Мен формалары 4 страница

Қарым-қатынас барысында мінез-құлық стилі, мәнері, ғұрыптары беріледі, топтық және ұжымдық іс-әрекетті ерекшелейтін бірлік пен пікірлестік көрініс табады. Қарым-қатынас – адамның күрделі әлеуметтік детерминациялану үрдісінің елеулі факторы, тұлғаның дамуына қарқын беруші.

Қарым-қатынас – бұл процесс, оқшауланған индивидтер арасында жүретін процесс емес, қоғам мүшелері болып табылатын адамдар арасында жүретін процесс, сол себепті қоғамдық құралдармен жанамаланған. Қоғамның дамуы мен қарым-қатынастың кейінгі күрделенуімен ол өзінің құралдарына ие болады, және ең алдымен тілдік қарым-қатынас жүзеге асады сол нәрсе көбінесе өзіңіздегі әдемі немесе көріксіздің көрінісі болып табылады 31.

Қарым-қатынас деп - ақпарат алмасу, басқа адамды қабылдау мен түсіну өзара әрекеттестіктің бірыңғай стратегиясын өңдеуден құралатын және біріккен іс-әрекет қажеттілігін тудыратын, адамдар арасында контакт орнату мен дамытудың жоспарлы процесі.

Қандайда да болмасын қызмет саласының негізгі түрі қарым-қатынас арқылы іске асырылады. Оның маңыздылығы адамның бір-біріне ықпал етуі, ақпарат алмасуы. Қарым-қатынас іс-әрекеттің бір түрі. Адамдар үшін қарым-қатынас-оның ортадағы мекені.

Ал енді, мұғалім мен оқушының арасындағы негізгі факторлардың бірі-қарым-қатынасты жақсы орната білуі. Педагогикалық қарым-қатынастың негізгі функцияларын анықтау үшін жалпылай қолданған жіктемілге сүйенгеніміз дұрыс болады. Педагогикалық қарым-қатынас функцияларын анықтау көбінесе оқытушының өз қызыметінде алға қоятын мақсатына байланысты: а)оқу-тәрбие материалын оқушының дара ерекшеліктеріне қарай іріктеу, құру және оқушының жеке тұлғалық үлгісін жобалау секілді конструктивтік қабілеті; б)оқушыны әр түрлі оқу әрекетіне қатыстырып, ұжымда әр тұлғаның белсенділіктерін көтеру секілді ұйымдастырушылық қабілет; в)оқушылармен жақсы қарым-қатынаста болу,оқушылардың даму деңгейіне, талабына сай болу секілді коммуникативтік қабілеті.

Психолог Б.Ф. Ломов қарым-қатынас функцияларын анықтаудың қайнар көзі қатысымдық болатынын көрсететін жіктелімді көрсетеді:ақпараттық-қатынасымдық, регулияциялық-қатысымдық және аффективтік-қатысымдық. Психологтардың пікірінше, бірігіп істелген әрекетте риторикалық негізге сүйену ұйымдастырушылық және конструктивтік функциялардың да қатысымдық екенін көрсетеді.

Ұйымдастырушылық функция қатысымдық кезеңге дейін көрінеді,дегенмен бұл кезеңде де материалды сұрыптау,жүйелеу,ұйымдастыруына байланысты болады.

З.С.Смелкова аффектілі – қатысымдық функция педагогикалық тілдесім мазмұнын бере алмайтын,сондықтан оның дәйексіз екендігін айтады.Оның орнына оқушының жеке қасиетін дамытуға,оның эмоциясына,перцептивті қабілетіне бағытталған«Тәрбиелеуші-қатысымдық»функциясын ұсынады. Педагогикалық қарым-қатынас талдауда қарым-қатынастың педагогикалық және нақты қатысымдық бірліктері ұғымдарының шекарасын айырып көрсетуіміз керек.Бұл екеуін де құбылыс деп түсінеміз,алайда 1-шісі 2шісі арқылы жүзеге асатыны белгілі.Педагогикалық қарым-қатынас процесінде өте маңызды рөлге оқытушы ие болады.

Олар шынымен де көптеген әлеуметтік және кәсіби сәттіліктерге жетеді ме? Қоршаған адамдардың жиі және белсенді түрде физикалық тартымдылығы бар адамдармен әлеуметтік кездесуді іздейтіні анық. Балабақша жасының өзінде де физикалық тартымдылық әлеуметтік қарым-қатынасты белгілі бір салаға бағыттайды екен: социометриялық таңдау кезінде тартымдыларды таңдап, тартымсыздарды қабылдамайды.

Төменгі сынып оқушыларының қарым - қатынасының ерекшелігі, ол жауаптарға инициативалық пікірлер айта білдімеңгеруге негізделеді. Құрбылармен қарым - қатынасқа балағабасқаларды тандағаннан гөрі өзінің айтқаны ерекше болады. Сондықтан әңгімедұрыс болмай: балалар бірінің сөзін бірі бөледі, әркім өзінің пікірін, серігінтыңдамастан айта береді. Ал ересектерді бала басқаша қабылдайды, оның инициативасымен сөзін бала қабылдап отырады. Бала ересектердің қойған сұрағына жауап беруге тырысады. Басталған әңгімені жалғастыруға, әңгімені біршама зейін қойып тыңдауға, айтуға тырысады. Ересектермен қарым - қатынасқа түскенде мектепке дейінгілер өзі айтқанына гөрі, оларды тыңдағанды қалайды.

Кіші мектепке жасындағы баланың мінез - құлық мотивтері айтарлықтай өзгереді. Мектепке дейінгі кішкентай бала, ерте сәбилік шақтағы тәрізді тым әр түрлі себептерге байланысты сол сәттеге жағдайлық сезімдермен тілектің ықпалымен пайда болатын іс-әрекет жасайды, сонымен бірге қандайда бір қылықты жасауға оны не мәжбүр еткендігі жөнінде өзіне-өзі айқын есеп бере алмайды. Мектептегі баланың ересектердің қылықтары едәуір саналырақ бола бастайды. Сонымен бірге мектепке дейінгі шақтыларға тұтасымен алғанда тән, олардың мінез-құлқына ең көп ықпал ететін мотивтердің кейбір түрлерін бөліп көрсетуге болады. Бұған алдымен балалардың үлкендер дүниесіне қызығуымен, олардың үлкендерше іс-әрекет жасауға тырысуымен байланысты пайда болатын мотивтер жатады.

Төменгі мектеп жасында баланың соңғы жылдарында балада қарым-қатынастың тұлғалық формасы пайда болады. Ерекше формадағы қарым-қатынастың түлғалық мотиві коммуникативті әрекеттің басқаларға қарағанда мүлдем бөлек сипатқа ие. Ересек адам баланың көз алдында беделі өсе түседі. Ол үшін ересек адам өмірлік тэжірбиесі мол, дарынды түлға болады. Мектепке дейінгі жастағы балаға жеке тұлза немесе абстрактілі түлға ғана емес, нақты тарихи немесе әлеуметтік түлға, қоғамның белсенді мүшесі болып көрінеді.

Қарым - қатынастың жоқтығы баланың дамуына үлкен әсер етеді. Ол оның танымдық іс - әрекеті, тілі, қалыпты көрсеткіштен қалып қояды. Қоршаған адамдармен қарым - қатынасында қиындық туады. Егер бала селқос болып өссе, ересектер оған үйрену обьектісі бола алмайды. Жеке қарым - қатынасқа ғана, балада пайда болатын басқаға керек екенін түйсіну, қауіпсіздік сезімнің тууы, өмірлік тонустың жоғарлауы өз - өзіне сенімділігінің қажетті шарты болады.

Қарым - қатынас мазмұны қабылданушы оқиға шегінен шығып жететін, қарым - қатынас оқиғадан тыс деп аталынады. Ол тек қана тілдік формада жүзеге асуы мүмкін. Мысалы, жай ғана ойыншықтармен ойнау жеткіліксіз. Мектептегі төменгі сынып оқушыларының, көрмегені туралы әңгімелер, оның әлем туралы көзқарасын кеңейту қажет.

Көптеген ғалымдар достық қарым-қатынас кезінде табысқа қол жеткізуіне баланың жекелеген ерекшеліктері маңызды дейді. Негізінен ол ерекшеліктер баланың достарымен қарым-қатынас кезіндегі стилін көрсетеді. Олар мейірімділік, көңіл аудару, сабырлылық және ойындарды ойнай алуда мықты болу.

Эксперименттік жұмыстарда топтық қарым-қатынас жүйесіндегі баланың сандық жағдайы социометрлік статуста көрсетілген топтың мүшелерінің қарым-қатынасы қалаудан туатыны да айтылады. Социометрлік статустың жоғары болуы баланың өзімен қатарлас балалардың арасында беделді және атақты екенін көрсетеді.

Атақты бала дегеніміз басқа балалар онымен ынтамен араласады деген сөз. Оған басқаларға қарағанда қаратпа сөздерді жиі айтылады, оның барлық үсынысын құптайды немесе жауап береді. Ол баланы бәрі жақсы таниды, оның өмірі туралы бір-біріне айтып береді. Оның қолынан келетін шеберлігі туралы бір-біріне әңгімелеп, ерекшеліктерін бағалайды. Оны тек жақсы амалдар ғана істей алады деп ойлайды. Топтың статустық құрылымы балаларды жағдайы жақсы немесе жағдайы төмен деген статусті позициялармен кішкентай топтарға бөледі. Бұл жағдай да психологтардың зерттеу обьектісі болып отыр.

Балалардың өздерінің арасынан біреуді сайлаулары топта қалыптасықан бағалау қарым-қатынас жүйесінің қалыптасуымен тығыз байланысты. Төменгі мектепке дейінгі балаларда қүндылық үғымының өзіндік жүйесі бар екені анықталады.

Осылайша, бұл мәселені шешу үшін кейбір шараларды қарастыруға болады. Балалардың бағасы әлеуметтік психологиялық білім ретінде қарастырылады. Олардың өзара қарым-қатынасын белгілеп, оны дербес сфера ретінде көрсетеді. Балалардың өздерін бағалаулары ересектердің бағалауларымен жанасып жатады. Және де тек жасты балармен қарым-қатынасын ғана емес ересектермен де қарым-қатынасын көрсетеді.

Коммуникативті қабілетті қалыптастырудың тағы бір шарты ретінде мектеп жағдайында оқушылардың арасындағы қатынасты жағымды етіп жасай білу керек. Ол жалпы алғанда мұғалімінң мойнында болып табылады. Балалар арасындағы жағымды өзара қатынастың қалыптасуы мектептің маңызды міндеттерінің бірі болып табылады. Жағымды қатынастың белгілері баланың сыныптастарына деген қызығушылығын оятады, ал жағымды эмоционалды ахуал топтағы баланың жағдайын жақсартады. Оқушының мектепке келген алғашқы күндерінен бастап, ол достарының ортасында болады, олардың арасындағы байланысты жағымды ұйымдастырған жөн.

Үлкендердің еркелетуіне, кұптауына, мақтауына лайық болу тілегі баланың мінез-құлқының негізгі тұтқаларының бірі болып саналады. Мектептегі балалық шақта намыс, өзін таныту мотивтері дамиды. Олардың шығар жолы-ерте сәбилік шақпен мектепке дейінгі шақтың шегінде пайда болатын өзін-өзі адамдардан бөлу, үлкендерге мінез-құлық үлгісі ретінде қарау. Өзін танытуга тырысу белгілерінің бірі-ойындарда басты рольдерді орындауға балалардың дәмеленуі [18].

Бақылаулар көрсеткіштеріндегідей мектептегі күнделікті өмірде балаларда эмоционалды жағымсыз жағдайларды туындатады. Ол жағымсыз эмоцияны туындататын себептерге мыналар тән: а) кездейсоқ жағдайлар; б)физиологиялық ауыртпалық; в)сәтсіздік; г)достармен әрекетте қызығушылықтың сәйкес келмеуі. Мұндай жағдайлар күтпеген мезгілде болады, бұларға кездейсоқтық, мүмкін жағдайлардың нәтижесін ескермеу, жолдасының қызығушылығы мен күйін ескермеу т.с.с. жағдайлар әсер етеді. Кейбір балалар жоғарыдағы жағдайларды жөндеуде белсенділік көрсетеді: кейбіреулері адекватты әрекет жасайды да, ал келесілері - адекватты емес әрекет жасайды.

Төменгі сынып оқушыларының қоғамдық қатынастар жүйесінде алатын орны ерекше. Бұл кезеңде бала өзінің үйінде тұрып жатсада оның өмірі түбегейлі өзгереді, оған күнделікті сабаққа барып қана қою міндеті ғана емес, оқу іс-әрекетінің талаптарына мойынұсыну міндеті де жүктеледі. Мектепте оқушының еркіндігі - өмірдің жаңа заңдарына тәуелдік және бой ұсынумен алмасады. Отбасы баланы мектепте оқу қажеттілігі, үй жұмысын орындау, күн тәртібін қатаң ұйымдастырумен байланысты жаңаша бақылауға ала бастайды. Ситуациялық импулсивтік қалаулардан өзін-өзі ұстауы мен міндетті түрдегі өзін-өзі ұйымдастыру бастапқыда балада жалғыздық, жақындарынан шеттетлу сезімдерін тудырады, өйткені ол өзінің жаңа өмірі үшін жауапкершілік алып, оны ұйымдастыру керек.

Мектеп жасындағы балалардың негізгі әрекеті оқу әрекеті болғандықтан, олар оқытуышдан тек мінез-құлық үйрену ғана емес. Оқушының ішкі дүниесіне жол таба білу, қарым-қатынасқа түсуде жоғары шеберлікті талап етеді. Оқу процесінде педагогикалық қарым-қатанстың негізгі үш міндеттері шешіледі: оқыту, тәрбиелеу және дамыту. Қарым-қатынастағы оқыту міндетін шешуде оқушылармен психологиялық қатынас жасау, оқыткудың жағымды мотивциясын қалыптастыру, ұжымдық, танымдық және психологиялық ахуал жасау. Қарым-қатынастың дамытуышлық міндететрін шешуде жеке тұлғаның өздігінен білім алу және өзіндік тәрбие негізінде құрылған жағдаяттар:

- қарым-қатынас процесінде жеке тұлғаның дамуына шектеу қоятын (ұялу, сенімсіздік және т.б) әлеуметтік психологиялық факторларды жеңу:

- оқушылардың жас ерекшеліктерін есепке алу және анықтауға мүмкінік жасау;

- жеке тұлғаның дамуы мен өсуінің маңызды сапаларына әлеуметтік психологиялық жүзеге асыру.

2 бөлім бойынша тұжырымдама

Адамдыадам ететін қоршаған орта және тәлім тәрбие десек мектеп жасына дейінгібалалардың тұлғалық коммуникативтілік қабілеттерінің қалыптасуына отбасы,отбасылық қарым-қатынас, отбасының психологиялық ахуалы, тәрбиелеу стилінің маңызы зор екенін естен шығармаған жөн.

Біздің бұл мәселені зерттеуіміздің басты мақсаты ретінде алуымыздың себебі, балалардың жеке адам болып қалыптасуына отбасының алатын орны ерекше. А.С.Макаренко айтып кеткендей, баланың тұлғасының қалыптасуы отбасының өмір сүру тәсілімен, тәжірибені қабылдау сипатына тәуелді.

Мектептегі төменгі сынып оқуышыларының жоғарғы жүйесі «бала мен ересек». Баланың ересек адаммен қарым-қатынас орнатуы өзімен жасты балалармен қатынастың даму ерекшеліктерін айқындайды.

Балада өзінің коммуникативті мүмкіндіктерін пайдаланып, қарым-қатынас серігін тануға мүмкіндік алады. Бұл өз кезегінде оның өзін өзі тануға да қол жеткізуін қамтамасыз етеді. Қоршаған ортамен қарым-қатынас нәтижесінде балада адамгершілік қасиеттері. «Мен» деген ұғым қалыптасуына түрткі болады. Сонымен бірге өзара бағалау әрекетіне қол жеткізеді.

Төменгі сынып оқушыларының қоғамдық қатынастар жүйесінде алатын орны ерекше. Бұл кезеңде бала өзінің үйінде тұрып жатсада оның өмірі түбегейлі өзгереді, оған күнделікті сабаққа барып қана қою міндеті ғана емес, оқу іс-әрекетінің талаптарына мойынұсыну міндеті де жүктеледі. Мектепте оқушының еркіндігі - өмірдің жаңа заңдарына тәуелдік және бой ұсынумен алмасады. Отбасы баланы мектепте оқу қажеттілігі, үй жұмысын орындау, күн тәртібін қатаң ұйымдастырумен байланысты жаңаша бақылауға ала бастайды.

Қорыта келгенде, төменгі сынып оқушыларының ересекпен қарым-қатынасының ерекшеліктерін төрт формаға: оқиғалы-тұлғалық; оқиғалы-іскерлік; ситуациядан тыс танымдық; оқиғадан тыс тұлғалық формаларына бөліп қарастыруға болады:

Бұл формалар өз кезегінде баланың тұлғалық даму динамикасын кескіндейді. Баланың өзімен жасты баламен қарым-қатынасы салыстырмалы түрде кешірек пайда болатындықтан олардың комуникативтік қабілеттерінің алғышарттық негізін қоршаған ортадағы ересектермен қалыптасатын қарым-қатынас типтері мен ерекшеліктері кұрайды.

2.Бөлім. ТӨМЕНГІ СЫНЫП ОҚУШЫЛАЛАРЫНЫҢ КОММУНИКАТИВТІ ҚАБІЛЕТТЕРІНІҢ ДАМУЫН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ

2.1 Эксперименттік зерттеудің мақсаты, ғылыми болжамы, міндеттері

Төменгі сынып оқушыларының коммуникативтік қабілетінің дамуына әсер ететін ең маңызды факторлардың бірі ол – отбасы және мектеп. Себебі, отбасы және мектеп - тәрбиенің негізгі институты. Отбасынан үйренгенін адам өмір бойы санасында сақтайды. Отбасының бұлай маңызды болу себебі адам өмірінің біршама уақытын жанұяда өткізеді. Анасы, әкесі, бауырлары, атасы, апасы және де басқа туыстармен арадағы қарым-қатынас бала дүниеге келе салғаннан басталады. Және осы адамдармен қарым-катынас орнату арқылы балада тұлғалының кұрылымы қалыптаса бастайды.

Отбасында тек баланың тұлғасы ғана емес, оның ата-анасының да тұлғасы қалыптасады. Балаларды тәрбиелеу ересек адамның тұлғасын байытады. Оның әлуметтік тәжірбиесін күшейтеді. Баланың дүниеге келгендегі бірінші көретінадамы ата-анасы, отбасы. Оның қоршаған әлеуметтік ортасы баладамуына жан-жақты әсер етеді. Өйткені, әрбір от басының мүшесі даратұлға болғандықтан бір-бірінің дамуына едәуір ықпал жасайды. Жас сәбишыр етіп дүниеге келгеннен бастап, әр адамның өзіндік, қайталанбас психологиялық өмірбаяны басталады. Қоршаған ортаны танып білугекөмек беріп, сүйеніш, қамқоршы болатын оның өз ұясы, жақын туыстары.

Төменгі мектеп жасында баланың соңғы жылдарында балада қарым-қатынастың тұлғалық формасы пайда болады. Ерекше формадағы қарым-қатынастың түлғалық мотиві коммуникативті әрекеттің басқаларға қарағанда мүлдем бөлек сипатқа ие. Ересек адам баланың көз алдында беделі өсе түседі. Ол үшін ересек адам өмірлік тэжірбиесі мол, дарынды түлға болады. Мектепке дейінгі жастағы балаға жеке тұлза немесе абстрактілі түлға ғана емес, нақты тарихи немесе әлеуметтік түлға, қоғамның белсенді мүшесі болып көрінеді.

Мақсаты – төменгі сынып оқушыларының коммуникативті қабілеттерінің даму ерекшеліктерін зерттеу.

Зерттеудің жалпы болжамы - төменгі сынып оқушыларының коммуникативті қабілеттерінің дамуы, олардың қоршаған ортадағы қарым -қатынас стильдерінің ерекшеліктерімен тығыз байланысты болады.

Дата добавления: 2015-08-31