндалған. Сонымен қатар, бұлардағы қимыл, әрекеттің орындалу барысына себеп мәнінің болуы да әсер етіп тұр.

-ғанда тұлғасындағы есімше мезгіл бағыныңқының да баяндау-ышы бола алады.

* * *

Шартты бағыныңқы сөйлемдегі синтаксистік компоненттер ара-сында болатын уақиға, жағдайдың болашақта орындалу, орындал-мау нәтижесі әр сапада больш отырады: бірінде шартқа негізделген уақиға іс жүзінде шындыққа асырылатын больш көрінсе, енді бірінде мұндай қатынас керісінше келеді, яғни бағыныңқы сөйлемдегі қойылған шарттық болмысқа басыңқыда баяндалған қимыл, әрекет қарсы тұрады, осыдан келіп құбылыстар арасындағы шарттық нәтиже іс жүзінде шындыққа аспайды. Енді бір шартты бағыныңқы сөйлемде қимыл, әрекеттің орындалуы айтушы адамға дүдамал, екіталай, ықтимал ретінде көрінеді. Шартты бағыныңқы сөйлемдерде болатын мұндай мағыналық көрініс бағыныңқыдағы шарт пен басыңқыдағы нәтиженің бір-бірімен өз ара байланыстағы қарым-қатынасынан туады.

Шартты бағыныңқы сөйлемнің синтаксистік компоненттері ара-сында болатын мұндай көрініс жалпы тіл біліміне, соның ішінде түр-кі тілдеріне де тән. Түркі тілдерінде шартты бағыныңқы сөйлемдерді жоғарыда айтылған шарт пен нәтиженің бір-біріне ара қатынасына байланысты соңғы кезде үш түрге бөлсе (реалды, ирреалды, болжал-ды), кейде екіге (реалды, ирреалды) бөліп жүр. Қазақ тілінде шартты бағыныңқы сөйлемнің жоғарыда аталған үш түрі де (реалды, ирреал-ды, болжалды) кездеседі. Енді соған тоқталайық:

Дата добавления: 2015-07-02