Пачобут-адляніцкі

ПАЦЕЙ

ПАЎСТАНСКІ

Адам Казіміравіч (1768—1848)

Педагог, правазнаўца. Паходзіў з Белас-точчыны. Адукацыю атрымаў у Віленскім універсітэце. Тут жа ў 1797 абараніў сту­пень доктара філасофіі i прызначаны ад'юнктам. 3 лістапада 1798 выкладаў польскае i літоўскае цывільнае i крымі-нальнае права i судаводства. У 1802 атры-маў ступень доктара кананічных i рымскіх правоў. У 1804 прызначаны ў Камісію па складанні законаў, у 1808 — начальнікам аддзялення ўкраінскіх, польскіх i літоўскіх законаў, дзе працаваў да лютага 1821. Паз-ней займаў пасады прэзідыяльнага сакрата-ра ў Міністэрстве юстыцыі Царства Польс­кага, прарэктара ліцэя св. Ганны ў Крака-ве, старшыні Віленскага цэнзурнага камітэ-та. У 1823—38 працаваў дырэктарам вучы-лішчаў Беластоцкай вобласці. Член Наву-ковага таварыства пры Ягелонскім універ-сітэце, ганаровы член Віленскага універсітэта. Пасля выхаду ў адстаўку працаваў у Беластоцкім павеце, дзе i памёр.

Аўтар перакладу Статута Вялікага княс-тва Літоўскага 1588 на рускую мову, прац пра архівы Польшчы (Кракаў, 1824, 1825) i «Заўваг, якія адносяцца да бібліяграфіі Статута Літоўскага» (Вільня, 1829).

Іпацій (свецкае імя Адам Львовіч; 12.4.1541—18.7.1613)

Пісьменнік, дзяржаўны, палітычны i царкоўны дзеяч Вялікага княства Літоўска-га. Нарадзіўся ў сядзібе Ражанка Камянец-кага пав. Падляшскага ваяв, (цяпер Брэсц-кая вобл.). Скончыў Кракаўскую акадэ-мію. Быў каралеўскім сакратаром. У 1580— 89 брэсцкі земскі судцзя, з 1589 сенатар Рэчы Паспалітай i брэсцкі каштаіян. У 1590 пастрыгся ў манахі i ў 1593 узначаліў Уладзіміра-Брэсцкую епіскапскую кафедру. Неаднаразова мяняў веравызнанне i палі-тычна-рэлігійныя погляды. 3 1599 кіеўскі уніяцкі мітрапаліт. Адзін з арганізатараў i ідэйных натхняльнікаў Брэсшсай царкоў-най уніі 1596. Вядомы як аўтар палемічных твораў на беларускай i польскай мовах у абарону уніі:«Унія...» (1595), «Размова бе-расцяніна з братчыкам» (1603), «Уваскрэ-шаны Налівайка» (1607), «Ерасі, невуцтва i палітыка папоў i мяшчан віленскага брац-тва», «Гармонія...», «Рэляцыя» (усе 1608), вялікай колькасці прамоў i павучанняў. Яго лісты да князя Астрожскага сталі прычы-най п&темікі П. з Клірыкам Астрожскім, у выніку чаго ён выдаў «Водпіс на ліст ней-кага Клірыка Астрожскага безыменнага» (1599). Мяркуюць, што яму належыць «Ан-тырызіс» (1599).

Кніга «Унія...» з'явілася пасля таго, як П. разам ca сваім аднадумцам К.Тарлецкім, маючы дамоўленасць з каралем Жыгімон-там III Вазай адносна ўмоў царкоўнай уніі, накіраваўся ў Рым, дзе тайна ад сваёй ду-хоўнай паствы прысягнуў папе Кліменцію VIII на вечны саюз з каталіцкай царквой. Змова стала вядомая i выклікала абурэнне праваслаўных. Тады, каб апраўдаць пераход ад уніяцтва, П. выступіў у друку з гэтай кнігай, у якой найперш імкнуўся даказаць, што паміж каталіцкім i праваслаўным вера-вызнаннямі існуе толькі ўяўная розніца i склалася яна ў выніку прапаведніцкай дзейнасці невукаў, не дасведчаных у спра­вах царквы i гісторыі яе развіцця. Разам з

тым П. даволі аб'ектыўна паказаў цяжкае становішча праваслаўнай царквы, неадпа-веднасць яе духавенства свайму прызна-чэнню, пазнаёміў чытачоў з атмасферай жорсткай рэлігійнай, нацыянальнай i ан-тыфеадальнай барацьбы праваслаўнага на-сельніцтва Беларусі i Украіны, адначасова выказаў i свае адмоўныя адносіны да гэтай барацьбы. Яго абураў кантроль праваслаў-ных брацтваў над дзейнасцю епіскапаў. 3 гневам ён абрынуўся на просты народ, які ў яго інтэрпрэтацыі выступаў носьбітам бунтарскіх настрояў. Тым самым П. адмаў-ляў народу ў праве мець свае думкі, мерка-ванні ў пытаннях багаслоўя i царкоўнай ар-ганізацыі з-за поўнай некампетэнтнасці i пагардліва кідаў выклік паспрачацца ў пы­таннях багаслоўскай навукі. Адзін з тых, хто прыняў выклік i распачаў палеміку з П., быў Зізаній. Адказам на пагарду да тра-дыцый праваслаўя з'явіліся таксама выступ-лент гарадскіх нізоў Вільні, Гродна i інш.

Літ.\ Псторыя беларускай літаратуры. Стара-жытны перыяд. Мн., 1985. С 209—210; Л a ў -рык Ю. Іпаці Пацей // Спадчына. 1992. № 2; К i ш к а Л. Жыццяпіс Іпація Пацея // Спадчы­на. 1998. № 4.

Марцін (30.10.1728—20.2.1810)

Беларускі асветнік, астраном. Нарадзіў-ся ў в. Саломенка Гродзенскага пав. Ву-чыўся ў Гродзенскім езуіцкім калегіуме (1740—43). У 1745 насуперак волі бацькоў уступіў у ордэн езуітаў i адбываў у Вільні

практыкай, а для ўстанаўлення сапраўднай прычыны руху Сонечнай сістэмы адносна іншых сусветаў патрэбны сістэматычныя i працяглыя назіранні. Нягледзячы на адсут-насць у яго працах канкрэтных выказван-няў наконт вучэння М.Каперніка, П.-А. фактычна лічыў правільнай распрацаваную ім гсліяцэнтрычную сістэму будовы Сусве-ту, прымаючы адначасова ўдзел у дыскусіях па вызначэнні паняцця «Бог».

Вынікі даследаванняў, якія праводзіліся ў Віленскай абсерваторыі, адлюстроўваліся ў спепыяльных рукапісных журналах назі-ранняў, якія сведчаць аб велізарнай пра-цаздольнасці П.-А., яго навуковым фана-тызме i адданасці выбранай справе. Што-дзённа ў гэтых журналах ён i яго памочнікі фіксавалі становішча планет Сонечнай сіс-тэмы, Месяца, удакладнялі элементы руху нябесных цел, становішча сузор'яў, аналі-завалі даныя комплексных даследаванняў многіх праблем (напр., адначасовае вызна-чэнне рознымі назіральнікамі каардынат Вільні, Гродна, Кракава). Пасля наведван-ня ў 1768—69 абсерваторый Англіі, Даніі, Германіі, Галандыі i Францыі П.-А. аргані-заваў даследаванні сонечных плям, спраба-ваў вызначыць дакладную адлегласць ад Зямлі i Сонца, выкарыстаўшы надзвычай рэдкую з'яву — праходжанне Венеры пауз Сонца (гэтаму перашкодзіла дрэннае над-вор'е). Ен вёў назіранні сонечных i месяч­ных зацьменняў, даследаваў перамяшчэнне камет, вывучаў зацьменні кольцаў Сатурна i спадарожнікаў іншых планет, значную ўвагу надаваў вывучэнню сузор'яў Быка i Скарпіёна, а таксама астэроідаў, працягваў працу па вызначэнні i ўдакладненні геагра-фічных каардынат розных мясцін. Най-большы вынік далі яго спробы вызначыць размяшчэнне Меркурыя: яно было ўста-ноўлена вельмі дакладна, i гэта паслужыла вядомаму французскаму астраному Ж.Ж.Лаланду матэрыялам для складання новых астранамічных табліц. Пра навуко-вую каштоўнасць даследаванняў Астрана-мічнай школы П.-A. французскі вучоны напісаў у сваёй кнізе «Астранамічная біблія-графія разам з гісторыяй астраноміі, ад 1781 да 1802» (1803), дзе, у прыватнасці, адзначыў адкрыццё П.-А. новага сузор'я — Цяльца Панятоўскіх. 9.8.1773 П.-А. разам з Ю.Міцкевічам i А.Стжэцкім зафіксавалі адкрыццё новай зорнай асацыяцыі. Паве-дамляючы пра дзесятак новых, «дастаткова прыгожых зорак», яны пісалі ў сваім «Журнале назіранняў»: «Шчыт Сабескага, які ззяе побач з іншымі зоркамі, абуджае ў нас жаданне па прыкладзе вялікага польскага астранома аддаць належнае славе нашага гасудара» (адсюль i назва першай зоркі но­вага сузор'я — Цялец Каралеўскі). Ад­крыццё П.-A. i яго аднадумцаў было зац-верджана Парыжскай акадэміяй навук i ў 1878 уключана ў вядомы каталог Фламстэ-да. У 1793 П.-А. ўдзельнічаў у комплек­сным даследаванні сонечнага зацьмення, якое праводзілася адначасова ў некалькіх пунктах зямнога шара, у т.л. ў Вільні, Гродне, Варшаве i Кракаве. Ён напісаў спецыяльныя працы, у якіх тлумачыў со-нечныя зацьменні, рух планет, расказваў пра выкарыстанне матэматычных метадаў у астраноміі, шмат увагі надаваў практычна-му выкарыстанню дасягненняў навукі. П.-А. займаўся таксама картафафіяй, геадэзі-яй i інш. У 1778 ён выбраны членам-карэс-пандэнтам Французскай акадэміі навук.

Прыкметны уклад зрабіў П.-А. ў развіц-цё асветы ў родным краі, у папулярызацыю астранамічных і матэматычных ведаў. Як рэктар Віленскага універсітэта, ён прымаў удзел у дзейнасці Камісіі народнай адука-цыі (Адукацыйнай камісіі) па Беларусі і Літве, у ажыццяўленні мер па ўдасканален-ні навучальнага працэсу i выхавання наву-чэнцаў, дамогся перамогі над прыхільніка-мі рэарганізацыі Віленскага універсітэта ў народны ліцэй (з прычыны доўгай адсут-насці медыцынскага факультэта i невялікіх кафедраў), арганізаваў ва універсітэце 2 ад-дзяленні — фізічнае (з факультэтамі матэ-матыкі, фізікі i медыцыны) i маральнае (з факультэтамі логікі i права), адкрыў 4-га-довую школу падрыхтоўкі настаўнікаў. У 1773 П.-A. распрацаваў праект заснавання ў Вільні спецыяльнага таварыства (нак-шталт акадэміі навук), які прадугледжваў развіццё як фундаментальных тэарэтычных канцэпцый, так i канкрэтных ведаў у галі-не геаметрыі, механікі, земляробства, ана-томіі i інш. навук. 3 мэтай пашырэння на-вуковых ведаў сярод насельніцтва i больш эфектыўнага кантролю за выдавецкай дзей-насцю ён узначальваў універсітэцкую дру-карню, якая ў 1775 была набыта падскарбі-ем надворным літоўскім, кнігавьшаўцом А.Тызенгаўзам. Па яго прапанове на вык-ладчыцкую працу былі запрошаны вядо-мыя вучоныя Я.Жылібер, І.Страйноўскі, П.Галанскі, І.Багуслаўскі i інш

Шт.: Дорошевич Э.К. «Cahiers des observations» Мартина Почобута и его школы // История и методология естествознания. М., 1966; Очерки истории философской и социоло­гической мысли Белоруссии (до 1917 г.). Мн., 1973. С. 235—239; Baliński M. Dawna Akademia Wileńska. Petersburg, 1862. S. 225—294.

М.Я.Рыбко.

Дата добавления: 2014-01-04