Гидросфера ресурстары

Гидросфера — Жердің барлық су қорларының жиынтығы. Жалпы түрде гидросфераны Әлемдік мұхитқа, континенттік суларға және жер асты суларына бөлу қабылданған. Судың көп бөлігі – мұхитта, едәуір азырақ бөлігі континенттік өзен желісінде және жер асты суларында шоғырланған. Сондай-ақ судың үлкен қорлары атмосферада, бұлттар мен су буы түрінде болады. гидросфера көлемінің 96%-дан артығын — теңіздер мен мұхиттар, 2%-ға жуығын — жер асты сулары, 2%-ға жуығын — мұз бен қар, 0,02%-ға жуығын құрлықтың беттік сулары құрайды. Судың бір бөлігі қатты күйінде мұздықтар, қар жамылғысы түрінде және криосфераны білдіріп, мәңгі тоңда болады.

Беттік сулар, гидросфераның жалпы массасында біршама аз үлесті алып, соған қармастан сумен қамтудың, суармалаудың және суландырудың негізгі көзі болып табылып, біздің планетамыздың өмірінде маңызды роль атқарады. Бұл геосфера атмосферамен, жер қыртысымен және биосферамен үнемі өзара әрекетте болады.

Бұл сулардың өзара әрекеттесуі және сулардың бір түрінен екіншісіне өзара өтуі жер шарындағы судың күрделі айналымын құрайды.

Табиғи суларды ұтымды пайдалану үшін оларды генезисі мен химиялық құрамы бойынша жіктеудің, олардың құрамында ерітілген тұздар мен улы металдардың, радиоактивті элементтердің, ерімейтін тұнбалардың, газдардың, қоректік заттардың, органикалық қосылыстардың, пестицидтердің және т.б. бар болуын анықтаудың үлкен маңызы бар.

Шығу тегіне байланысты табиғи сулар атмосфералық, беттік, жер астындағы, термалық деп жіктеледі.

Атмосфералық сұйық сулар ауадағы су буын білдіреді. Атмосфералық жауын-шашындарды зерделеу үлкен ғылыми және практикалық қызығушылық тудырады, себебі оның нәтижелері бойынша азот, күкірт және басқа элемент-тердің ауаға лақтырыстары туралы айтуға, олардың мөлшерін, экожүйелерге әсер ету сипатын анықтауға, экологиялық жағымсыз құбылыстарды болдырмау бойынша шараларды жүзеге асыруға болады.

Беттік сулар – бұл жердің бетінде айналатын және болатын сулар - жаңбыр, өзен, көл, қар, мұздық, батпақ сулары және т.б. Олармен биосферадағы барлық геологиялық, геофизикалық, геохимиялық және биологиялық процестер байланысты. Беттік сулармен эрозия, ерітілген және салынды күйдегі заттарды тасымалдау процестері байланысты.

Топырақ сулары – бұл буланып үлгермейтін немесе ағыспен және тірі организмдермен қамтылмайтын, топырақ суларының әр түрлерін түзіп, топыраққа сіңетін атмосфералық жауын-шашындардың бір бөлігі. Әсіресе топырақ құнарлылығы проблемаларын шешу, батпақтанған жерлерді құрғату, қуаңшылық жерлерде аумақтарды суландыру қажеттілігіне байланысты, сондай-ақ топырақ грунттарының инженерлік-құрылыстық және технология-лық қасиеттерін зерттеумен байланысты топырақ суларын зерделеудің үлкен мағынасы бар.

Жер асты сулары – бұл литосфераның тау жыныстарында соңғылармен кез келген байланыста (гигроскопиялық түрде, гравитациялық, су ерітінділері, коллоидтық жүйелер, минералдар құрылымында және т.с.с.) болатын сулар. Жер асты суларына жер қыртысының геологиялық және геохимиялық процестеріндегі ерекше маңызды роль тиесілі.

Олар тау жыныстарымен тығыз өзара әрекетте болады, олардың өзгеруінің әр түрлі процестеріне және химиялық реакцияларға қатысады. Грунттық және тереңдік суларды, соның ішінде арынды және арынсыз, қабат аралық, жарықшақты, карстылы және т.б. суларды ерекшелейді.

Адам қызметінің су ресурстарына қарқынды әсері суды тұтынудың үлгерілеп ұлғаюынан, су көздерінің ауыр металдармен, радиоактивті қалдық-тармен, пестицидтермен және минералдық тыңайтқыштармен, мұнаймен және мұнай өнімдерімен, синтетикалық жуу заттарымен және т.с.с. ластануынан айқындалады.

Қазақстанның су ресурстары көп дәрежеде өзен және көл ағыстарына байланысты болады. Мұздықтар Қазақстан өзендерін қоректендірудің негізгі көзі болып табылады. Қазақстанның тауларында жалпы мұздану ауданы 2033,3 ш. м барлығы 2724 мұздық айқындалған. Бүкіл мұздану ауданының жартысына дерлігі Жоңғар Алатауы тауларына келеді (1 мың ш.м).

Қазақстан аумағында 85 022 өзен және уақытша су ағысы есептеледі. Орал, Есіл, Табыл, Елек, Шу, Торғай, Сарысу, Талас, Нұра, Ембі және т.б. өзендері аса маңызды өзендерге жатады. Қазақстанда 48 262 көл бар; Балқаш, Теңіз, Алакөл, Марқакөл аса ірі болып табылады. Қазақстан көлдеріндегі су деңгейінің жалпы көлемі 190-нан астам ш. км құрайды. Қазақстан аумағы оңтүстік-батысынан және батыс бөлігінен Каспий және Арал теңіздерінің оқшауланған су қоймаларымен шайылады.

2.3.3 Атмосфера ресурстары (Жер газдары). Табиғи газдар қоршаған ортада болу шарттары бойынша, химиялық құрамы, айқындалу түрлері (ошақтары, жиналуы) бойынша, шығу тегі бойынша (биохимиялық, радиоактивті, ғарыштық) бөлінеді. Табиғи газдардың химиялық құрамында компоненттердің көп құрамы бар. Бұл метан және басқа газ тәрізді көмірсутектер, көміртек оксиді (II және IV), азот, оттек, аргон, күкірт оксиді (IV), фторидтер, хлор, аммиак, бу және бірқатар басқа газдар. 2.1-кестеде Жердің негізгі табиғи газдары көрсетілген.

2.1-кесте – Жер геосфераларының газдық құрамы

Әр түрлі геосфералар газдары	Едәуір мөлшерде кездесетін газдар	Аз мөлшерде кездесетін газдар
Атмосфера
тропосфера	азот, оттек, аргон, көмірқышқыл газы	озон, азот оксиді (IV), су, сутек және т.б.
жер беті	азот, оттек, аргон, көмірқышқыл газы	метан, азот оксиді (I), көміртек оксиді (II), сутек
Биосфера
батпақты	метан, азот, көмірқышқыл газы, оттек	азот оксиді (I), көміртек оксиді (II), сутек, аммиак
мұнай кен орындары	метан, ауыр көмірсутектер	азот, көмірқышқыл газы, күкіртті сутек, гелий
газ кен орындары	метан, азот, ауыр көмірсутектер, көмірқышқыл газы, сутек	гелий, сутек, инертті газдар
көмір кен орындары	метан, көмірқышқыл газы, күкіртті сутек, аммиак	ауыр көмірсутектер, инертті газдар
Гидросфера
беттік сулар	азот, оттек, сутек, аргон, көмірқышқыл газы	инертті газдар
мұхит сулары	азот, оттек, аргон, көмірқышқыл газы	инертті газдар
жер асты сулары	азот, метан, көмірқышқыл газы, сутек	инертті газдар, күкіртті сутек
минералдық сулар	күкіртті сутек, көмірқышқыл газы, азот, радон	инертті газдар
Литосфера
негізгі атқылама жыныстар	азот, көмірқышқыл газы, метан, сутек, күкіртті сутек, гелий, көміртек оксиді (II)	ауыр көмірсутектер, инертті газдар
жанар тау жыныстары	азот, көмірқышқыл газы, метан, сутек, күкіртті сутек, гелий, көміртек оксиді (II), күкіртті газ, хлорлы сутек, фторлы сутек, аммиак және т.б.	ауыр көмірсутектер, инертті газдар
тұзды жыныстар	азот, көмірқышқыл газы, метан, сутек, күкіртті сутек, ауыр көмірсутектер	инертті газдар

Өнеркәсіптік пайдалану көзқарасынан жер қыртысының газдары үлкен қызығушылық білдіреді. Олар келесі түрлерге бөлінеді:

Мұнай кен орындарының газдары. Оларда метаннан басқа аса ауыр көмірсутектер болады, олардың құрамы әр түрлі: ондаған үлестерден бірнеше ондаған пайыздарға дейін болады. Қазақстандағы мұнайдың құрамында газ тәрізді парафиндердің көп мөлшері бар.

Дербес газ шоғырларының газдары. Олар басым көпшілігінде метанның бар болуымен (98%-ға дейін) сипатталады, ал ауыр көмірсутектер пайызы өте аз (1...4%) және тек мұнай бар кен орындарында ғана олар 8...12% құрайды.

Көмір кен орындарының газдары. Олардың түзілуі органикалық материалдың елеулі түрленуімен жалғасатын көмір метаморфизмімен байланысты. Осы газдардың басты компоненті метан болып табылады. Көмір кен орындарының еркін газында ауыр көмірсутектердің мөлшері 10^-2%-дан аспайды.

Батпақты және шымтезекті газдар. Олар органикалық заттар күшті шоғырланған шөгінді жыныстарда түзіледі; метан мен азоттан тұрады. Лайлы заттардың елеусіз қабаты бар шөгінділерде негізінде азот және азотты-метан газдары болады, көптеген жағдайда олардың мөлшері көп болмайды. Шымтезекті және батпақты газдарда ауыр көмірсутектер және сутек сирек байқалады.

Топырақтар газдары. Олар көмірқышқыл газынан (органикалық қалдықтардың тотығу өнімінен), азоттан (ауадан шыққан), оттектен және инертті газдардан тұрады. Микрокомпоненттер қатарында метанды, тұншық-тырғыш газды, күкіртті сутекті, аммиакты және ұшпа органикалық заттарды (эфир және т.б.) атауға болады.

Радиоактивті шыққан газдар. Олар химиялық элементтердің радио-активті ыдырауы нәтижесінде түзіледі. Радиоактивті ыдырау кезінде гелий, аргон, радон, бірқатар басқа газдар түзіледі.

Иондау газдары. Иондауды радиоактивті элементтердің альфа, бета және гамма сәулелері, катодтық және анодтық, рентген сәулелері тудыруы мүмкін. Сондай-ақ газдарды қыздырғанда иондау болуы мүмкін. Газдарды иондау кезінде электрондар мен иондардан басқа еркін атомдар мен радикалдар түзеді, олар химиялық процестерде маңызды роль атқарады.

Атмосфераға техногенді әсер етудің келесі түрлерін ерекшелейді: атмосфераның техногенді тозаңдануының ұлғаюы, оның аэрозольдармен және улы элементтермен ластануы; көмірқышқыл газы концентрациясының ұлғаюы; атмосферада оттек, озон, азот және басқа газдар балансының бұзылуы; озон қабатының таусылуы.

2.4 Биологиялық ресурстар және азық-түлік қауіпсіздігі

Биологиялық ресурстарға өсімдіктер, жануарлар мен микроорганизмдер жатады. Биотикалық ресурстарды қорғаудың және ұтымды пайдаланудың негізгі міндеті – бұл оларды сақтау және олардың биологиялық потенциалын ұлғайту, сондай-ақ азық-түлік қауіпсіздігі проблемаларын шешу.

Берілген мәндетті келесі шаралардың көмегімен шешуге болады:

- генетика және селекция, яғни өсімдіктердің жаңа сорттарын және жануарлардың түрлерін шығару, өсімдіктердің даму және өсу процесіне араласу жолымен вегетативті кезеңді қысқарту, қуаңшылықтар мен аяздарға төзімді өсімдіктерді алу, организмдер эволюциясын қалайтын бағытта жеделдетуге мүмкіндік беретін тәсілдерді әзірлеу, будандасқан өсімдіктер мен жануарларды алу үшін құралдар арсеналын кеңейту және т.б.;

- өнімділіктің атмосфералық факторларға (жылу, ылғал, жарық, суықтар және т.с.с.);

- зиянкестермен және аурулармен тиімді күрес жүргізу;

- популяциялардың дамуын реттеу. Оның мәні зиянкестердің, ауру қоздырғыштардың, сондай-ақ кәсіптік және өсірілетін түрлердің даму динамикасын және санын ғылыми басқаруға келтіріледі;

- кәсіптік сүт қоректілерді, құстарды, балықтарды жерсіндіру;

- экстремалды жағдайларда – шөл далаларда, биік таулы жерлерде және т.б. төзімді популяцияларды шығару;

- микробиологиялық резервтерді пайдалану. Микроорганизмдер қатыс-қанда топырақта көптеген процестер жүреді. Микроорганизмдер фармацевтика, тамақ, парфюмерия өнеркәсіптерінде пайдаланылады. Микробиологиялық қызметте биосфераны, әсіресе топырақ құнарлылығы, ағынды суларды тазарту, өсімдіктерде, жануарларда және топырақта жеке элементтердің шоғырлануы саласында экологиялық түрлендірудің орасан зор мүмкіндіктері салынған;

- тұқым қуалаушылық механизмін, ДНК құрылымын, процестерді қалаған бағытта басқару үшін тіршілік әрекетінің ішкі табиғатын зерделеу;

- фотосинтездің тиімділігін арттыру;

- минералдық тыңайтқыштар мен микроэлементтерді оңтайлы пайдала-ну. Сонымен өсімдіктердің қоректенуі, өсуі және дамуы үшін қолайлы жағдай-лар жасалады. Биосферада микроэлементтердің таралуын зерделеу нәтижелерін пайдаланып, топырақтың физика-химиялық қасиеттеріне аса ұтымды әсер етуге, жерлердің құнарлылығын арттыруға, жоғары өнімді және тұрақты егінге қол жеткізуге болады;

- эрозияға қарсы шаралардың (орманды суландыру, беттік ағысты реттеу, топырақтың агротехникалық өңделуін жақсарту және т.с.с.) көмегімен биосфераны су және жел эрозиясынан қорғау.

Барлық жоғарыда аталған шаралардың жалпы мақсаты бар – азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету, оған тұрақты өндірістік қамтамасыз етуге кепілдік беру, сондай-ақ азық-түлік тәуелсіздігін қамтамасыз ететін ауыл шаруашылығы өндірісінің көлемдерін сақтау.

БҰҰ азық-түлік және ауыл шаруашылығы ұйымымен (ФАО) «Әлемдегі азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша халықаралық міндеттемелер» әзірленді. 1996 ж. Бүкіләлемдік азық-түлік проблемалары бойынша жоғары деңгейде кездесуде Бүкіләлемдік өндірістік қауіпсіздік жөніндегі Рим декларациясы қабылданды. Аталған декларацияда азық-түлік қауіпсіздігі ретінде «экономиканың жалпы алғанда мемлекет халқына және жеке алғанда әрбір азаматқа тамақтану өнімдеріне, ауыз суға және басқа тамақ өнімдеріне жеке тұлғаның дене бітімінің және әлеуметтік дамуы, денсаулықты қамтамасыз ету және халықтың кеңейтіліп ұдайы өсуі үшін қажетті және жеткілікті сапада, ассортиментте және көлемде қол жетуді қамтамасыз етуге кепілдік берілетін күйі» анықталған.

Қазақстан Республикасында қазіргі уақытта азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету кезіндегі негізгі міндет тиімді мемлекеттік реттеу кезінде аграрлық сектор салаларының өнімділігі мен табыстылығын өсіру негізінде отандық агроөнеркәсіптік өндірісті тұрақтандыру болып табылады.

Қазақстан үшін азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің үш құраушысы басым болып табылады:

- азық-түлікке жеке қол жетушілік: кез келген уақыт моментінде және минимум қажетті ассортиментте елдің бүкіл аумағында тамақ өнімдерінің бар болуы;

- азық-түлікке экономикалық қол жетушілік: әрбір қазақстандық табысының деңгейі тамақ өнімдерінің минимум жинағын иелену үшін жеткілікті болуы тиіс;

- қоректену қауіпсіздігі: еліміздің әлеуметтік-экономикалық жүйесі тамақ өнімдерінің және азық-түлік шикізатының қауіпсіздігіне қойылатын минимум талаптарға кепілдік беруі тиіс.

Қазақстан Республикасындағы азық-түлік қауіпсіздігіне жартылай қол жеткізілуі тиіс:

- азық-түлікке жеке қол жетушілік ФАО-мен қабылданған 84% құрайтын халықаралық деңгейге жетпеді. Мемлекет халқы отандық өндірістің тамақ өнімдерімен шамамен 80%-ға қамтамасыз етілген;

- тамақ өнімдеріне экономикалық қол жетушілік әлеуметтік топтар мен аумақтар бөлігінде айтарлықтай біркелкі қамтамасыз етілмеген. Тамақтың бағалары мемлекеттің еңбекші халқының негізгі массасына қолайлы;

- экологиялық таза және денсаулық үшін пайдалы тамақ өнімдері тек 50% құрайды;

- еліміздегі өндірістік қуаттар азық-түліктің шығарылуын өсіруге мүмкіндік береді.

2.5 Табиғатты қорғау. Табиғатты ұтымды пайдалану. Аз қалдықты және қалдықсыз технологиялар

Табиғи ресурстық және табиғатты, ортаны жаңғыртатын функциялардың, тектік қордың сақталу мүмкіндігін, сондай-ақ қалпына келтірілмейтін табиғи ресурстарды сақтауды қамтамасыз ететін шаралар кешенін табиғатты қорғау деп түсінеді. Бұл жүйе сондай-ақ адам мен қоршаған табиғи ортаның қызметі арасындағы ұтымды өзара әрекетті сақтауға бағытталған және қоғам қызметі нәтижелерінің табиғатқа және адам денсаулығына тікелей және жанама әсерін ескертеді.

Қазақстан территориясы табиғи кешендердің: шөл далалардан биік таулар мен ішкі теңіздердің экожүйелеріне дейін теңдессіз жинағын иеленеді. Еліміздің экономикалық дамуының өсіп келе жатқан қарқындары және табиғи ресурстардың пайдаланылуын күшейту жағдайларында табиғатты аумақтық қорғау жүйесін әрі қарай жетілдіру мәселесі маңызды болады. 1997 жылы Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейінгі даму стратегиясы жарияланды, онда Қазақстан 2030 жылға дейін ауасы таза және суы мөлдір, таза және жасыл ел болуы тиіс. Осы мақсатқа қол жеткізу құралдарының бірі ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жүйесін құру болып табылады (толығырақ 10.2-қосымша бөлімді қараңыз).

Табиғатты қорғауға қол жеткізудің негізгі әдістерінің бірі табиғатты ұтымды пайдалану болып табылады. Табиғатты ұтымды пайдалану – адамдардың материалдық және материалдық емес игіліктердегі қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында табиғатты пайдалану процесінде адамның табиғи ортаға әсер ету теориясы және практикасы.

Табиғатты ұтымды пайдалануды анықтайтын критерийлерге мыналар жатады:

- минералдық ресурстарды тиімді кешенді пайдалану;

- ауа райы мен климаттың ауытқуларын болжау. Берілген мәселенің тиімді шешілуіне адамның шаруашылық қызметінің көптеген салаларының өнімділігі, ауыл шаруашылығындағы, авиациядағы шығындардың азаюы және т.б. байланысты болады;

- литосфера ресурстарын ұтымды пайдалануды қамтамасыз ету мақсатында жер қыртысында геологиялық өзгерістерді тудыратын табиғи және техногенді факторларды айқындау және зерделеу;

- биосфераның даму процестерін реттеу. Негізгі міндеті – адамның материалдық қажеттіліктерін толық қамтамасыз ету үшін биосфераның өнімділігін арттырудың жаңа тәсілдерін әзірлеу;

- өндірісте жаңа техника мен технологияларды пайдалану, ал атап айтқанда: көп салалы аз қалдықты және ресурс сақтайтын технологияны қолдану, су және газ айналымдары циклдерін пайдалану, энергияны алудың балама көздерін пайдалану, биотехнологияны, ферменттер химиясын, сұрыптық және гетерогенді электркатализді дамыту (ағынды суларды, газдарды және т.б. тазарту қалдықтарын пайдаға асыру кезінде теңіз суынан металдар бөлінуі);

- қоршаған ортаның көп компонентті мониторингін ұйымдастыру. Адам табиғатты ұтымды пайдалану үшін оның қызметіне әсер ететін барлық құбылыстар мен процестер туралы жан-жақты ақпаратты алуы тиіс. Тек шұғыл араласу ғана қалаусыз процестер барысын өзгертуі, адамның табиғатпен әрі қарай өзара әрекеттесу қауіпсіздігін қамтамасыз етуі, сол немесе басқа шаруашылық шараларын ұзақ мерзімді жоспарлуы, ландшафтты-экологиялық ортаның өзгерісіндегі жаһандық заңдылықтарды айқындауы мүмкін және т.с.с.

- табиғатты ұтымды пайдаланудың теориялық және әдіснамалық тұжырымдамаларын әзірлеу;

- табиғатты ұтымды пайдаланудың және қоршаған ортаны қорғаудың жеке салалары бойынша ұлттық және халықаралық зерттеулерді ұйымдастыру.

- экологияны ғылым ретінде дамыту, экономика мен техниканы экологияландыру.

Табиғатты ұтымды пайдалану экономикалық категория ретінде табиғи ресурстар мен қоршаған ортаны пайдалануға байланысты экономикалық қатынастардың санада көрсетілген белгілі жүйесін білдіреді.

Жалпы жағдайда, табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану үшін қоршаған ортаны геологиялық, геофизикалық, геохимиялық және биологиялық дамыту заңдылықтарын және экожүйелерді, ландшафттарды, олардың табиғи ерекшеліктерін білу талап етіледі. Заттар энергетикасын, биосферадағы химиялық элементтер мен минералдық заттардың айналымын, экожүйелердің тіршілікке икемділігін, олардың жұмыс істеуін және әр түрлі жағдайлардағы тұрақтылығын терең зерделеу қажет.

Табиғатты қорғауға қол жеткізудің тағы бір тәсілі аз қалдықты және қалдықсыз технологияларды пайдалану болып табылады. БҰҰ Еуропалық экономикалық комиссиясының материалдарында және 1979 жылы қоршаған ортаны қорғау саласындағы жалпы еуропалық ынтымақтастық жөніндегі кеңесте қабылданған аз қалдықты және қалдықсыз технологиялар туралы Декларацияда аз қалдықты және қалдықсыз технология адам қажеттіліктері шеңберінде табиғи ресурстарды аса ұтымды пайдалануды және қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз ету үшін білімнің, әдістер мен құралдардың практикада қолданылуы ретінде анықталады. Анықтамадан аз қалдықты технологияның бірыңғай екі міндетті шешетіні шығады: бір жағынан, табиғи шикізатты және оның қайта өңделген өнімдерін тиімді пайдалану және екінші жағынан, қоршаған ортаны қорғау.

Онда жасалған өнімнің массасы жұмсалған заттың массасына тең немесе жұмсалған энергияға балама болатын қалдықсыз өндірісті физика мен химияның объективті заңдарының арқасында (массаның сақталу заңы және термодинамиканың екінші заңы) жүзеге асыруға болмайды. Қалдықсыз технология – бұл қоршаған ортаға зиян келтірмейтін технология болып саналады. Табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану және қоршаған ортаның ластануын болдырмау мақсатында технологиялық процестерді жетілдірудің нақтылы бағытын көрсететін аз қалдықты және ресурс сақтайтын технология-лар туралы айтқан сауыттырақ болады.

Аз қалдықты және ресурс сақтайтын технологияларды дамытудың мақсаты – түсетін шикізат пен қалдықтарды толық пайдалану арқылы тұйық технологиялық циклдерді жасау. Дәстүрлі технологияларды аз қалдықты және ресурс сақтайтын технологияларға кезеңмен ауыстыру қалдықтар еркін кіретін және шығатын ашық өндірістік жүйелерден алынатын материалдарды жарты-лай пайдалану және қалдықтарды тазарту арқылы жартылай ашық жүйелерге, сонан соң барлық түсетін ресурстар мен қалдықтарды толығымен қайта өңдеу және пайдаға асыру және қоршаған ортаның соңғылармен ластануын тоқтату арқылы жабық типті жүйелерге біртіндеп өтуге мүмкіндік береді.

2.6 Балама энергия көздері

Жанатын қазба материалдарды (мұнай, көмір) пайдаланатын дәстүрлі энергетика саласы қоршаған орта ластануының негізгі көздерінің бірі және қалпына келтірілмейтін табиғи ресурстарды тұтынушы болып табылады.

Энергияны алудың балама көздерін пайдалану – бұл энергияның бар дәстүрлі көздерін (жанатын пайдалы қазбалар) үнемдеу, экологиялық қауіп-сіздікті қамтамасыз ету, қоршаған табиғи ортаны сақтаудың тәсілдерінің бірі.

Энергияның балама көздеріне: жел энергетикасы, биоэнергетика, геотермальды энергетика, гелиоэнергетика, теңіз энергетикасы, сутекті энергетика жатады.

2.6.1 Жел энергетикасы. Жел энергетикасы – бұл жел энергиясын қалақты доңғалақтың айналмалы қозғалысына, пьезоэлектрлік түрлендіргіш-термен қабылданатын тербелістерге немесе жел ұстағыштардың (желкендердің, роторлардың) көмегімен объектінің ілгерілемелі қозғалысына түрлендіру. Жел қондырғыларының ПӘК 25…50%-ға жетеді, бұл оларды пайдалану үшін перспективалы етеді. Жел қондырғыларының негізгі элементі – доңғалақ. Жердегі энергия қорлары өте үлкен және 500м дейінгі ауа қабатында сағатына 80 трлн. кВт артық болады.

Жел энергетикасының кемшіліктері:

- жел энергиялары оның уақытта өзгергіштігі болып табылады, бірақ оның орнын кеңістіктегі желдің өзгергіштігімен толтыруға болады. Егер бірнеше ондаған ірі жел агрегаттарын біріктірсе, онда олардың орташа қуаты тұрақты болады;

- жел энергия станциялары (ЖЭС) қарқынды инфрадыбысты таратады, ол көңілсіз күйді, мазасыздық және дискомфорт сезімін тудырады; ЖЭС орналасқан аймағы мекендеу үшін жарамсыз болады;

- ЖЭС орналасқан аудандарда жылудың жер бетінің бойымен тасымал-дану шарттарының өзгеруі салдарынан жылу балансы бұзылады. Бұл жел бағытының өзгеруіне келуі мүмкін;

- ЖЭҚ үлкен қалақтары қанаттылар үшін қауіпті, әсіресе егер олар құстардың көшетін жолында орналасса;

- УҚТ және ОЖЖ диапазонды радиотолқындардың ЖЭҚ қалақтарынан шағылуынан навигациялық аппаратураның қалыпты жұмысы бұзылады және телеарна хабарларын қабылдау қиынға соғады.

Берілген проблемаларды шешу үшін ЖЭҚ теңізге, ашық мұхитқа шығаруға болады. Желдің жылдамдығы жаға сызығынан алыстаған сайын ұлғаяды. Сонымен жағадан 40 км ара қашықтықта желдің жылдамдығы 20…25%-ға артады, бұл ЖЭҚ сол параметрлері қалғанда одан 2 есе артық энергия алуға мүмкіндік береді. Сонымен қоса, теңіз акваторияларында ЖЭҚ орналастыру өндіретін платформаларды энергиямен қамтамасыз етуге және жер аудандарын үнемдеуге мүмкіндік береді.

2.6.2 Биологиялық энергетика. Биоэнергетика тікелей немесе сәйкес қайта өңдеуден соң отын ретінде пайдаланылатын биомассаны алуға негізделген. Биомассаның көмегімен жылу энергиясын алудың үш бағытын ерекшелейді:

- биомассаны тікелей жағу;

- биомассаның ашуы;

- биомассаның түзілуі процесінде алынатын биогаз немесе спирттер сияқты энергия тасығыштарды пайдалану.

Бірінші бағытта биомасса отын ретінде жағу жолымен тікелей пайдаланылады. Сонымен бірге оның қорлары жасанды жағдайлардағы өсімдіктердің жылдам өсетін түрлерін (плантациялардағы көк терек, терек, тал, қанды ағаш) өсіру жолымен қалпына келтіріледі. Ағаш отынның пайдалы отынның алдында бірқатар экологиялық артықшылықтары бар: ағаш жанған кезде көмірқышқыл газ эмиссиясының орны ағаштың өзінің тіршілік еткен мерзімінде көмірқышқыл газының сондай мөлшерін жұтуымен толтырылады. Кемшілігі: көлемінің үлкендігі, ылғалдың жоғары пайызы.

Екінші бағыт – ашыған кезде органикалық қалдықтар (көң, ағаш үгіндісі және т.с.с.) бөлетін және көшетханаларды, жылыжайларды және т.б. жылыту үшін қолдануға болатын жылуды пайдалану.

Үшінші бағыт – энергия тасығыштардан биогаз немесе спирттер сияқты биомассаны алу. Биогазды өсімдік шаруашылығы немесе мал шаруашылығы қалдықтарынан алады. Оны шағын фермерлік шаруашылықтарда пайдалануға болады. Өсімдік қалдықтарынан спиртті алады, оны бензинге қосады, сонымен бірге мұнай шығындары үнемделеді және пайдаланылған газдардың улылығы төмендейді.

2.6.3 Геотермальды энергетика. Бұл жер қойнауларының табиғи жылуын пайдалану есебінен энергияны алудың тиімді және экологиялық қауіпсіз тәсілдерінің бірі. Жылу мөлшері 5 км-ге дейінгі тереңдікте қазбалы энергия ресурстарының барлық түрлеріне салынған энергиядан көп мәрте артық болатыны есептелген. Тереңдіктегі жылуды электр энергиясын, жылуды өндіру, ыстық сумен қамту, алуан түрлі технологиялық қажеттіліктер үшін пайдалануға болады.

Табиғи және жасанды жылу тасығыштары бар геотермальды көздерді ажыратады.

Бірінші жағдайда жұмыс денесі ретінде энергетикалық қондырғыларда табиғи пайда болған термальды суларды немесе бу-су қоспаларын пайдаланады. Барлық ГеоТЭС жиынтық қуаты 17,6 млн. кВт құрайды. Көбінесе температурасы 50…100⁰С терең емес жатқан термальды суларды пайдаланады.

Жасанды термальды көздерде жылу денесі ретінде сұйықтықты немесе газды қолданады, олар бұрғыланған ұңғымалар бойымен тау жыныстарының температуралары жоғары қабатында айналады. Мысалы, суық суды ыстық жыныстар аймағына 4 км тереңдікке дейін бұрғыланған ұңғымаларға айдайды. Айдалған судың шамамен 3/5 басқа ұңғымалар арқылы, бірақ ыстық бу түрінде үстіңгі бетке түседі. Бұл буды электр энергиясын өндіру, бумен жылыту үшін пайдалануға болады. Осы тәсілмен біздің планетамыздың кез келген жерінде жер қойнауларынан жылу энергиясын алуға болады.

Геотермиялық станциялардың электр энергиясы ГРЭС-та өндірілетін энергиядан 2 есе арзан және қатты және сұйық отында жұмыс істейтін станциялардың энергиясынан көп есе рет арзан болады.

Әзірше қазіргі заманғы вулканизм аудандары аса перспективалы болып табылады. Болашақта термобатареялары батырылған аса терең ұңғымалар желісі құрылатын болады. Мұндай желі энергияның шектелмеген мөлшерін беруі мүмкін.

2.6.4 Гелиоэнергетика. Бұл Күннен энергия алу. Күн энергиясының жалпы ағынының 0,01% ғана пайдалану әлемнің энергиядағы қажеттіліктерін толығымен қамтамасыз ете алар еді. Бір жыл ішінде барлық барланған қазбалы энергия тасымалдаушыларда энергияның сақталған қорына қарағанда, Күннен Жерге 10 есе артық энергия келеді.

Гелиоэнергетика жер бетіндегі және ғарыштық болады. Күннің энергия-сын сол немесе басқа жылу тасымалдаушыны (мысалы, су) қыздыратын күн коллекторларының көмегімен жылу коллекторларына түрлендіреді. Кемшілігі: күн энергиясы шашыратылған, осының салдарынан ауданы бойынша үлкен және тоғыстаушы шағылдырғыштардың конструкциялық материалдарының шығыны көп ғимараттар қажет. Бұл сондай-ақ жер беті коэффициентінің өзгеруінен аймақтың жылулық балансының бұзылуына әкеледі.

Күн энергиясы тікелей олардан күн батареялары жинақталатын фото-электрлік түрлендіргіштердің көмегімен түрлене алады. Сонымен бірге кремний және галлий арсенидінің негізіндегі фотоэлементтерді қолданады. ПӘК 13…15% құрайды.

Ғарыштық гелиоэнергетиканың негізгі артықшылығы оның электр энергиясының тәулік бойы өндірілуін қамтамасыз ететін болады, алайда оны Жерге беру туралы қиын шешілетін мәселе тұрады. Электр энергиясын лазер сәулесін шығаруға немесе микротолқынды диапазон сәулесін шығаруға, яғни олар үшін атмосфера мөлдір болатын сәуле шығаруға түрлендіру туралы жорамалдар айтылады. Алайда Жерде үлкен аудандар талап етіледі, бұл аймақ-тардың үстінде ұшақтар маршруттары, жыл құстарының көшетін жолдары және т.б. өтпеуі тиіс.

2.6.5 Теңіз энергетикасы. Теңіз энергетикасы акваториялардың, теңіз ағыстары мен көтерілуінің бетінде пайда болатын толқындар энергияларын, сондай-ақ теңіз суының әр түрлі қабаттарындағы температуралар айырымын пайдалануға негізделеді.

Толқындық энергетика. Әлемдік мұхиттың толқындық қуаты 2,7 млрд. кВт бағаланады, бұл әлемде тұтынылатын энергияның 30%-ға жуығын құрайды. Толқындық электр станциялары орналасуының мақсатқа сәйкестігі өңірдің ерекшеліктерімен және ең алдымен, келетін энергияның тығыздығы-мен, яғни оның толқын шебінің ұзындығы бірлігіне мағынасымен анықталады. Толқындық электр станциялары жұмысының функционалдық принципі толқындардың потенциалдық энергиясын кейіннен электр қозғалтқыш білігін айналымға келтіретін лүпілдердің кинетикалық энергиясына түрлендіруден тұрады. Мұндай электр станциялары тікелей жағада, акваторияда жағалау жанында немесе ашық теңізде жағадан әр түрлі қашықтықта салынуы мүмкін. Толқындық энергияны түрлендіргіштер толқындық режимнің өзгеруіне әсер етеді: толқындар амплитудасы нашарлайды. Кемшіліктері: энергия шоғырла-нуының төмендігі, толқындық тербелістер спектрі кең, кеңістіктегі және уақыттағы салыстырмалы тұрақсыздық.

Ағыстар энергиясы. Мұхит ағыстарының энергиясын пайдалану. Энергияны түрлендіргіштерді әрекет ету принципіне байланысты су және көлемдік сорғыларға бөледі. Біріншілеріне қалақты доңғалақты жатқызады. Екінші типті соплоның кеңейетін бөлігінің кесіндісі атмосферамен түтіктермен қосылған. Соплоның ауыспалы қимасында сұйықтық кіретін ағынның жылдам-дығынан үлкен жылдамдықпен қозғалады, бұл төмен қысымды тудырады, оның салдарынан ауа атмосферадан сорылады. Соплоның кеңейетін бөлігінен шыққанда қысылған ауа пневмотурбина орналасқан арынды түтікке түседі. Кемшілігі: түрлендіргіштер жеткіліксіз тереңдетілгенде ағынның тежелуі және судың турбулентті араласуы салдарынан су температурасының өзгеруі мүмкін, бұл судың беттік қабаттарын мекендеушілерге теріс әсер етуі мүмкін.

Теңіз суының әр түрлі қабаттары температураларының айырымын пайда-лану. Су қабаттарынан басқа, ауаның беттік қабаттары арасында, сондай-ақ түбін жыныстармен және түп жанындағы сулармен құраушылар арасында температуралардың айырмалары болады. Температуралар айырмасымен себеп-телген энергияны түрлендіру үшін онда жұмыс денесі ретінде теңіз суы немесе аралық жұмыс денесі (аммиак, фреондар, пропан және т.б.) пайдаланылатын жүйелерді пайдаланады. Кемшілігі: жылы беттік және суық тереңдік сулардың араласуынан жылулық тепе-теңдіктің бұзылуы ол кезде абсолют температура өзгергенде жылу сүйетін фауна үшін жоятын салдары болуы мүмкін. Сонымен қоса, тереңдік суларда беттік суларға қарағанда көмірқышқыл газының құрамы артық және бұл көмірқышқыл газының атмосфераға бөлінуі мүмкін және берілген аймақтағы климаттық жағдайға әсер етуі мүмкін екендігін себептейді.

2.6.6 Сутектік энергетика. Бұл термохимиялық және электролиттік әдістердің, сондай-ақ биологиялық процестердің көмегімен энергия тасымал-даушы ретінде сутекті алу. Сутектің жылу шығару қабілеті көмірсутекті отындарға қарағанда 3 есе жоғары.

Жанғанда сутек су буына айналады. Жалғыз зиянды қосылыс азот оксидтері болуы мүмкін, олар аса жоғары жану температураларында атмосфералық азоттың тотығуынан түзіледі. Сутекті алу үшін су ыдырауының әр түрлі әдістері пайдаланылады: электрхимиялық, термохимиялық, фото-электрхимиялық. Катализаторлар қолданылған және кейіннен түзілетін өнімдер ыдыратылған химиялық реакциялар аса перспективалы болады. Мысалы, теңіз суының құрамындағы күкіртті сутектен сутекті алу.

Қазақстанда қазіргі уақытта жалпы энергия тұтынудан балама энергия көздерінің үлесі 0,02% құрайды; салыстыру үшін: Еуропалық одақта - 6%, в АҚШ-та - 3%, Ресейде - 0,3%. Сонымен бірге, Қазақстанда гидроэнергетиканы, жел энергетикасын, геотермальды энергетиканы дамыту үшін елеулі потенциал бар.

Қазақстанның гидроэлектрэнергетикалық потенциалы жылына 170 млрд кВт∙сағ. бағаланады. Әсіресе тіреу бөгеттерсіз жұмыс істейтін экологиялық аса таза микроГЭС құру перспективалы болып табылады. Жел энергетикасында 1,8 трлн кВт∙сағ потенциал іске асырылуы мүмкін. Күн энергиясының потенциал-дық мүмкін өндірілуі жылына 2,5 млрд кВт∙сағ. бағаланады, сондай-ақ биологиялық отынды қолдану орасан зор резерв болып табылады: ауыл шаруашылығы өндірісінің қалдықтарын қайта өңдеу есебінен жыл сайын 35 млрд кВт∙сағ. дейін электр энергиясы және 44 млн Гкал жылу энергиясы алынуы мүмкін.

§3 Биосферада тұрақсыздық пайда болуының антропогенді факторлары

Адамның қызметі биосферада пайда болған және пайда болатын: адамның жинау және аң аулау түріндегі алғашқы қадамдарынан қазіргі заманның жаһандық экологиялық дағдарыстарына дейінгі процестер мен өзгерістерге әсер ететін негізгі фактор болып табылады.

3.1 Қоршаған ортаға антропогенді жүктемені оның дамуының әр түрлі сатыларындағы өркениет типіне байланысты саралау

Адамның жаққан алғашқы алауы мәні бойынша техногенездің бастамасы болды. Тамақ түрінде тұтынылатын күн энергиясына елеулі қосымшаны иелене отырып, адам осыдан шығатын барлық салдарымен бірге табиғаттағы жалғыз энергоконсумент болды. Бұл адамның экологиялық кеңістігін алғашқы аңшылар мен балықшылар текшесіне дейін кеңейтті.

Ормандарды өртеу үшін, алдымен қашада аң аулау, сонан соң егіншілік мақсаттары үшін қолдану да осы кезеңге жатады. Бұл дәуірде жерді пайдалану сипатының өзгеруін неолиттік (бірінші ауыл шаруашылықтық) революция деп атайды. Неолиттік революция шаруашылықтың меншіктеу типінен өндіру типіне ауысуын білдірген. Ол табиғатты пайдаланудың түбегейлі жаңа типін тіршілікке шақырды. Енді адам табиғи қауымдастықтарды түрлендіре отырып, тамақты жасай бастады.

Егін шаруашылығына ауысу қарапайым агроценоздардың құрылуына әкелді. Отырықшылық, тұрақты елді мекендерді құру, еңбекті бөлу тұрақты материалдық мәдениет – өркениеттің пайда болуына әкелді.

Экологиялық көзқарастан өркениеттің пайда болуы едәуір шамада кездейсоқ құбылыс болды, себебі бірқатар сирек жағдайлардың сәйкес келуін талап етті. Адамдар өсіруге жарамды өсімдіктер өсетін маусымдық-ылғал субстропиктердің құнарлы террасалық алқаптарын табуы, игеруі және ықшам орналастыруы тиіс болды және онда жинау, қарапайым аңшылық және балық аулау ресурстары жылдам таусылған, қолға үйрету үшін жарамды жануарларды жинады. Бір мезгілде мал шаруашылығы және жайылымдық шаруашылық, сондай-ақ көшпелі мал шаруашылығы дамыды. Мал өнімі массасы бойынша оның азығынан бір ретке кем болғандықтан, мал тамағы түріндегі өнімдердің кем болғанда 1/10 алу үшін адам егістік ауданынан кем емес жайылымдар ауданын, адамдардың биомассасына тең малдың биомассасын иеленуге мәжбүр болды.

Мұнда сипатталатын тізбектілік адамзаттың экологиялық және экономикалық тарихының және көбінесе қоршаған ортаға айналған табиғи кеңістіктер экологиясының күрт өзгерісті кезеңдерінің тарихы ретінде қарастырылуы мүмкін.

3.1-суретте өркениет тарихындағы экологиялық дағдарыстар мен революциялардың байланысы көрсетілген (Раймерс, 1992 ж.).

Адамның агроценоздар өнімін тұтынуы өсімдіктер биомассасы мен топырақ құнарлығының табиғи қалпына келуін жоққа шығарды. Көптеген жағдайларда бұл Таяу Шығыстағы және Шығыс Азиядағы жерлердің құнарсыз-дануына және егін шаруашылығы өркениеттерінің ауысуына әкелді. Егін шаруашылығының және мал шаруашылығының таралуы халықтың саны мен тығыздығының өсуіне әкелді. Осылай халықтың өсуін және экономиканың өсуін өзара ынталандыру пайда болды, ол қазір де әрекет етеді және «адам-табиғат» жүйесінде тұрақсыздандырушы буын болып табылады.

3.1-сурет - Өркениет тарихындағы экологиялық дағдарыстар және революциялар

Бірнеше мыңжылдықтар бойы берілген механизмде өздігінен бұзылу қаупі болмаған. Бірақ, Ұлы географиялық жаңалықтар дәуірінен бастап, бұл өзара стимуляция арта бастады. Америка мен Австралияға еуропалықтардың қоныстануы, отаршыл империялардың құрылуы адамзаттың жаһандық ареалының кеңеюін аяқтады. Егін шаруашылығы өнімділігінің артуына және еңбек бөлінуінің арқасында өнеркәсіптің, сауданың жылдам дамуы және қалаларда адамдардың шоғырлануы үшін жағдайлар пайда болды.

Тас көмірдің ашылуымен жаңартылмайтынэнергия ресурстарындағы химиялық жылу энергетикасы дәуірі пайда болды, ол өнеркәсіптің дамуын, индустриялық қоғамды аса қуатты ынталандырды. Содан бастап табиғи ресурстардың жойылуы және ортаның ластануы басталды. Химиялық жылу энергетикасы дәуірі әлі аяқталған жоқ, бірақ келесісі – одан да қауіпті ластану қауіпін төндіретін ядролық жылу энергетикасы дәуірі жақындады.

XX ғасырда орталардың барлық типтеріне бейімделген және табиғатқа тұтынушылық қатынас идеологиясын өте үлкен ауқымда іске асыратын техногенді өркениет түпкілікті қалыптасты. Халық санының және әлемдік экономиканың жылдам өсуі, олардың өзара эскалациясы жаһандық экология-экономикалық дағдарысқа әкелетін байланыстарды құрады.

3.2 Қоғамның қалыптасуы мен дамуындағы табиғаттың ролі. Табиғат пен қоғамның өзара әрекеттесуінің тарихы

Адамзат қоғамы өзінің дамуына толығымен және тұтастай табиғатқа және оның ресурстарына міндетті. Қоғамның даму тарихының барлық кезеңдері – бұл табиғат пен қоғамның өзара әрекеттесуінің тарихы.

Қоғам мен табиғаттың өзара әрекеті адамның еңбек қызметінде шоғырланған. Еңбек дегеніміз «қоғам мен табиғат арасындағы заттардың алмасу процесі». Жалпы алғанда қоғам мен табиғаттың өзара қатынастарының ұйымдастырылу кезеңдері өндірістегі, қоғамның өндіруші күштеріндегі түбегейлі өзгерістермен анықталады. Өндіруші күштерге еңбек тақырыбы, еңбек құралдары, еңбек субъектісі (белгілі білім мен еңбек дағдыларын иеленген адам) кіреді.

Өндіруші күштердегі үш революциялық түбегейлі өзгерісті ерекше көрсетуге болады:

- неолиттік революция, ол егін шаруашылығының және мал шаруашы-лығының пайда болуымен экономиканың «меншіктеу» типінен өндірушіге ауысуымен байланысты.

- өнеркәсіптік революция – қолөнер еңбегінен машиналық өндіріске ауысу.

- XX ғасырдың ортасында басталған ғылыми-техникалық революция, ол перспективада қоғам өмірінен кертартпалыққа негізделген «адамдық емес» еңбекті жоққа шығаруы тиіс.

Бірінші кезең ақылды адамның пайда болуынан басталады. Адам бұл кезеңде табиғатқа тек өзінің тіршілік ету фактісімен ғана әсер етеді, ол аң аулаумен, балық аулаумен, жинаумен өмір сүреді. Адам ол кезде аса қарапайым еңбек құралдарын жасаған болса да, бұл «меншіктеу» экономикасы кезеңі. Табиғат қарапайым адамзат қауымдастығы өмірінің барлық ерекшеліктерін анықтаған, табиғи анықтау басым болды. Қауым мүшелері қызметтерінің сипаты да, қауым мүшелері санының өсу қарқындары да, көшіп-қону, жаңа орынға көшу қажеттілігі де табиғи жағдайларға байланысты болды. Адамзат тарихының ерте сатыларында әр түрлі елдер үшін «старттық» жағдайлардың айырмашылығы тарихи процестің алуан түрлілігін, халықтар тағдырларындағы айырмашылықтарды, дәстүрлердің өзгешелігін, әр түрлі елдердің салттарын қамтамасыз етті.

Табиғат пен қоғамның өзара әрекеттесуіндегі екінші кезең алғашқы дәуірдің өзінде басталады және буржуазиялық қатынастар пайда болғанға дейін жалғасады. Жаңа кезеңнің алғашқы пункті – егін шаруашылығы мен мал шаруашылығының пайда болуы. Меншіктеу экономикасынан өндіруші экономикаға ауысу жүзеге асырылады. Адам табиғатқа белсенді араласып, өз қызметінің нәтижелерін жоспарлай бастайды. Ормандар кесіледі, ирригация-лық жүйелер құрылады. Сонымен бірге еңбек қызметі тағы да табиғат жағдайларына, топыраққа, жергілікті жер бедеріне тәуелді.

Сонымен, табиғаттың адамға әсері қоғамдық құрылымдармен, өндіріс құралдарымен жанамаланады. Адам табиғатқа бұзушы әсер ете бастайды – ол өз қызметін басқа аумақтарға ауыстырып, өзінің артында тапталған жайылымдарды, өртенген ормандарды қалдырады. Тигр және Евфрат алқабын-дағы топырақтың сортаңдануы ирригациялық жұмыстардың нәтижесі болды. Өз кезегінде, топырақ сапасының нашарлауы осы аумақты мекендеген халықтың әлсіреуіне әкелді. Алайда адамның табиғатқа ерте сатыларда әсер етуі жаһандық емес, жергілікті сипатта болады.

Қоғам мен табиғаттың өзара әрекеттесуінің екінші кезеңінде бұл процесте қарама-қайшы бағыттар қалыптасты, олар қоғамның екі типінің пайда болуынан көрінді – дәстүрлі жәнетехногенді.

Дәстүрлі қоғамдарға өндірістік сфераның баяу өзгерістері, өндірістің ұдайы өндіруші типі, дәстүрлердің, әдеттердің, өмір салтының, әлеуметтік құрылымның тұрақтылығы тән болады. Қоғамдардың бұл типіне Ежелгі Египет, Үндістан, мұсылмандық Шығыс жатады. Рухани бағдарлар табиғи және әлеуметтік туыстықты, табиғи процестерге араласпауды жорамалдайды.

Қоғамның техногенді типі табиғат пен қоғамның өзара әсерлесуінің үшінші кезеңінде гүлдену шегіне жетеді, ол Англияда XVIII ғасырдағы өнеркәсіптік революциядан басталады. Техногенді өркениет адамның әлемге белсенді қатынасы принципіне негізделеді. Сыртқы әлем, табиғат дербес құндылығы жоқ адам қызметінің аренасы ретінде ғана қарастырылады. Өз кезегінде, табиғатты адам үшін құрылған, оның түсінігіне лайықты, түпсіз қойма ретінде түсінуге болады. Адамның қызметі оның еңбегінің өнімдерін – табиғаттың түрлендірілген элементтерін иеленуді де және оларды өзінің білгенінше басқару құқығын да қамтамасыз етеді. Адам табиғаттың қожайыны болады және перспективада оның билігі кеңейтілуі тиіс. Жаңалыққа құштар-лық, қоғам мен табиғат арасындағы тепе-теңдіктің үнемі бұзылуы, қоршаған ортаға әсер етуді «жақсарту», «кеңейту», «тереңдету», «жеделдету», табиғатты бағындыруды прогресс ретінде түсіну де техногенді өркениетке тән.

XX ғасырда басталған қоғам мен табиғаттың өзара қатынастарының жаңа, төртінші кезеңі адам мен қоғамның табиғатқа қарсыластығын жеңуге, олардың арасындағы осы уақытқа дейін болып көрмеген жаңа үйлесімді құруға, «табиғат стратегиясы» мен «адам стратегиясын» келістіруге талпынысты көрсетеді.

Қоғам мен табиғат қатынастарын жетілдіру ісінде, біздің көз алдымызда пайда болатын «ақпараттық қоғамда» өте үлкен мүмкіндіктер ашылады. Мысалы, сонша берік болып көрінген адамның тұратын жері мен жұмыс орны арасындағы байланыс бұзылады. Электрондық коммуникация құралдары жұмыскердің күнделікті жұмысқа барудан құтылуына, ал жұмыс берушінің еңбекті ұжымдық ұйымдастыруға жұмсалатын шығындардан құтылуына мүмкіндік береді. Білім берудің жаңа стратегияларын құру үшін де елеулі жаңа мүмкіндіктер ашылуда. Қоршаған орта ластануының көзі – қала мүлде жоғалып кетуі мүмкін. XX ғасырда әлемнің физикалық модельдерінен биологиялық модельдеріне ауысу байқалады. Әлем – механизм емес, организм. «Биология-лық қалыптасқан сана» үшін әлем ақпараттық бағдарланған, тұтас, бейімделуге қабілетті әлем ретінде тұрады. Биотехнологиялар адамның аурулардан құтылуын мүмкін етеді, өсімдіктерді қорғауды қамтамасыз етеді, «жасыл» революцияның негізі болады, оның нәтижесінде азық-түлік проблемасы шешілуі мүмкін. Сонымен бірге биологияның табыстары олардың алдында техногенді қоғамның бейнелерімен ойлауға үйренген адам абыржып тоқтайтын проблемаларды тудырады. Организмдегі табиғи және жасанды шекараларды, тірі мен өлінің шекараларын қалай анықтау керек, адамның тұқым қуалаушы-лыққа араласу шекаралары қандай және т.с.с.

В.И. Вернадский өзінің ноосфера туралы ілімінде қоғам мен табиғаттың өзара қатынастары принциптерін өзгерту қажеттілігін айтқан.

3.3 Қазіргі заманның жаһандық экологиялық проблемалары

«Жаһандық проблемалар» ұғымы 60-шы жылдардың аяғынан бастап таралды. Жалпы адамзаттық сипаттағы проблемалар жаһандық болып табылады. Олар әрбір халықтың және жеке алғанда әрбір адамның мүдделерін қозғайды, оларды тек бірлескен күштермен ғ

Дата добавления: 2014-01-04