КІРІСПЕ 2 страница

Морфологиялық мән. Жануарлардың жасұшасы плазматикалық қабыршықпен қоршалған цитоплазмадан, ядродан, органоидтерден тұрады. Цитоплазманың негізі – гиалоплазма – сулы негізгі зат. Гиалоплазма жасұшаның құралымдарын біріктіріп олардың қарым-қатнасуына көмектеседі. Органеллалар – митохондриялар, Гольджи аппараты, рибосомалар, лизосомалар.

Молекулярлық мән. Жасұшада әр түрлі заттар синтезделіп ыдырайды. Осы үдірістер ферменттердің көмегімен өтеді. Жануарлардың ұлпаларында 96 пайызы көміртек, сутек, оттек, азотқа келеді. 3,5 пайыз калий, кальций, натрий, фосфор және басқа микроэлементтер. Аз мөлшерде микроэлементтер бар. Жасұшада химиялық компоненттерді бейорганикалық (85 пайыз су, 1,5 пайыз минералдық тұздар) және органикалық (10 пайыз ақуыздар, 0,4 пайыз көмірсулар, 1,1 пайыз нуклеинқышқылдар, 2 пайыз липидтер) компоненттерге бөледі.

Физиологиялық мән. Жасұшаның атқаратын негізгі жұмыстары келесі: зат алмасу, қозғалыс, көбею, қоздырғышқа жауап беру.

Зат алмасу. Жасұшаның өмір сүру үдірістерінің негізінде зат алмасу жатыр (ассимиляция, диссимиляция).

Қозғалыс. Диссимиляция кезінде қуат босатылып шығады. Қуаттың жартысы жылуға айналады, жартысы қозғалысқа кетеді.

Қоздырғышқа жауап беру. Қоздырғыш себепкер шарттарға жылу, химиялық, электр және т.б. қуат түрлері жатады.

Көбею. Ол тірі ағзаның негізгі қасиеті. Жануарлардың жасұшаларының көбеюі бөліну жолмен өтеді. Бөліну екі әдісті болады:

а) тұра (амитоз);

б) күрделі (митоз).

Митозда ядрода терең өзгерістер өтеді.

Сүтпен қоректенетіндердің гонадалары жаратылысын жыныс белдік түрінде бастайды. Ұрық дамуын бастағанда оның алғашқы жыныс жүйелерінің екі түрін айырады – вольф және мюллер аңғарларын. Y-хромосомалардың болуымен байланысты ата бездер немесе ана бездер жаратылады. Ұрғашылардың жыныс мүшелері мюллер аңғарларынан, еркек жануарлардың жыныс мүшелері вольф аңғарларынан жаратылады.

Жыныс аппаратының биологиялық негізі – жануарлардың жыныс белгілерін жаратып, жұмыс істету.

Жануарлардың ұрғашыларының репродукциялық жүйесі

Ұрғашы жануарлардың жыныс жүйесінің биологиялық маңызы – ана безін жаратып жеткізу, жыныс жағдайымен сперматазоидтерді алу, гаметаларды ұрықтандыруға жағдайлар тұдыру, ұрықты жатырдың ішінде дамыту және оны туып сүтімен емізу.

Ұрғашының жыныс мүшелерін сыртқыға және ішкіге бөледі. Сыртқы жыныс мүшелері – сарпай, клитор, қынаптың сырты. Сарпай екі жыныс еріндерден тұрады, сол еріндердің арасында жыныс жарығы болады. Клитор еркек жыныс мүшесіне ұқсаған, жыныс жарықтың үстінгі жағында болады. Қынаптың сырты – қысқа бұлшық етті түтік, жыныс жарықтан басталып зәр шығатын тесіктің қасында бітеді.

Ішкі жыныс мүшелері – қынап, жатыр, фаллопий түтіктері және аналық бездері. Қынап – жыныс мүшесі және іштегі төлдің шығатын жері. Ол өте ұзын түтік, төқ ішектін астында, жанбастың ортасында орналасады. Қынаптың іші кілегейлі қабыршықпен жабылған. Жатыр – төлді алып жүретін мүше, үш бөлектен тұрады: бас жақтан, денесінен, оң және соң екі мүйізшеден. Бас жағы үш қабыршықтардан тұрады - кілегейлі, бұлшық етті, сірі. Кілегейлі қабыршық кілегей шығаратын муциндерден тұрады. Осы кілегейдің биологиялық маңызды қасиеттері бар: сіңдіріп алу, бактериоциттік және бактериостаттық. Жыныс қоздырылу уақыты басталғанда кілегей суйықталып, мөлдір болып көп мөлшерде ағып шыға бастайды, ал жүктілік уақытта кілегей қойырып, кілегейлі тығын түрінде жатырдың ауызын жауып, дамып жатқан ұрықты микробтардан сақтайды.

Іште төл жылқыларда және есектерде жатырдың денесінде, ал сиырларда, қойларда, ешкілерде жатырдың мүйізшелерінде жатады.

Жатырдың мүйізшелерінің қалыптары әр түрлі жануарларда әр түрлі болады:

- сиырларда, қойларда, ешкілерде жатыр екі мүйізді;

- жылқылардың жатырларының денелерінің ортасында қалқа болмайды;

- көп төлді жануарларда (шошқалар, мысықтар, иттер, тышқандар) жатырдың денесі жоқ, ал жатырдың бас жағы мүйізшелерге өтеді;

- үйқояндарда жатырдың бас жағы екіге бөлінеді.

Фаллопий түтіктері – қос, қатты иреленген түтіктер. Олардың жұмысы – овуляциядан шыққан аналық безді сперматазоидпен кездестіріп ұрықтандыру. Фаллопий түтіктерінің қабыршығында үш қабат болады: кілегейлі, бұлшықетті және сірі. Кілегейлі қабыршық гиалуронидаза ферментін шығарады. Осы фермент ұрықтандыру процессіне қатысады. Аналық бездер – кішкентай қос мүшелер. Екі жұмыс атқарады – ұрғашылардың жыныс жасұшаларын шығарады және ұрғашылардың жыныс гормондарын (эстроген, прогестерон) шығарады. Аналық бездер жылқылардың қарын жағында, сиырлардың, қойлардың, шошқалардың жанбас жақтарында орналасады. Аналық бездердің үлкендігі және салмағы жануардың түрімен байланысты. Сыртынан олар ақуызды қабыршықпен қапталған, ішінде екі бөлім айырады: қабыршықты – фолликулдық және милы – тамырлы. Қабыршықты қабатта фолликулалар және сары денелер орналасады. Милы қабыршықта өте көп тамырлар және жүйкелер орналасқан.

Жұмыртқа жасұшасы – гаплоидтік, ірі, қозғалыссыз жыныс жасұшасы. Ұрғашының ағзасында орналасып, сперматазоидпен қосылып, ұрыққа даму береді.

Жұмыртқа жасұшасының құрамында ядро және цитоплазма бар, сыртынан жасұша плазматикалық қабыршықпен қапталған. Цитоплазмада органеллалар және қоспалар бар, цитоплазма әр түрлі қоректік заттардың (нуклеопротеидтер, липохондриялар, гликоген түйіршіктері және т.б.) қоры болады. Осы заттар ұрықтану үдірісі өткеннен кейін эмбриогенезде керек болады. Осындай ерекшелікпен байланысты жұмыртқа жасұшасында ядро-цитоплазма салыстыруы 1: 550 болады.

Піскен жұмыртқа жасұшалардың ядросында хромосомалардың саны гаплоидты болады. Ооцит дамып піскен кезде оның центриолясы жоғалып, жасұшада ассимиляция және диссимиляция үдірістерінің деңгейі ақырындайды.

Жануарлардың овуляциядан өткен жұмыртқа жасұшалардың мөлшері 110-160мк. Жасұша үш қабат қабыршықтармен жабылған: бірінші (сары), жануарлардың бәр түрлерінде болады, ооциттің өзімен синтезделеді; екінші (жылтыр) – zone pellucid (ZP), оның ішкі жағы ооциттің өзімен синтезделеді, ал сыртқы жағы фолликулярлы жасұшалармен синтезделеді; үшінші, құстарда жақсы дамыған, овуляциядан кейін, ооцит жұмыртқа түтігінен өткеннен кейін қалыптасады.

Жануарлардың овуляцияланған жұмыртқа жасұшаларының ерекшелігі – олар zone pellucidпен қапталған, оның айналасында фолликулярлы жасұшалар сәүлелі тәж қалыптастырады. Осы тәж жұмыртқа алып жүретін түйірге өтеді. ZP ооциттің плазматикалық қабыршығына жабысып тұрмайды, оолемма және ZP арасында перивителлиндік құыс жаратылады. Zone pellucid ооцидтерді және имплантацияға дайын ұрықтарды қаптайды. Осы қабыршықтың қалындығы әр түрлі жануарларда әр түрлі болады: тышқандарда ол жұқа болып инемен жақсы пісіледі, үй қояндарда және қаракүзендерде ол өте қалын және мықты болады.

Ұрғашылардың жыныс жүйесінің физиологиясы

Жаңа тұған жануарлардың жыныс мүшелері дамып жетпеген, көбею үдірістеріне бір белгіленген жасқа жеткенде дайын болады. Сол жасты физиологиялық пісіп жету деп айтады. Физиологиялық пісіп жету жаста ұрғашыларда жыныс қызметтері реттеледі.

Ауылшаруашылық жануарлардың жыныс және физиологиялық пісіп жету мерзімдері

Пісіп жету, ай	Жыныс	Физиологиялық
Ірі қара мал	7,5
Қойлар
Шошқалар
Жылқылар

Жыныс циклы – ана бездерінің функционалдық жағдайларының және гормоналдық өзгерістердің ритмикалық ауысып отыру қортындылары. Осы жағдайда жануарлардың жүріс-тұрыстарында және жыныс сфераларында цикл бойынша өзгерістер болады.

Ұрғашылардың жыныс циклында жүріс-тұрыстарында келесі өзгерістер болады: қоздырылу, тоқталу, байсалдану.

Қоздырылғанда төрт феномен көрінеді:

1) күйіт – жыныс мүшелеріне қан толу, кілегейлі қабыршықтар ісіну және бездердің толық секреттер шығару процессі;

2) жыныс қоздырылу – ұрғашы еркек малға көңіл аудару;

3) жыныс рефлексі – ұрғашының еркек малға жыныс реакциясы;

4) овуляция – ооциттердің піскен фолликуладан шығатын процессі.

Жыныс циклдын гормондарына байланысты фолликулярлық және лютеалдық фазалар айырылады.

Фолликулярлық фазада екі кезең айырады:

а) овуляция алдындағы – ана безі бөлініп шықпаған кезең;

б) овуляциядан кейінгі – овуляциядан сары дененің қалыптасқан аралығы.

Фолликулярлық фазада ФСГ гормоны өте көп мөлшерде шығады. Осы гормон фолликулға өсуге және дамуға керек.

Лютеалдық фазада жыныс белгілері жоғалып, ағза жүктілікке дайындалады. Осы фазада бірінші гормон ЛГ шығады. Ол овуляцияға керек. Кейіннен жануар жүкті болғанда прогестерон көп мөлшерде шыға бастайды.

Гипоталамус – гипофиз – ана безі қарым-қатынас. Гипоталамустың бақылауында жүйке және эндокрин жүйелері болады. Гипоталамус гипофиздің алдынғы бөліміне – аденогипофизге - әсер етеді. Аденогипофизде жүйке жасұшалары жоқ, сондықтан бас миімен байланыс қан тамырлары арқылы атқарылады.

Аденогипофизде әр түрлі жасұшалар болады. Лг және ФСГ гонадотрофтар деген жасұшаларда синтезделеді. Басқа түрлі жасұшалар – лактотрофтар – пролактиннен алынып көбею үдірісіне өте маңызды болады.

ЛГ және ФСГ – гликопротеиндер – екі пептидтік шынжырлардан тұрады – альфа және бетта. ЛГ және ФСГ секрециясы гонадотропиннің бақылауында. Пролактиннің секрециясы пролактин-басушы себепкер шарттың бақылауында.

Гипофиздің артқы бөлімі окситоцин деген гормонды шығарады. Осы гормон сүт безінен сүт шығуға және төл тууға көмек береді.

Гонадалық гормондар ана бездерімен шығарылады. Олар – фолликулярлық гормон – эстроген (эстрон, эстрадиол, эстриол) және сары дененің гормоны – прогестерон.

Прогестерон жатырдың кілегейлі қабыршығын ұрықты тіркеп алып еңгізуге дайындайды, одан ары сол ұрыққа дамуға көмектеседі. Прогестеронның көмегімен жануарлардың сүт бездері сүт шығаруға дайындалады.

Осы гуморалдық жүйе бас мидің қабыршықтарынан импульстер алады.

Жыныс циклының дамуы келесі:

Иістің, көздің, құлақтың, сезіну көмегімен жүйкелерден белгілер мидің қабыршығына барады. Мидің қабыршығынан импульстер жүйкелерден гипоталамусқа түседі. Осында жаратылған нейросекрет (релизинг-себепкер шарт) қанға түсіп гипофизге әсер береді, сол кезде гипофизден ФСГ бөлініп шығады. ФСГ қанға бөлініп шыққанда фолликул дамып пісе бастайды. Фолликулдардың пісуі эстрогендердің жаратылуымен белгіленеді. Олар бас мидің хеморецепторлары және анализаторлары арқылы күйіт, қоздырылу жаратады. Эстрогендер көбейгенде ФСГ секрециясы төмендейді, ал ЛГ мөлшері жоғарлайды. Сол кезде овуляция басталып сары дене жаратылады.

Жүктілік кезеңі басталмаса, прогестеронның мөлшері төмендеп, гипофиздің лютеотроптық қызметі белсенденіп (ФСГ секрециясы), жаңа фолликулалар өсіп жыныс циклы қайталанады.

Фолликулогенез және овуляция

Оогенездың биологиялық ерекшелігі – ооциттердің дамуы фолликуланың ішінде өтеді. Фолликулогенезде даму үш кезеңі болады: алғашқы (преантралдық даму), екінші (антралдық даму), үшінші (Граафов дамуы)

Преантралдық даму. Преантралдық дамуда бұрынғы, орташа, кейінгі кезеңдерді айырады:

1. Бұрынғы дамуда (примордиалдық фолликул). Ооцит профазаның І мейоз кезенінде фолликулярлық жасұшалармен байланыс құрады.

2. Орташа даму кезенінде ооцит бидайға ұқсаған жасұшалармен қапталып, куб қалыпты болады.Ооциттерді айланып фолликулярлық жасұшаның бірінші қабаты жаратылғанда, мөлдір жасұша қабыршығы – zone pellicud (ZP) жаратылады. 0,4 мм көлемінде фолликул ақырын өседі, 0,7 мм жеткенде өсүі тездетіледі.

3. Кейінгі даму кезенінде ооцит бидайға ұқсаған жасұшалармен екі қабат қапталады. Бидай жасұшалары ФСГмен байланысады. Дамыған ірі фолликул (ФСГ және ЛГ гормондарға рецепторлары бар) қанға эстрадиол гормонын шығарады.

Антралдық даму (екінші фолликул) – ішінде профазаның І мейоз кезеніндегі ооцит бар. Фолликулдың бидай жасұшалары бар қабаттардың арасында суйықтықпен толтырылған бос орын жаратылады (antrum). Сол суйықтықты фолликулярлық суйықтық деп атайды. Осы суйықтық жаратылуға ФСГ, эстроген гормондары әсер етеді.

Грааф фолликулы. – ол фолликул, ішінде үлкен антрум және ІІ мейоз кезеніндегі ооцит бар.

Гомондармен әсер етілген фолликул тез үлкен болып өсіп үшінші фолликулға тез ауысады. Осы фолликул ана бездің сыртына қарай жылжып, ішінде фолликулярлық суйықтықтың көлемі көбейіп, ол ана бездің сыртына шығып тұрып, овуляцияға белгі тосып тұрады. Сыртқа шығып тұрған фолликуланың басын стигма деп атайды.

Грааф дамуда екі кезен айырады:

1. Овуляция алдындағы кезең. Фолликулалардың диаметры 2,5-3,0 мм бастап 1,0-1,8 см дейін. Екінші қатар фолликуланың кезеңінен овуляция алдындағы фазаға дейін 24 күн керек.

2. Овуляциялық кезең. Овуляцияға дайын фолликуланың диаметры 3,0 мм бастап 1,0-2,8 см дейін барады. Фолликуланың антрумы үлкен, қабыршығы жұқа. Овуляция алдында фолликула эстрадиол шығарады. Фолликуланың қабыршығында, бидайды жасұшаларда ЛГ-рецепторлар көп. Тағы да бидайды жасұшаларда ФСГ-рецепторлар бар.

Овуляция уақытында corona radialeмен айналған жұмыртқадан фолликулярлы суйықтық атылады.

Овуляция. Қанда ЛГ, ФСГ, эстрогендың мөлшерлері ең жоғары деңгейде болғанда, фолликуланың пісүінің ақырғы кезеңдері болып овуляция басталады. Фолликуланың өзі ары қарай өсіп, ішінде фолликулярлық суйықтық жиналады.

Овуляция кезінде фолликулярлы суйықтық жұмыртқа жасұшасымен бірге атылады.

Сары дене (сары түсіне сәйкес аталған) овуляциядан кейін фолликуланың жасұшалы компоненттерінен қалыптасады. Фолликула жарылып суйықтық сыртқа шығады, ана бездің стромасы қысқартылып, фолликула кішірейеді. Фолликула атылып шыққанда зақымданған ұсақ тамырлардан аққан қан фолликуладан босаған жерге құйылады. Атылып шыққан фолликула сары денеге ауысқанда бір қатар өзгерістерден өтеді. Бидай тәрізді жасұшалар үлкейіп гормондар шығаратын жасұшалардың белгілерін алады. Сары дененің құрамында дәнекер ұлпа, лютеинды жасұшалар, ұйыған қанның фибрины, ұйыған қан бар.

Сары дененің үш түрін айырады:

- диэструстың сары денесі – жігерлігі төмен, аз тұратын, жүктілік болмағанда овуляциядан кейін жаратылатын;

- өтірік жүктіліктің сары денесі – жігерлігі және өмір сүрүі аздап жоғары, стерильді жынысуда жаратылады;

- жүктіліктің сары денесі – жігерлі, ұзын өмір сүреді.

Сары дене жаратылуға керекті жағдай – ЛГ және пролактин болу. Сары дене прогестерон шығарады. Прогестеронның негізгі жұмысы – жатырдың кілегейлі қабыршығын ұрықтандырылған жұмыртқаны алып тіркеүге дайындау. Жүктілік басталған кезде сары дененің өсу кезеңі басталады. Жүктілікте сары денеде екі гормон жаратылады: релаксин – жатырдың былшық еттерін қысқартпай жүктілікті сақтайтын, окситоцин – ана бездің тамырына жіберіліп, эстроген жаратуға көмектесіп, жүктілікті қорғайтын.

№ 3 Дәріс.

Адам клетка культурасы. Терапевтикалық клондау

Мазмұн: Жануарлардың еркектерінің репродукциялық аппараты.Гаметаларды in vivo культивирлеу. Гаметаларды ұрықтандыруға арналған физиологиялық жағдайлар. Гаметалар in vivo ұрықтану. Ұрықтарды in vivo культивирлеу.

Жануарлардың еркектерінің репродукциялық аппараты

Еркек жануарлардың жыныс аппаратының биологиялық маңыздығы – сперматазоидтерді жарату, олардың дамуына қолайлы жағдайлар тұдыру, сол сперматазоидтерді жыныс мүшелерінен шығарып ұрғашылардың жыныс мүшелерне кіргізу. Еркек жануарлардың жыныс мүшелерінің құрамы – аталық ұрық бездері, шығару аңғарлар, жыныс бездері, жыныс мүшесі.

Аталық ұрық бездері – домалақша келген түтікті жыныс бездері, ұманың ішінде орналасып сперматазоидтерді және тестостеронды шығаратын. Аталық ұрық безін сыртынан екі қабыршық қаптайды: сірі (сыртқы) және ақұызды (ішкі). Ақұызды қабыршықтан қалқалар бөлініп, 400-500 бөлімдер жаратылып, сол бөлімдердің әр біреүінің ішінде 4-5 иреленген, ұзындығы 50-80 см түтікшелер болады. Осы жерде жыныс гормоны жаратылады. Аталық ұрық безінің түтікшелерінің жалпы ұзындығы 1200-6000 метр. Аталық ұрық безінің ортасында иреленген түтікшелер қосылып тік түтікшелерге кіреді.

Аталық безде басы, денесі, қуйрық жағы айырылады. Бас жағында 13-15 аңғаршықтар болады. Қуйрық жақта сперматазоидтер пісіп жетіп, қорғаныс липидті қабыршықпен қапталып, анабиоз жағдайына кіреді; аталық бездің аңғары кеңейіп сперма өткізетін түтікке өтеді.

Ұрық қыл арқаны ұрық өткізүшіден, қан тамырларынан, жүйкелерден, бұлшық ет жіпшелерінен тұрады. Ұрық өткізүші – ұзын тұтік, қабырғасында бездері бар. Сол бездер сперматазоидтермен араласатын суйық секреттер шығарады. Ұрық өткізүшілердің саны екеу. Олар құықтың үстінгі жағында бір бірімен қосылып, жыныс мүшесінен шығады.

Жыныс мүшесі ұрғашылардың жыныс мүшелеріне эякулятты (секреттермен араласқан сперматазоидтер) жеткізеді. Сперматазоид – жұмыртқа жасұшаға еңгізілу қасиеті бар гаплоидтік жасұша. Сперматазоидтің құрамына ядро және органоидтерді кіргізетін цитоплазма бар. Сперматазоид бас, мойын, құйрық бөлімдерден тұрады.

Бас жағы – 4-6 мкм, домалақ келген. Нуклеопротеидтерге бай ядро бар. Осында нәсілдік материал орналасқан – еркек хромосомалардың жиынтығы. Ядроның алдында акросома орналасқан (across – жоғары, шеткі, soma – дене). Акросома – вакуоляда орналасқан тығыз бөлшек, бас жақтың алдында Гольджи кешенінің күрделі қайта құру қортындысында жаратылған. Акросомада акросомалдық жіп және ферменттер – гиалуронидаза, Д, Е-спермолизиндер, про-акрозин бар. Жұмыртқа жасұшасын ұрықтандырғанда осы ферменттер жұмыртқа жасұшаның қабыршығын бұзып сперматазоид жұмыртқа жасұшаның ішіне кіреді. Акросома жұмыртқа жасұшаның дамуына жол береді.

Мойын жағы – ұзындығы 0,6 мкм, екі центриолядан тұрады: проксималдық және дисталдық. Проксималдық центриоля ұрықтандыру үдірісінде жұмыртқа жасұшаның цитоплазмасына кіріп бөлінуге қатысады. Дисталдық центриоля артқы және алдынғы бөлшектерге бөлінеді. Дисталдық центриоля сперматазоидтың құйрығының жұмысына қатысты.

Құйрық жағы – 20-30 мкм – бас, орта, ұш жақ бөлектерден тұрады. Құйрық болімнің ортасынан қысқарту жұмысын атқаратын білік жіп өтеді. Әдетте құйрық қатты созылған болып, оның мөлшері бас бөлектен бір неше есе артық болады. Құйрықтың бас жағында сперматазоидтің цитоплазмасының негізгі бөлегі орналасқан. Осында митохондриялар көп болып, олар білік жіптің қасында спираль түрінде орналасады.

Құйрықтың мәні – ұрғашының жыныс мүшелерінде сперматазоидтерге қозғалуға мүмкіншілік беру. Сперматазоидтер жұмыртқа жасұшасына қарай (хемотаксис) және сұйықтықтың ағынына қарсы (реотаксис) қозғалады. Құйрықта ферменттер сукциндегидраза және аденозинтрифосфатаза, ақуыз-спермозин бар. Осы заттар кешен құрып сперматазоидтердің қозғалысында маңызды жұмыс атқарады.

Сырттай ұрықтандырылатын жануарларда сперматазоидтер спираль түрінде қозғалады. Іште ұрықтандырылатын жануарларда ұрғашыларлың жыныс жолдарында сперматазоидтер тұра жолмен жүреді. Сперматазоидтердің жылдамдығы 7,5 см/сек.

Әр түрлі жануарлардың сперматазоидтерінің ұзындығы әр түрлі болады. Осы көрсеткіш жануардың денесінің үлкендігімен байланысты емес. Торғайдың сперматазоиді 200, теңіз шошқаның – 100, бұқаның – 65, адамның 55-60, үй қоянның – 20 мкм болады.

Дата добавления: 2015-08-31