Пачатак Другой сусветнай вайны

У Канстытуцыі абвяшчалася свабода слова, свабода друку, свабода сходаў і мітынгаў, свабода вулічных шэсцяў і дэманстрацый, але толькі на паперы, бо ў той жа час разгарнуліся масавыя рэпрэсіі, калі людзей знішчалі без усялякай віны з іх боку.

Яшчэ ў 1927 г., асобаму дзяржаўнаму палітычнаму ўпраўленню (пазне Наркамату ўнутраных спраў) давалася права разглядаць у пазасудовым парадку, аж да прымяненння вышэйшай меры пакарання, справы аб дыверсіях, падпалах, псаванні машынных установак як са злым намерам, так і без яго. Рэпрэсіі праводзілі падраздзяленні НКВД: Галоўнае ўпраўленне дзяржаўнай бяспекі, Галоўнае ўпраўленне папраўча-працоўных лагераў і пасяленняў, а таксама Асобая нарада пры НКУС і падпарадкаваныя ёй "тройкі" на месцах.

У рэспубліках, краях, абласцях, гарадах стваралася разгалінаваная сістэма "троек", падначаленых Асобай нарадзе пры НКУС СССР. У іх склад уваходзілі начальнікі ўпраўленняў НКУС, сакратары партыйных камітэтаў і пракуроры. Састаў "троек", як правіла, зацвярджаўся на бюро партыйнага органа.

Шквал рэпрэсій у Беларусі прайшоў па віне Цэнтра і яго прадстаўнікоў, загадчыкаў аддзелаў ЦК УКП(б) Г. Малянкова і Я. Якаўлева, якія гаспадарылі тут летам 1937 г. Першы ў садружнасці з кіраўніком НКУС Яжовым вылучыў версію пра існаванне на Беларусі "разгалінаванай сеткі антысавецкага падполля, "другі выкрыў" перагібы ў ходзе калектывізацыі". Вымысел даходзіў да абсурду. Былому першаму сакратару ЦК КПБ(б) М. Гікалу прыпісвалі арганізацыю ў Мінску тэрарыстычных груп для замаху на жыццё Варашылава. Дайшла чарга і да "выкрыцця" старшыні ЦВК БССР А. Чарвякова, які, не вытрымаў хлусні, зняваг і абраз, скончыў жыццё самагубствам.

Усяго ў 20-50-х гг. у Беларусі было неабгрунтавана рэпрэсіравана ў адміністрацыйным парадку звыш 349 тыс. чалавек, а агульная колькасць ахвяр палітычных рэпрэсій склала каля 600 тыс. чалавек. За самавольства Сталіна і яго акружэння наш народ заплаціў вялікую цану.

50. З усталяваннем Савецкай улады на Беларусі распачаўся працэс фарміравання новай сістэмы адукацыі і навукі, т. зв. сацыялістычнай культуры, якая проціпастаўлялася дарэвалюцыйнай, "буржуазна-памешчыцкай".

Станоўчымі фактарамі, што садзейнічалі духоўнаму ўздыму, з'яўляліся ўтварэнне беларускай дзяржаўнасці і палітыка беларусізацыі. З другога боку, негатыўны адбітак на культурнае жыццё Беларусі аказаў таталітарны палітычны рэжым і распачатая ў 30-я гады барацьба з нацыянал-дэмакратызмам.

Top of Form 4

Bottom of Form 4

Галоўнай задачай развіцця нацыянальнай культуры ў 20-я гг. стала ліквідацыя непісьменнасці і малапісьменнасці сярод дарослага насельніцтва. У 1920 г., на момант заканчэння грамадзянскай вайны, у БССР на 1000 чалавек прыходзілася 673 непісьменных. У тым жа годзе пры Наркамаце асветы БССР была створана Рэспубліканская надзвычайная камісія па ліквідацыі непісьменнасці, якая мела свае аддзяленні ў акругах і валасцях. Ужо ў 1921 г. у Беларусі працавала 1088 школ і лікпунктаў з агульным ахопам 39225 чалавек. Была прынята 10-гадовая праграма навучання непісьменных ва ўзросце ад 16 да 35 гадоў.

Ліквідацыя непісьменнасці патрабавала арганізацыі новай сістэмы народнай адукацыі. Ужо ў лістападзе - пачатку снежня 1917 г. на тэрыторыі Мінскай, Магілёўскай і Віцебскай губерняў ствараюцца аддзелы народнай адукацыі, а 27 снежня - Камісарыят асветы Заходняй вобласці і фронту. Новыя органы асветы павінны былі даць насельніцтву адукацыю на роднай мове, аддзяліць школу ад царквы, увесці бясплатную адукацыю для дзяцей да 17 гадоў.

Стваралася цэльная сістэма адукацыі. Пачатковай ступенню лічыўся дзіцячы сад (5-7 гадоў), затым ішла школа І-й ступені (8-12 гадоў), ІІ-й ступені (13-16 гадоў) і універсітэт. Навучанне ў школах з'яўлялася бясплатным, сумесным для хлопчыкаў і дзяўчынак. Настаўнікі штогод перавыбіраліся, а экзамены і хатнія заданні былі поўнасцю адменены.

Цікава, што ў школе І-й ступені адсутнічала прадметная сістэма навучання. У аснову выхавання і навучання была пакладзена распрацоўка комплексных тэм. Напрыклад, "Знаёмства са школай", "Кастрычніцкая рэвалюцыя", "Пачатак веснавых работ" і г. д. Кожную тэму неабходна было разглядаць у трох аспектах - прырода, праца, грамадства. Такая сістэма апраўдвала сябе толькі ў лепшых, паказальных, школах. А іх было няшмат.

Уніфікацыя сістэмы адукацыі на ўсёй тэрыторыі СССР адбылася ў 1934 г. Быў устаноўлены агульны тып школ: пачатковая (1-4 классы), няпоўная сярэдняя (1-7 классы), сярэдняя (1-10 классы). Групы сталі называцца класамі, з'явіліся інстытут класных кіраўнікоў, дырэктары, пяцібальная сістэма, школьная форма. Усяго ў БССР у 1937 г. працавала 7132 агульнаадукацыйныя школы, у якіх вучылася больш за 1 млн. чалавек.

Да сур'ёзных недахопаў школьнай адукацыі можна аднесці нізкую паспяховасць у асобных школах, перагружанасць класаў (у сярэднім на адзін прыходзілася 42,6 чалавек), недахоп падручнікаў, нізкі ўзровень настаўніцкіх кадраў. У прыватнасці, у 1939/40 навучальным годзе без уліку заходніх абласцей працавала 40 тыс. настаўнікаў. З іх 10% мелі вышэйшую адукацыю. Нават камісар асветы БССР Еўдакія Уралава скончыла толькі пачатковую школу.

У 1919 г. адбылося адкрыццё першай вышэйшай навучальнай установы (ВНУ) у БССР - Горацкага сельскагаспадарчага інстытута - з мэтай падрыхтоўкі спецыялістаў для сельскай гаспадаркі. ЦВК БССР прыняў рашэнне аб арганізацыі ў рэспубліцы Беларускага дзяржаўнага універсітэта, які быў урачыста адкрыты 30 кастрычніка 1921 г. У першы год існавання універсітэта на яго факультэтах вучылася і працавала 1250 студэнтаў, 14 прафесараў, 59 выкладчыкаў і асістэнтаў. Рэктарам быў прызначаны вядомы вучоны, гісторык У. Пічэта.

У пачатку 20-х гг. былі арганізаваны політэхнічны інстытут, інстытут сельскай і лясной гаспадаркі, Віцебскі ветэрынарны інстытут і інш. Таксама дзейнічала шырокая сетка сярэдніх спецыяльных навучальных устаноў. У 1927/28 навучальным годзе налічвалася 30 тэхнікумаў з 5,3 тыс. навучэнцаў.

У пачатку 20-х гадоў студэнтамі ў большай частцы былі мяшчанскія і купецкія дзеці. Але ўжо з 1929 па 1934 гг. праводзіліся спецнаборы з рабочага і сялянскага асяродка. Для іх падрыхтоўкі да навучання стваралі рабфакі (рабочыя факультэты).

Вострая патрэба ў спецыялістах выклікала брыгадна-лабараторны метад падрыхтоўкі кадраў, пры якім не ўлічвалася паспяховасць, адсутнічалі дыпломныя работы, а выкладчыку адводзілася роля кансультанта. Таксама была пашырана практыка датэрміновых выпускаў, што зніжала якасць ведаў.

У цэлым сістэма адукацыі зрабіла вялікі крок наперад, Усходняя Беларусь за даваеннае дваццацігоддзе дасягнула сярэднееўрапейскага ўзроўню.

Top of Form 5

Bottom of Form 5

Беларуская савецкая навука пачала фарміравацца на аснове Інстытута беларускай культуры (Інбелкульта), які быў арганізаваны ў студзені 1922 г. Перад ім стаяла задача вывучэння мовы, літаратуры, этнаграфіі, гісторыі, прыроды, эканомікі Беларусі. У кастрычніку 1928 г. адбылася рэарганізацыя Інбелкульта ў Беларускую акадэмію навук (БАН).

Адкрыццё БАН было прымеркавана да дзесяцігоддзя ўтварэння рэспублікі - на 1 студзеня 1929 г. Першымі акадэмікамі сталі вядомыя беларускія вучоныя: глебазнавец Я. Афанасьеў, філосаф С. Вальфсон, гісторык В. Ластоўскі, народныя паэты І. Луцэвіч (Я. Купала) і К. Міцкевіч (Я. Колас), мовавед С. Некрашэвіч, гісторык У. Пічэта і інш. Таксама былі запрошаны расійскія і ўкраінскія навукоўцы. Першым прэзідэнтам БАН быў выбраны акадэмік У. Ігнатоўскі.

У 1931 г. БАН перайшла да сістэмы інстытутаў, колькасць якіх складала 14. Супрацоўнікі акадэміі праводзілі геамарфалагічнае апісанне тэрыторыі Беларусі, даследаванні ў галіне фізікі металаў, вывучалі асноўныя праблемы матэматыкі, распрацоўвалі тэхналогію прамысловай вытворчасці каніфолі і шкіпідару і інш. Развівалася беларуская археалогія, этнаграфія, айчынная гісторыя.

Поўнасцю рэалізаваць уласны патэнцыял вучоныя Акадэміі навук не маглі па прычыне масавых рэпрэсій. У 1930 г. былі арыштаваны 33 чалавекі, у 1937 г. - 45. Адсутнасць работнікаў прывяла да закрыцця ў 1938 г. Інстытута філасофіі і савецкага будаўніцтва, фізіка-тэхнічнага інстытута.

Top of Form 6

Bottom of Form 6

Аналіз мастацкай літаратуры 20-х гг. сведчыць аб яе цеснай сувязі з жыццём народа, з грамадскімі пераменамі. Якуб Колас у паэме "Новая зямля" прадставіў цэласнае ўяўленне аб спадзяваннях беларускага сялянства, яго духоўных памкненнях. У рамане К. Крапівы "Мядзведзічы", аповесці С. Баранавых "Межы", нарысе М. Зарэцкага "Падарожжа на новую зямлю" і іншых творах адлюстравана жыццё, праца і мары простага чалавека-працаўніка. На ніве беларусізацыі плённа працавалі З. Жылуновіч (Цішка Гартны), які пакінуў нам першы беларускі раман "Сокі цаліны" з каларытнымі вобразамі сялян-местачкоўцаў; М. Гарэцкі - аўтар "Гісторыі беларускай літаратуры. ІХ ст. - 1905 г."; Е. Міровіч (Дунаеў) - аўтар першай п'есы на беларускай мове "Машэка" і інш.

У 20-я гады ў беларускую літаратуру ўвайшла плеяда маладых таленавітых пісьменнікаў і паэтаў - У. Дубоўка, М. Чарот, П. Галавач, К. Чорны, М. Лынькоў. Яны прынеслі з сабой энтузіязм, аптымізм, рэвалюцыйную рамантыку.

Падзеі 30-х гг. негатыўна адбіліся на развіцці беларускай літаратуры. У 1932 г. выйшла пастанова ЦК ВКП(б) "Аб перабудове літаратурна-мастацкіх арганізацый". Перад пісьменнікамі і паэтамі краіны была пастаўлена задача паслядоўнага правядзення ў творчай дзейнасці прынцыпу сацыялістычнага рэалізму. Лагічным вынікам з'явілася ідэалагізацыя рэвалюцыйных падзей і грамадскіх адносін, а савецкі чалавек стаў уяўляцца творцам новага жыцця.

Барацьба з "нацдэмаўшчынай" закранула і літаратараў Беларусі. У лагерах і турмах загінула больш за 50 пісьменнікаў і паэтаў, у прыватнасці, М. Гарэцкі, У. Галубок, А. Дудар, М. Чарот і інш. Прыгожае пісьменства ставілася на службу таталітарнай сістэме

51. У 1921 г. на Рыжскіх мірных перагаворах пры дапамозе Антанты да Польшчы была далучана заходняя частка Бела-русі (Гродзенская, усходнія паветы Віленскай і заходнія Мінскай губерняў). У большасці выпадкаў польскія дзяр-жаўныя ўлады называл! яе "Усходнія крэсы (ускраіна) Польшчы", "Малая Польшча". Тэрыторыя Заходняй Бела-русі складала 112 995 км. Яна была падзелена на 4 ваяводст-вы: Палескае (з цэнтрам у Пінску), Віленскае, Навагрудскае і Беластоцкае, якія у сваю чаргу дзяліліся на паветы і гміны.

У Заходняй Беларусі пражывала 4,6 млн чалавек, з іх 85 % —у вёсцы і 15 % — у горадзе. Пры гэтым беларусы складалі 65 %, палякі — 15, яўрэі — 11, украінцы — 4, літоўцы 2,5, рускія — 2 %.

Кіруючыя колы Польшчы разглядалі Заходнюю Бела­русь толькі як крыніцу таннай сыравіны, рабочай сілы, а таксама рынак сбыту для польскай прамысловасці. Акрамя таго, у планах Польшчы ей прызначалася роля ваеннага плацдарма у выпадку вайны з СССР. Унутранае жыццё і знешняя палітыка польскай дзяржавы вызначаліся пана-ваннем капіталістаў і памешчыкаў, амаль поўнай яе залеж-насцю ад буйных дзяржаў Захаду, асабліва ЗША.

Прамысловасць Заходняй Беларусі пасля войнаў аднаўлялася павольна, новыя фабрыкі і заводы не будавалі-ся. Болыыасць прамысловых прадпрыемстваў — дробныя фабрыкі і заводы — займаліся перапрацоўкай прадуктаў сельскай гаспадаркі і некаторых відаў мясцовай сыравіны. Пераважалі харчовая і дрэваапрацоўчая галіны прамысло­васці. Усяго на 1931 г. у прамысловасці, рамястве, на тран-спарце, у гандлі і ва ўстановах грамадскага абслугоўвання было занята 86 тыс. рабочых. Працавалі яны па 12 —14 гадзін у суткі, а атрымлівалі зарплату у 1,5—2 разы менш, чым у цэнтральных раёнах Польшчы. Рабочыя жылі у паўразвале-ных хацінах, сырых падвалах, халодных цесных бараках.

У выніку пастаяннага скарачэння прамысловай вытвор-часці, закрыцця фабрык і заводаў у Заходняй Беларусі знізіўся жыццёвы ўзровень рабочых, з'явілася вялікая армія беспрацоўных, якіх толькі у 1936 г. было болын за 25,5 тыс. чалавек.

Больш 80 % насельніцтва Заходняй Беларусі займалася сельскай гаспадаркай. На долю бядняцкіх і серадняцкіх гаспадарак, якія складалі 94,2 % агульнай колькасці гаспа-дарак, прыпадала толькі 38,8 % зямлі, асгатняя — 61,2 % — знаходзілася у руках памешчыкаў і кулакоў, якія складалі 5,6 % колькасці гаспадарак. 516 памешчыкаў мелі зямельныя плошчы ад 1 да 14 тыс. га зямлі кожны. У той жа час 17 тыс. батрацкіх гаспадарак зусім не мелі зямлі, каля 55 тыс. гаспадарак мелі надзел крыху болыны за 1 га. У 15 % гаспадарак не было буйной рагатай жывёлы, у 30 % —коней.

У пачатку 20-х гг. польскі ўрад правёў зямельныя рэфор-мы, якія ўключалі парцэляцыю (продаж праз Зямельны банк часткі памешчыцкай зямлі дробнымі ўчасткамі-парцэлямі), ліквідацыю сервітутаў (сумесных зямель памешчыкаў і сялян) і камасацыю (звядзенне у адзін участак дробных сялянскіх палосак з адначасовым высяленнем на хутар). Польскі ўрад пасяляў на "Усходніх крэсах" ваенных каланіс-таў-асаднікаў, большасць якіх складалі польскія афіцэры і ўнтэр-афіцэры. Яны атрымлівалі бясплатна або за невялікую цану зямельныя ўчасткі па 15 —45 га. Да 1934 г. натэрыторыі Заходняй Беларусі былі населены 8742 асаднікі, якія з'яўляліся апорай польскай буржуазіі у краі.

Памешчыкі, кулакі і асаднікі жорстка эксшгуатавалі сялян, якія бяднелі і масава разараліся. Многія з сялян вьюзджалі у пошуках лепшай долі у краіны Заходняй Еўропы, ЗША, Канаду. Толькі з 1925 па 1938 г. вымушаны былі эмігрыраваць у іншыя краіны 78 тыс. чалавек.

Працоўныя Заходняй Беларусі цярпелі жорсткі нацы-янальны прыгнет і поўнае палітычнае бяспраўе. Па ўмовах Рыжскага мірнага дагавора Польшча абавязвалася прада-ставіць беларускаму і ўкраінскаму насельніцтву "усе правы, якія забяспечваюць свабоднае развіццё культуры, мовы і выкананне рэлігійных абрадаў", выбарчыя правы нароўні з палякамі. Аднак на практыцы ўсё было інакш. За бел ару екай нацыяй не прызнавалася права на існаванне, ставілася задача яе поўнага знішчэння.

У 1921 — 1931 гг. польскія ўлады правялі перапіс на-селъніцтва краіны для вызначэння яго нацыянальнага складу. Згодна з гэтым перапісам у Заходняй Беларусі пераважалі палякі. Напрыклад, па перапісе 1931 г. у Віленскім, Навагрудскім і Палескім ваяводствах беларусы складалі толькі 28 %, палякі — 49 %. На Палессі 707 тыс. чалавек былі запісаны "тутэйшымі", якіх лічылі дыялект-най групай польскай нацыянальнасці. У графу польскай нацыянальнасці запісвалі прыслугу панскіх маёнткаў, людзей, якія хадзілі маліцца у касцёл, бо цэрквы былі зачынены, і г.д. На самай справе у 1931 г. у Заходняй Беларусі было больш за 77 % беларусаў, палякаў — каля 10 %. Робячы махінацыі у час перапісу насельніцтва, польскія ўлады імкнуліся паказаць свае правы на захопле-ныя землі, выкараніць у свядомасці беларускага народа пачуццё нацыянальнай годнасці. Беларус, калі не згад-жаўся стаць палякам, ставіўся у невыноснае становішча. У горадзе яму было цяжка ўладкавацца на працу, на вёсцы беларускія землі у першую чаргу прадаваліся палякам-ка-талікам. Палякі лічыліся прадстаўнікамі вышэйшай расы, беларусы — рабамі, якія мелі абавязкі і ніякіх правоў.

Асабліва жорсткія захады рабілі польскія ўлады па ліквідацыі беларускай мовы. Тых, хто чытаў і пісаў на беларускай, а не на польскай мове, лічылі непісьменнымі і пазбаўлялі выбарчага права. Забаранялася карыстацда бела­рускай мовай ва ўрадавых установах, арганізацыях сувязі, транспарту і органах мясцовага самакіравання. 3 першых дзён захопу польскія ўлады пачалі закрываць беларускія школы, гімназіі і семінарыі. На скаргу беларусаў аб тым, што ўсюды закрываюцца беларускія школы, міністр асветы Скульскі адказаў: "Запэўніваю вас, што праз 10 год у Полыичы нават са свечкай не знойдзецца ні аднаго беларуса". Ужо у 1938/39 навучальным годзе у Заходняй Беларусі не было ніводнай беларускай школы. Таму невыпадкова, што у Палескім ваяводстве непісьменных дзяцей ва ўзросцё 10 гадоў было 70 %, у Навагрудскім — 60 %.

Польскія ўлады ўпарта праводзілі палітыку выкара-нення беларускай культуры. Жорстка праследавалася бе-ларуская прэса, закрываліся выдавецтвы, клубы, біблія-тэкі, праваслаўныя цэрквы і г.д. Дзеячаў беларускай куль­туры зневажалі, арыштоўвалі і кідалі у турмы.

Затое Заходняя Беларусь была напоўнена яўнай і тайнай палітычнай паліцыяй (дзфензівай), арміяй, тут дзейнічалі шматлікія суды, карныя экспедыцыі і турмы. У 1934 г. па распараджэнні Я.Пілсудскага бьгў створаны адзін з першых у Еўропе Бяроза-Картузскі канцэнтрацыйны лагер. Тэрор, масавыя арышты, здзекі і катаванні былі звы-чайнай з'явай у Заходняй Беларусі. Яны з'яўляліся асноўным сродкам зацвярджэння ўлады і метадам праўлення польскіх кіруючых колаў. Усе гэта выклікала беларускі народ на барацьбу за свае сацыяльнае і нацыянальнае вызваленне.

Працоўнью Заходняй Беларусі не прызнавалі акупацыі, не мірыліся са сваім цяжкім становішчам, вялі барацьбу супраць прыгнятальнікаў. Першымі у абарону сваіх класа-вых інтарэсаў выступілі рабочыя, якія у 1921 — 1922 гг. арганізавалі шэраг забастовак у Гродне, Брэсце, Пінску. У 1923 г. забастовачны рух ахапіў усе галіны прамысловасці. Адбыліся 62 забастоўкі, у якіх удзельнічалі рабочьм 177 прадпрыемстваў. Рабочыя патрабавалі ад уладальнікаў па-вышэння заработай платы, устанаўлення 8-гадзіннага рабо-чага дня, аплаты за працу у звышурочны час і інш.

Адначасова з рабочымі на ўзброеную партызанскую барацьбу ўзняліся сяляне. Дзейнічаючы невялікімі атра-дамі і групамі, партызаны нападал! на паліцэйскія раз'ез­ды і патрулі, грамілі паліцэйскія ўчасткі, гмінныя управы, палілі памешчыцкія сядзібы і асадніцкія хутары. Вясной 1922 г. некалькі тысяч партызан Брзсцкага, Ваўкавыскага, Пружанскага і іншых паветаў нак|равалі польскаму ўраду ўльтыматум, у якім патрабавалі спыніць насілле над бела-рускім народам, вызваліць з турмаў зняволеных, заба-раніць высяканне лясоў і даць Заходняй Беларусі права на самавызначэнне. Але у першыя гады акупацыі парты-занская барацьба часцей была стыхійнай.

У кастрычніку 1923 г. адбылася I канферэнцыя камуніс-тычных арганізацый Заходняй Беларусі, якая абвясціла аб стварэнні Камуністычнай партыі Заходняй Беларусі (КПЗБ). Яе кіруючае ядро складалі С.А.Дубовік, С.А.Мер-тэнс, А.С.Славінскі і інш. У канцы 1923 г. у КПЗБ уступіла Беларуская рэвалюцыйная арганізацыя (БРА), якая выйшла са складу левага крыла беларускіх эсэраў і выступала супраць польскай акупацыі. Старшьшёй ЦК КПЗБ з 1926 да 1937 г. з'яўляўся Я.К.Лагіновіч (Павел Корчык). У 1924 г. быў створаны Камуністычны Саюз Моладзі Заходняй Беларусі (КСМЗБ), сакратаром ЦК стала В.З.Харужая.

Са стварэннем КПЗБ партызанскі рух пашырыўся на ўсю тэрыторыю Заходняй Беларусі. У 1923 г. агульная колькасць партызан складала 6 тыс. чалавек. Яны правялі каля 300 баявых аперацый, якія прыводзілі у жах польскіх памешчы-каў. Некаторыя з іх сталі прадаваць маёнткі і ўцякаць у Польшчу. Актыўную барацьбу павялі сяляне некалькіх вёсак Пружанскага павета супраць братоў С. і Я. Булак-Балахові-чаў, якія высякалі лясы Белавежскай пушчы і прадавалі іх за мяжу. Сяляне арганізавалі партызанскі атрад, які раз-граміў лесапільны завод Балаховічаў у в. Гута-Мехалінская. У 1925 г. пружанскія партызаны вырашылі знішчыць, як яны гаварылі, братоў-разбойнікаў Балаховічаў. Каб гэтаму акту надаць юрыдычную сілу, яны стварылі рэвалюцыйны трыбунал, які вынес завочны смяротны прыгавор Станіславу і Язэпу Булак-Балаховічам. У хуткім часе Язэп быў забіты, Станіслаў уцёк у Варшаву.

У 1924 —1925 гг. партызанскія атрады ядналіся у буйныя фарміраванні па ваенным прынцыпе. Імі камандавалі К. П. Арлоўскі, В.З.Корж, С.А.Ваўпшасаў і інш. Рыхтавалася сапраўдная вайна супраць акупантаў. Польшча была выму-шана ўвесці асаднае становішча у Заходняй Беларусі, накіра-вала на яе тэрыторыю шмат карных ваенных і паліцэйскіх атрадаў на чале з генералам Рыдз-Сміглам, надзяліўшы яго надзвычайнымі паўнамоіггвамі. Па вёсках, гарадах і мястэч-ках пракацілася хваля аблаў, арыштаў, працавалі ваенна-па-лявыя суды, гарэлі вёскі, пачаўся масавы тэрор. У некаторых месцах партызаны вялі сапраўдныя баі з войскамі і паліцыяй. Але сілы былі далека не роўныя. Партызанскі рух пад напорам шматразова перавьшіаючых сіл праціўніка ішоў на спад. У гэтых умовах ЦК КПЗБ заклікаў камуністаў і партызан спыніць ўзброеную барацьбу як несвоечасовую і пачаць рэвалюцыйную барацьбу супраць акупантаў.

24 чэрвеня 1925 г. група паслоў левага кірунку беларус-кага пасольскага клуба стварыла Беларускую сялянска-ра-бочую грамаду (БСРГ), якая у маі 1926 г. аформілася як самастойная палітычная арганізацыя. Яе ўзначалілі Б.А.Та-рашкевіч (старшыня ЦК), П.В.Мятла, П.П.Валошын, С.А.Рак-Міхайлоўскі. На студзень 1927 г. БСРГ яднала больш за 2 тыс. гурткоў з 120 тыс. членаў. Грамада мела праграму, якая -патрабавала канфіскацыі памешчыцкіх зя-мель і падзелу іх без выкупу паміж беззямельнымі і малазя-мельнымі сялянамі, стварэння сялянска-рабочага ўрада і устанаўлення дэмакратычньгх свабод, самавызначэння За­ходняй Беларусі, увядзення 8-гадзіннага рабочага дня, ліквідацыі асадніцтва, адкрыіщя школ на роднай мове і т.д. Арганізаваныя грамадой працоўныя сяляне выступілі супраць камасацыі, парцэляцыі і ліквідацыі сервітутаў. Напа-лоханы размахам рэвалюцыйнага руху ўрад Пілсудскага у 1927 г. разграміў БСРГ, больш за 800 яе дзеячаў былі арыштаваны і над імі ўчьшілі палітычныя працэсы. Працоўныя Заходняй Беларусі адказалі на разгром грамады шматлікімі рэзалюцыямі пратэсту, мітынгамі і масавымі дэманстрацыямі. Рабочыя Косава 3 лютага 1927 г. арганіза-валі дэманстрацыю пратэсту супраць разгону грамады. Мірная дэмансграцыя была расстраляна, шэсць чалавек заоіта, некалькі дзесяткаў паранена.

У 1927 г. перад выбарамі у польскі сейм у Заходняй Беларусі бьгў створаны сялянска-рабочы клуб "Змаганне", дзеячы якога былі блізкія да КПЗБ. У 1934 г. улады разграмілі "Змаганне", арыштавалі яго кіраўнікоў—дэпу-татаў сейма Ф.І.Валынца, І.Е.Гаўрыліка (старшыня), Я.М. Грэцкага, І.С.Дварчаніна, П.С.Крынчыка, якіх суд прыгаварыў да васьмі гадоў зняволення.

3 1921 г. у Заходняй Беларусі дзейнічала прагрэсіўная культурна-асветная арганізацыя Таварыства беларускай школы (ТБШ). У 1928 г. каля 500 гурткоў ТБШ аб'яд-ноўвалі у сваіх радах амаль 30 тыс. чалавек. Кіраўнікамі і актыўнымі дзеячамі ТБШ у розны час былі Б.А.Тарашкевіч, Р.Р.Шырма, П.Пястрак і інш. ТБШ змагалася за распаўсюд-жванне пісьменнасці сярод насельніцтва, за беларускую школу, стварала бібліятэкі, клубы, мастацкую самадзей-насць, выдавала беларускія газеты, падручнікі, кнігі і інш. У канцы 1937 г. польскія ўлады забаранілі дзейнасць ТБШ. У дзейнасці БСРГ, клуба "Змаганне", ТБШ і іншых рэвалюцыйна-дэмакратычных арганізацый Заходняй Бе­ларусі актыўны ўдзел прымалі П.Пястрак, Р.Шырма і І.Дварчанін. Апошні у 1927 г. склаў "Хрэстаматыю новай беларускай літардтуры", якая была выдадзена у Вільні.

У гады сусветнага эканамічнага крызісу (1929 — 1933) у Заходняй Беларусі склалася выключна цяжкае становіш-ча. Яе і без таго слабая эканоміка у выніку крызісу прыйшла у поўны заняпад, былі паралізаваны цэлыя галіны прамысловасці, закрываліся прадпрыемствы, вы-расла колькасць беспрацоўных. У гэтых умовах прадпры-мальнікі ўзмацнілі эксплуатацыю рабочых, паменшылі і без таго мізэрную заработную плату.

Эканамічны крызіс моцна ўдарыў і па вёсцы. Рэзка знізіліся цэны на сельскагаспадарчыя прадукты, а на прамы-словыя тавары ўзняліся у некалькі разоў. У той час частай з'явай былі неўраджаі (І928, 1931, 1933), у выніку якіх голад ахапіў сотні тысяч сялян. Так, толькі у пяці паветах Віленскага ваяводства галадала каля 200 тыс. чалавек.

Цяжкія ўмовы жыцця працоўных выклікалі у 1929 — 1933 гг. моцную хвалю стачачнай барацьбы, якая пранес-лася па ўсёй Заходняй Беларусі. Вясной і летам 1929 г. баставалі 186 рабочых трох лесапільных заводаў Брэста, рабочыя лесапільных заводаў у Гродне, Івацэвічах, Стаўбцах, 300 рабочых Гродзенскага Іпклянога завода і шэрага іншых прадпрыемстваў у розных гарадах Заходняй Беларусі. У 1931 г. баставалі рабочыя шклозаводаў у Вільні і Ганцавічах, Гродзенскай тытунёвай фабрыкі, ка-мунальных прадпрыемстваў Слоніма. У гэтым годзе у гарадах, паводле няпоўных даных, адбылося 19 забасто-вак, якія ахапілі 15,2 тыс. рабочых. У 1931 г. прайшлі выступленні беспрацоўных у Кобрыне, Баранавічах, На-вагрудку, Слоніме, Лідзе. Выступаўшыя выстаўлялі антыўрадавыя лозунгі, патрабавалі работы і жылля. За-бастовачная барацьба ўзмацнілася у 1932 г. У лютым баставалі рабочыя лесапільных заводаў Гайнаўкі, Белаве-жы і Слоніма. Каля месяца цягнулася забастоўка гро-дзенскіх камунальных рабочых. Ва ўзброенай сутычцы рабочых з паліцыяй былі забітыя і параненыя. Асабліва вызначалася стачка беластоцкіх тэкстыльшчыкаў. Яна ахапіла 30 фабрык і вылілася ва ўсеагульную стачку рабочых тэкстыльнай прамысловасці.

Сялянскі рух 1929 — 1930 гг. у цэлым перажываў спад, які працягваўся з часу разгрому грамады. Але ужо ўвосень 1932 г. у Гродзенскім павеце ўзмацнілася барацьба сялян супраць камасацыі. У в. Завадзічы сяляне ўступілі у бойку з атрадам паліцыі. Многія з сялян былі забіты, звыш 20 чалавек трапілі у гродзенскую турму.

У 1933 г. забастовачная барацьба дасягнула свайго найвышэйшага ўзроўню. Адбылася 81 забастоўка, у якой ўдзельнічала 36,7 тыс. рабочых. Усе часцей эканамічныя стачкі перарасталі у палітычныя, якія нярэдка завяршаліся сутычкамі з паліцыяй. Вясной 1933 г. у Заходняй Беларусі пачаўся ўздым сялянскага руху. Барацьба набывала роз-ныя формы, пачынаючы ад масавых хваляванняў да актыўнага ўзброенага супраціўлення ўладам. Для падаўлення сялянскіх выступленняў улады пасылалі кар-ныя экспедыцыі паліцыі, вайсковыя падраздзяленні. Кар-ныя атрады дзейнічалі у вёсках Брэсцкага, Кобрынскага, Навагрудскага і іншых паветаў. За 1931 — 1933 гг. у За­ходняй Беларусі было зарэгістравана, акрамя масовак, больш за 460 выступленняў сялян. У лады толькі у 1931 — 1932 гг. вынесла 120 смяротных прысудаў сялянам.

У ноч на 3 жніўня 1933 г. каля 100 сялян (пераважна моладзь) некалькіх вёсак Кобрынскага павета арганізавалі паход у маёнтак. Па дарозе яны грамілі сядзібы асаднікаў, напалі на паліцэйскі ўчастак, пашкодзілі тэлефонную су-вязь, улады сцягнулі сюды паліцыю і вайсковыя часці, якія жорстка расправіліся з паўстанцамі. Арганізатары выступ­ления былі арыштаваны і аддадзены над ваенна-палявы суд. Ім пагражала смяротная кара, але пад націскам гра-мадскасці смяротны прыгавор васьмі чалавекам быў заменены пажыццёвай катаргай.

У 1934 — 1935 гг. рэвалюцыйны вызваленчы рух у Заходняй Беларусі развіваўся у цяжкіх умовах. На пад-ставе рэакцыйнага закону аб ізаляцыі "небяспечных эле-ментаў", прынятага у 1934 г., сотні камуністаў, камсамоль-цаў, рэвалюцыйна настроеных рабочых і сялян былі кіну-ты за краты і у Бяроза-Картузскі канцэнтрацыйны лагер.

Летам 1935 г. пачалося буйное выступление нара-чанскіх сялян-рыбакоў, у якім удзельнічала каля 5 тыс. чалавек. Прычынай паслужылі спробы ўлад пазбавіць сялян права лавіць рыбу. Кіравала барацьбой рыбакоў КПЗБ. Кіраўнікі забастоўкі былі арыштаваны, але бараць-ба нарачанскіх рыбакоў вялася аж да 1939 г.

Пасля рэвалюцыйнага ўздыму 1936—1937 гг. у Заходняй Беларусі пачаўся спад рабочага і сялянскага руху. Гэтаму у значнай ступені садзейнічаў неабгрунтаваны роспуск у 1938 г. Выканкамам Камінтэрна КПП і яе састаўных частак — КПЗБ і КПЗУ. Роспуску КПЗБ папярэднічалі сталінскія рэпрэсіі у 1936 — 1937 гг. яе кіруючых работнікаў, якія знаходзіліся у Маскве і Мінску. У ліку арыштаваных былі члены ЦК КПЗБ Я.К.Лагіновіч, А.С.Славінскі, А.А.Алыпэўскі, В.З.Харужая, дзесяткі актыўных дзеячаў нацыянальна-вызваленчай барацьбы працоўных Заходняй Беларусі. Амаль усе яны загінулі у турмах і лагерах.

52. Другая сусветная вайна, якая пачалася 1 верасня 1939 г.,»_явілася катастрофай глабальнага маштабу. У вайну была ўдягнута 61 краіна, звыш 80 % насельніцтва планеты, бая-_ьШ дзеянні вяліся на тэрыторыі 40 краін, а таксама на марскіх і акіянскіх прасторах. Толькі ў Еўропе яна забрала жыцці больш за 50 млн чалавек. Болып за палову гэтых страт — 27 млн забітых — прыпала на долю насельніцтва Савецкага Саюза.

Аналіз унутраных і міждзяржаўных адносін розных краін у 30-я гг. XX ст. сведчыць аб невыпадковасці ўзнікнення Другой сусветнай вайны, наяўнасці эканамічных, палітыч-ных, ідэалагічных фактараў, якія выклікалі гэты планетар-ны выбух.

Абвастрэнне супярэчнасцей паміж еўрапейскімі дзяржа-

вамі з'явілася галоўнай перадумовай вайны. У першую чаргу

ўжо к сярэдзіне 30-х гг. абвастрыліся эканамічныя супярэч-

насці паміж вядучымі капіталістычнымі краінамі. Міліта-

рызаваныя гаспадаркі Германіі і Японіі развіваліся болып

хутка, чым эканоміка Англіі, Францыі, ЗПІА, якія валодалі

асноўнымі калоніямі, рынкамі збыту, сферамі прылажэння

кашталу. Германія, якая абагнала па галоўных эканамічных

паказчыках Англію і Францыю, зноў паставіла пытанне аб

^пеРадзеле свету. Прадстаўнікі буйнога нямецкага капіталу,

Рэваншысты патрабавалі перагляду Версальска-Вашынгтон-

°кай мірнай сістэмы, якая вызначыла пераўладкаванне свету

^Пасля Першай сусветнай вайны, вяртання былых нямецкіх

^эРыторый і калоній. Зацвярджэнне фашызму ў Германіі

^аДало такім патрабаванням адкрыты агрэсіўны характар.

^^эалогія германскага фашызму абвяшчала курс на ўстанаў-

^не суеветнага панавання, перавагу "вышэйшай расы", ба-

^Цьбу супраць камунізму.

^Ктыўнымі прыхільнікамі экспансіянісцкага знешнепа-^Ічнага курсу з'яўляліся і японскія ваенна-мілітарысцкіяколы, якія таксама абвясцілі курс на ўсталяванне сусветнаг нанавання і актыўна праводзілі мілітарызацыю нацыяналь най эканомікі. У 1931—1932 гг. Японія захапіла Паўночна Усходні Кітай, а потым пачала наступленне ў кірунку ягп

цэнтральнай часткі.

Падрыхтоўку да агрэсіўных дзеянняў праводзіў і ф_а шысцкі рэжым Б.Мусаліні ў Італіі, які ў кастрычніку 1934 г ажыццявіў наступленне на тэрыторыю Эфіопіі і да мая 1935 г захапіў амаль усю краіну.

Важным кірункам у ідэалагічнай падрыхтоўцы вайны ўсіх дзяржаў фашысцка-мілітарысцкага блока з'яўлялася распаль-ванне нацыяналізму, які даходзіў да крайняга расізму і ша-

вінізму.

У выніку пачаў складвацца агрэсіўны італа-германа-японскі блок, які дабіваўся ўсталявання свайго панавання. У парадак дня было пастаўлена пытанне аб чарговым перадзеле свету. Дамінаваны статус Англіі, Францыі і ЗША апынуўся пад пагрозай. Палітыкі, дыпламаты, ваенныя ў Лондане, Парыжы і Вашынгтоне апынуліся перад выбарам: ствараць адзіны фронт супраць агрэсіўных дзяржаў і ў гэтым выпад-ку ўзаемадзейнічаць з СССР ці згаварвацца з агрэсарамі за

кошт іншых краін.

Ужо ў сярэдзіне 30-х гг. намячаліся перадумовы для ства-рэння ў Еўропе сістэмы калектыўнай бяспекі, У 1934 г. СССР уступіў у Лігу Нацый і стаў пастаянным членам яе Савета. У 1935 г. былі падпісаны савецка-французскі і савец-ка-чэхаславацкі дагаворы, якія прадугледжвалі аказанне ўза-емнай дапамогі супраць агрэсіі. Гэта стварала пэўныя маг-чымасці цля далейшага збліжэння еўрапейскіх краін на ан-тыфашысцкай платформе. Вяліся кансультацыі і па падрых-тоўцы так званага "Усходняга пакта" — дагавора аб узаем-най дапамозе паміж СССР, Чэхаславакіяй, Фінляндыяй» Польшчай, Латвіяй і Літвой з мэтай супрацьдзеяння гітле-

раўскай агрэсіі.

Аднак кіруючыя колы Англіі і Францыі не змаглі за^ няць дакладную пазіцыю ў адносінах да ідэі калектыўн бяспекі, праявіць гатоўнасць да кампрамісаў перад пагроз фашызму. Яны ўзялі курс на "умнротворенне" агрэсара- _с заключаўся ў тым, каб цаной уступак накіраваць агрэ- ⁰ германіі на Усход і аслабіць яе націск на Захадзе.

Гэта палітыка атрымала рэалізацыю ўжо ў лютым 1935 г.,

_лі _гврманскае кіраўніцтва афіцыйна адмовілася ад артыку-

_аў Версальскага дагавора, якія абмяжоўвалі ўзбраенне Гер-

авіі- У сакавіку гэтага ж года фашысцкі ўрад прыняў за-

_{н а}б увядзенні забароненай у 1919 г. усеагульнай ваеннай

яяіннасці і стварэнні паўмільённага вермахта. Вясной 1936 г.

надысты ўпершыню павялі свае войскі ў паход і ўступілі ў

рэйнскую дэмілітарызаваную зону. У выніку арміі вермахта

_вЫйшлі да граніцы Францыі. Аднак кіруючыя колы Англіі і

францыі нічога не зрабілі, каб спыніць ваенныя падрыхта-

ванні гітлераўскага ўрада.

Тым часам свет паступова ўцягваўся ў новую вайну. 3 1936 г. ішла Грамадзянская вайна ў Іспаніі, куды германа-італьянскія фашысты пачалі адкрытую інтэрвенцыю. Італія вяла агрэсію супраць Эфіопіі, Японія — супраць Кітая.

У 1936 г. Германія і Японія заключылі паміж сабой так званы "антыкамінтэрнаўскі пакт", накіраваны ў першую чаргу супраць СССР. У наступным годзе да яго далучылася Італія. У выніку склаўся касцяк фашысцкага блока, які ад-крыта рыхтаваўся да чарговай сусветнай вайны.

У сакавіку 1938 г. нямецкія войскі, згодна патрабаванню Гітлера: "Аўстрыя павінна быць вернута вялікай германскай радзіме", акупіравалі гэту краіну, якая была ўключана ў склад рэйха. Такім чынам, фашысцкая Германія пачала прамую агрэсію супраць еўрапейскіх краін. Праз месяц гітлераўцы фальсіфікавалі рэферэндум наконт згоды насельніцтва захоп-ленай краіны з "уз'яднаннем Аўстрыі з германскай імперы-^Яй са станоўчым вынікам. Кіруючыя колы Англіі, Францыі ^ІІІА афіцыйна прызналі анексію Аўстрыі.

У тьш жа годзе Германія патрабавала ад Чэхаславакіі

^еРадаць ёй Судзецкую вобласць і пачала падрыхтоўку да

^ПаДУ на гэту краіну. Урады Англіі і Францыі падтрымалі

^гьш дамаганні і прапанавалі чэхаславацкаму кіраўніцтву

Радать Германіі раёны, якія былі пераважна населены нем-

*> а таксама скасаваць дагавор аб узаемадапамозе з СССР.

^Утнасць недальнабачнай і супярэчлівай палітыкі "умн-ротворення" агрэсара найбольш выразна праявілася ў _м хенскай змове, 30 верасня 1938 г. на канферэнцыі кгра" ' коў урадаў Англіі (Н. Чэмберлен), Францыі (Э. Даладзе), | маніі (А.Гітлер) і Італіі (Б.Мусаліні) у Мюнхене было ц_а * сана пагадненне аб расчляненні Чэхаславакіі і перадачы часткі (Судзецкай вобласці) Германіі, Акупацыя Германі -заходніх раёнаў Чэхаславакіі была толькі першым крокам шляху да захопу краіны. У сакавіку 1939 г. Чэхасла*»*,-была поўнасцю акушравана птлераўцамі.

22 сакавіка немцы адарвалі ў Літвы Клайпедскую воб ласць. У выніку Версальска-Вашынгтонская сістэма дагаво раў_? якая вызначала ўпарадкаванне свету пасля Першай сус ветнай вайны, была канчаткова скасавана.

У час, калі Германія ажыццяўляла агрэсію ў Еўропе Японія працягвала вайну ў Кітаі і актыўна рыхтавалася да нападу на Савецкі Саюз. У ліпені 1938 г. японскія войскі ўварваліся на савецкую тэрыторыю каля возера Хасан, што непадалёку ад Уладзівастока. 6—11 жніўня часці Чырвонай Арміі выкінулі агрэсара з савецкай зямлі. У маі 1939 г. япон скія захопнікі напалі на Манголію ў раёне ракі Халхін-Гол з мэтай прарвацца на тэрыторыю СССР. У ходзе васьмідзён-ных баёў японскія часці зноў былі разгромлены савецкіміі мангольскімі войскамі.

Узмацненне германскай і японскай агрэсіі выклікала за непакоенасць прагрэсіўнай грамадскасці і народных мас Аыгліі, Францыі, а таксама іншых краін. У выніку француз-сКія і брытанскія кіруючыя колы зноў пайшлі на кантакты з СССР. Вясной і летам 1939 г. праходзілі перагаворы СССР, Англіі і Францыі ў Маскве. Мэтаю траістых перагавораў з яў лялася стварэнне сістэмы калектыўнай бяспекі і ўзаемадапа могі. Аднак перагаворы, якія працягваліся каля чатырох сяцаў, завяршыліся безвынікова. Аналіз дакументаў сведчы¹ іх удзельнікі недастаткова разумелі, што фактычна выр&в ецца лёс Еўропы, што смяротная пагроза набліжаецда ^л ральна з кожнай гадзінай. Да таго ж гэта жыццёва ва> пагадненне рыхтавалася другараднымі асобамі ці Д^зеЯ якія не мелі неабходнага дыпламатычнага вопыту, а У ^в торых не было паўнамоцтваў падпісваць ваенную канвен Удзельнікі перагавораў пастаянна збіраліся на абмерка-

тр тэхнічных пытанняў, што ніяк не адпавядала надзвы-

йна напружанаму міжнароднаму становішчу. Да таго ж бакі

ярэдка дэманстравалі занадта жорсткія пазіцыі. Яны не

_аЯў_Лялі гатоўнасці да кампрамісаў нерад тварам фашысц-

_кай ваеннай пагрозы.

Акрамя таго, не ўдалося ўтварыць і адзіны антыфашысцкі гйронт еўрапейскай грамадскасці палітычным плыням і пар-тьіям. Да гэтага неаднаразова заклікаў Камуністычны Інтэр-_нацЫянал з цэнтрам у Маскве, асабліва рашэнне VII кангрэ-_су Камінтэрна ў 1935 г., які выпрацаваў тактыку адзінага фронту левых сіл для барацьбы з карычневай чумой. Галоў-нымі прычынамі няўдач са стварэннем сістэмы калектыўнай бяспекі былі наступныя: па-першае, па-ранейшаму мелі мес-ца ўстаноўкі сталінскага кіраўніцтва, накіраваныя супраць саюза з міжнароднай сацыял-дэмакратыяй; па-другое — курс савецкага ўрада і Камінтэрна на барацьбу за сусветную рэва-люцыю адштурхоўваў Маскву ад значнай часткі левых сіл: па-трэцяе — заходнія дэмакратыі не жадалі ісці на саюз з дзяржавай, дзе праводзіліся масавыя рэпрэсіі.

Безвыніковасць англа-франка-савецкіх перагавораў фак-тычна прывяла СССР да міжнароднай ізаляцыі. Яму пагра-жала вайна на два фронты — супраць Германіі і супраць Японіі. У такіх абставінах актывізаваліся палітычныя кан-такты з Германіяй. У маі 1939 г. прайшла змена кіраўніцтва Народнага Камісарыята замежных спраў СССР. У выніку М, Літзінава, які аддаў многа сіл пошукам згоды з Англіяй і Францыяй, змяніў В. Молатаў, блізкая да сталінскага акру-жэння фігура.

20 жніўня 1939 г. А. Гітлер звярнуўся з асабістым пас-

^ланнем да І.Сталіна прыняць міністра замежных спраў Гер-

^аніі для складання і падпісання пакта аб ненападзенні.

^ніўня I. Сталін тэлеграфаваў у Берлін аб згодзе на пры-

³Д У Маскву кіраўніка знешнепалітычнага ведамства рэйха.

^Ніцай 23 жніўня ў Маскву прыляцеў германскі міністр

^елсных спраў I. Рыбентроп. 23 жніўня 1939 г. быў падпі-

^{Ьі са}вецка германскі дагавор аб ненападзенні тэрмінам

^а10 гадоў.

Дагавор прадугледжваў, што Германія і СССР павіц ўстрымлівацца ад агрэсіўных дзеянняў у адносінах адзі_н аднаго і не падтрымліваць трэцюю краіну, калі адзі_н удзельнікаў дагавора стане "аб'ектам ваенных дзеянняў" ₃ боку. Германія і СССР абавязваліся не нрымаць удзел у _ГІІ поўках дзяржаў, якія накіраваны еупраць аднаго з бакоў

Разам з пактам аб ненападзенні быў падпісаны сакрэгпн дадатковы пратакол, якім размяжоўваліся "сферы ўпльіву" абодвух бакоў. У германскую "сферу інтарэеаў" адыходзілі Фр^ цыя, Брытанія і іх афрыканскія калоніі, у савецкую — Фінлян дыя, Эстонія, Латвія, Бесарабія і права пашырацца на поўдзень у бок Персідскага заліва праз Іран, Афганістан і Турцыю.

Згодна пратаколу, у выпадку тэрытарыяльных і палітьіч-ных пераўтварэнняў у абласцях, якія належалі Прыбалтыйскім дзяржавам (Фінляндыя, Эстонія, Латвія, Літва), паўночная граніца Літвы павінна стаць мяжой, якая падзяляе сферы ўплыву Германіі і СССР. У гэтым сакрэтным дакуменце так-сама адзначалася: "У абласцях, якія належаць Польскай дзяр-жаве, сферы ўплыву будуць размежаваны па лініі рэк Нараў,

Вісла і Сан ".

Пры гэтым узнікае пытанне, што даў савецкай дзяржаве дагавор 23 жніўня 1939 г., ці так званы "пакт Молатава -Рыбентропа"? Наколькі ён адказваў нормам міжнароднага права і маралі? Па-першае, дагавор дазволіў савецкаму кіраў-ніцтву пазбегнуць вайны на два фронты, выйграць некаторы час, каб адбіць агрэсію, Па-другое, пагадненне з А. Гітлерам усыпіла пільнасць савецкага кіраўніцтва, стала адной з пры-чын трагедыі Чырвонай Арміі ў 1941 г. Па-трэцяе, пагаднен-не падарвала міжнародны аўтарытэт Савецкага Саюза, дэзар-ганізавала еўрапейскі антыфашысцкі рух. Па-чацвёртае, пакт расшырыў свабоду дзеянняў нацысцкага кіраўніцтва, звязаў СССР пэўнымі абавязацельствамі.

У выніку вядучыя еўрапейскія краіны не змаглі ства рыць адзіны антыфашысцкі фронт, знайсці кампраміс* рашэнні, якія спынілі б катастрофу, што набліжалася. Паі тыка "умнротворення"агрэсара, адсутнасць гатоўнасці Д^{а ка} прамісаў, першачарговасць класавых інтарэсаў дзяржаў лР вялі планету да ваеннай катастрофы.

1 верасня 1939 г. гітлераўская Германія напала на

_ьЯіЧу. Вечарам 31 жніўня група эсэсаўцаў, апранутых у

_сКую ваенную форму, арганізавала нападзенне на радыя-

_нЦЬію нямецкага ў той час горада Глейвіц. Правакацыя

йыла выдадзена за дзеянні польскай арміі супраць Германіі.

1 верасня ў 4 гадзіны 45 мінут у Польшчу ўварваліся

62 нямецка-фашысцкія дывізіі колькасцю 1,6 млн салдат і

фіцэраў пры падтрымцы 2800 танкаў і каля 2000 самалётаў.

Так пачалася Другая сусветная вайна.

Маючы велізарную перавагу, фашысцкія войскі хутка рухаліся па тэрыторыі Польшчы. Польскі ўрад да 31 жніўня не праводзіў у краіне ўсеагульнай мабілізацыі і здолеў вы-ставіць супраць армій вермахта толькі каля 33 слаба ўзброе-ных дывізій колькасцю каля 1 млн чалавек, 870 танкаў і 407 баявых самалётаў. Да канца першага тыдня вайны польская абарона была прарвана. Аднак у шэрагу раёнаў краі-ны часці польскай арміі разам з насельніцтвам мужна змага-ліся з ворагам. Так было ў Варшаве, дзе няроўная барацьба працягвалася да 28 верасня, пры абароне крэпасці Модлін, у раёнах Гоцка, Гдыні. У раёне Кутна тры польскія дывізіі нанеслі контрудар па адкрытаму флангу гітлераўцаў.

У канцы верасня супраціўленне польскай арміі было злом-лена. Асноўная частка Полыпчы абвяшчалася "генерал-гу-бернатарствам", яе заходнія раёны былі ўключаны ў склад Германіі. У краіне быў абвешчаны акупацыйны рэжым, па-чалося рабаванне яе нацыянальнага багацця, знішчэнне ўлас-^н&й культуры, масавы генацыд насельніцтва. У выніку ваен-ньіх дзеянняў і акупацыі ў Польшчы загінула болып за ^{6 Млн г}рамадзян,

Нападзенне Германіі на Польшчу выклікала трывогу ў

ЧРаўніцтва Англіі і Францыі, якія былі звязаны з ёй саюз-

^Ыліі Дагаворамі. 3 верасня 1939 г. Лондан і Парыж аб'явілі

_т⁸_т^айнуГерманіі. У той жа дзень у вайну ўступілі Аўстралія,

^Вая Зеландыя і Індыя. Аднак фактычна баявых дзеянняў

Цяглы перыяд не вялося. У той час, калі галоўныя сілы

^ахта грамілі польскія дывізіі, на Заходнім фронце адбы-валася тое, што ў савецкай гістарыяграфіі атрымала н_аа "дзіўная вайна": 110 французскіх і 5 англійскіх дывізій распачыналі ніякіх сур'ёзных дзеянняў супраць толькі 2^ нямецкіх дывізій. "Дзіўная вайна" з'яўлялася працягам мю ^ хенскай палітыкі "умнротворення" агрэеара, якая прадуглед^ вала захаванне ўласнай бяспекі за кошт паглынання агрэс_а рам іншых краін. Гэта "вайна" працягвалася да мая 1940 г

Які ж характар насіла Другая сусветная вайна? Доўгі ч_ас у савецкай краіне існавала канцэпцыя, адпаведна якой ц_а. чатковы этап Другой сусветнай вайны трактаваўся як сутык-ненне дзвюх імперыялістычных груповак і несправядлівьі з усіх бакоў. Аднак нельга забываць, што не Н. Чэмберлен і Э. Даладзе, а А. Гітлер і яго акружэнне неслі асноўную ад-казнасць за развязванне Другой сусветнай вайны.

Безумоўна, галоўная віна за падрыхтоўку і развязванне вайны ляжыць на дзяржавах фашысцка-мілітарысцкага бло-ка і перш за ўсё Германіі і Японіі. Але ў канчатковым выні-ку вайна ўзнікла з таталітарызму і антыдэмакратызму. Ад-казныя палітычныя рашэнні прымаліся аднаасобна ці келей-на элітарнымі групамі, нават парламенцкімі лідэрамі, якія навязвалі свае памылковыя думкі болыпасці. Ваенную катас-трофу падштурхоўваў таталітарызм таго часу: фашызм у гер-манскай, італьянскай, іспанскай і іншых формах, а таксама самавольства вялікіх і малых "правадыроў" у розных краі-нах, камандна-адміністрацыйная сістэма і інш.

Тым часам, нягледзячы на гераічнае супраціўленне польскіх патрыётаў, войскі гітлераўскай Германіі выйшлі на лінію Львоў — Уладзімір-Валынскі, Беласток — даўетаноу-ленага сакрэтным дадатковым пратаколам ад 23 жніун^ 1939 г. рубяжа, падступілі да межаў Заходняй Беларусі і нават занялі некаторыя яе населеныя пункты, у тым л№ Брэст. 16 верасня польскі ўрад эмігрыраваў з краіны.

17 верасня па распараджэнню савецкага ўрада войс* Чырвонай Арміі перайшлі савецка-польскую граніцу і У^зЯ пад сваю абарону насельніцтва Заходняй Беларусі і Заходн Украіны. Хаця стану вайны СССР з Польшчай аб'яўлеяа было, баявыя дзеяннні мелі месца. Гэты факт быў прызя В, Молатавым на сесіі Вярхоўнага Савета СССР 31 кастр іка 1939 г., калі ён адзначаў баявое "прасоўванне Чырвонай дрміі'\ захоп "баявых трафеяў", што Польшча развалілася

_зяКуючы ўдару германскай, а затым Чырвонай Арміі. У ходзе

_эТЬІх сутыкненняў 737 савецкіх байцоў загінулі і 1862 былі ₀аранены.

Пасля пераходу Чырвонай Арміяй граніцы Польшчы ча-_стка польскай арміі, якая, нягледзячы на загад свайго галоў-накамандуючага не аказваць супраціўлення савецкім вайс-кам, яму не падпарадкавалася. У выніку каля 250 тыс. польскіх ваенных, сярод якіх былі і беларусы, апынуліся ў савецкім палоне. Частка з іх была адпушчана, а частка апы-нулася ў спецыяльных лагерах для ваеннапалонных (Казельск, Старабельск, Асташкава і інш). Трагічны лёс чакаў многіх з іх. У 1940 г. толькі ў Катынскіх лясах, што пад Смаленскам, было расстраляна каля 4,5 тыс. афіцэраў польскай арміі. "Ка-тынская трагедыя" доўгі час была "белай плямай" у савец-кай гісторыі.

28 верасня 1939 г. у Маскве быў падпісаны "Дагавор аб дружбе і граніцах" паміж СССР і Германіяй. У сакрэтным дадатковым пратаколе была запісана дамоўленасць аб ады-ходзе тэрыторыі Літвы ў сферу ўплыву СССР у абмен на Люб-лінскае і частку Варшаўскага ваяводстваў, якія ўвайшлі ў сферу ўплыву Германіі.

У сувязі з разгромам Полыпчы і нарастаннем фашысц-кай пагрозы ўрады Эстоніі, Латвіі і Літвы ў верасні-кастрыч-ніку 1939 г. пагадзіліся падпісаць дагаворы з СССР аб узаем-най дапамозе. Згодна дамоўленасці Савецкі Саюз павінен быў аказваць арміям Прыбалтыйскіх краін ваенную дапамогу і атрымаў права трымаць абмежаваную колькасць сваіх войс-^КаУ для сумеснай абароны граніц гэтых краін.

Вялікую занепакоенасць савецкага кіраўніцтва выкліка-^Лазбліжэнне паўночна-заходняга суседа — Фінляндыі з Гер-

^аніяй, У Фінляндыі фарсіраванымі тэмпамі будаваліся ва--^аньш базы, аэрадромы, сетка ўмацаванняў на Карэльскім _ц р^аіцьійку, што ў 32 км ад Ленінграда, якія атрымалі назву

^ЛІ«Н Манэргейма".

^у такіх абставінах СССР пачаў перагаворы з фінляндскім ОДам з мэтаю захавання бяспекі ваенных баз, марскіх шля-хоў на Ленінград. Аднак перагаворы зацягнуліся, абодва бак* не змаглі праявіць вытрымку, дзяржаўную мудрасць, гатой насць лічыцца з інтарэсамі другой краіны. Фінляндыя епр» вядліва клапацілася аб сваім суверэнітэце, а ў савецкага кіраў ніцтва рашаючую ролю адыгралі палітычныя амбіцыі, спа дзяванне на ваенную моц. Наступіла рэзкае пагаршэнне са-вецка-фінляндскіх адносін. Фінляндыя аб'явіла мабілізацыю у савецкай прэсе разгарнулася антыфінляндская кампанія' на граніцы ўзнікла напружанасць.

27 лістапада 1939 г. у галоўнай партыйнай газеце "Прав-да" з'явілася паведамленне аб абстрэле фінляндскай артыле-рыяй 26 лістапада савецкіх войскаў у раёне мястэчка Майні-лы. 29 лістапада СССР разарваў дыпламатычныя адносіны з фінляндскім бокам, а 30 лістапада войскі Ленінградскай ак-ругі перайшлі граніцу Фінляндыі. Пачалася так званая "зімняя вайна".

Нягледзячы на перавагу савецкага боку, вайна набыла зацяжны характар. Гэтаму спрыялі цяжкія ўмовы надвор'я, недастатковая падрыхтаванасць савецкіх войскаў і адчайнае супраціўленне фінаў. Цаной вялікіх страт савецкія войскі прарвалі абарону праціўніка і 12 сакавіка 1940 г. быў заклю-чаны мір. Да СССР адыходзілі Карэльскі перашыек і некато-рыя іншыя тэрыторыі. Граніца была адсунута ад Ленінграда, Мурманска і Мурманскай чыгункі. У выніку Савецкі Саюз палепшыў сваё стратэгічнае становішча на паўночным і паў-ночна-заходнім напрамках. Аднак гэты канфлікт адмоўна адбіўся на ўзаемаадносінах дзвюх краін. У ліпені 1941 г. Фінляндыя выступіла на баку Германіі супраць СССР.

Тым часам завяршылася "дзіўная вайна" на Заходнім фронце. У пачатку красавіка 1940 г. гітлераўскія войскіўвар-валіся ў Данію і Нарвегію. У маі яны перайшлі граніды Бельгіі, Галандыі, Люксембурга і пачалі наступленне на Фран-цыю. У выніку арміі вермахта прарвалі абарону саюзнікау і выйшлі да ўзбярэжжа Ла-Манша, дзе акружылі і разграміл значныя сілы англа-французскіх войскаў каля г. Дзюнке ка. 22 чэрвеня Францыя падпісала акт аб капітуляцыі і &Ф цыйна выйшла з вайны.

Італьянскія войскі спрабавалі авалодаць англійскімі лоніямі ў Афрыцы, захапіўшы летам 1940 г. Брытанскае алі» частку Кеніі, Судана. 3 тэрыторыі Лівіі яны пачалі

_сТупленне на Егіпет у напрамку Суэцкага канала. Аднак

яглійскія войскі выбілі праціўніка з захопленых тэрыторый.

Восенню 1940 г. завяршылася кансалідацыя агрэсіўных

_раін. 27 верасня Германія, Італія і Японія заключылі ў Бер-

ліне Траісты пакт, які ўяўляў ваенна-палітычны саюз трох

краін і выразна размяжоўваў сферы ўплыву. Потым да гэтага

пакта далучыліся Венгрыя, Румынія, Балгарыя.

Ва ўмовах нарастання агрэсіі савецкі ўрад у чэрвені 1940 г. заявіў Літве, Латвіі і Эстоніі аб значным павелічэнні сваіх войскаў у гэтых краінах. Пачаўся дадатковы ўвод савецкіх вайсковых часцей у Прыбалтыку. Уваходжанне Чырвонай Арміі спрыяла звяржэнню буржуазных урадаў і аднаўленню савецкай улады, якая была ліквідавана тут у 1919 г.

У 1940 г. савецкі ўрад патрабаваў ад Румыніі вярнуць Бесарабію, захопленую ў 1918 г., і Паўночную Букавіну, у асноўным заселеную ўкраінцамі. Бесарабія ўвайшла ў склад Малдаўскай АССР, якая была пераўтворана ў Малдаўскую ССР. Такім чынам, пачатковы этап Другой сусветнай вайны, які праходзіў з 1 верасня 1939 г. да 22 чэрвеня 1941 г., ха-рактарызаваўся актыўнымі баявымі дзеяннямі краін фашысц-кага блока. Да нападзення на СССР амаль усе краіны Заход-няй і Цэнтральнай Еўропы былі акупіраваны агрэсарамі ці апынуліся ў залежнасці ад іх.

53. 3 сярэдзіны 30-х гг. свет пачаў уцягвацца у новую вайну. Грамадзянская вайна у Іспаніі, агрэсія Італіі супраць Эфіопіі, Японіі супраць Кітая, далучэнне да Германіі Аўстрыі, затым Мюнхенская змова, у выніку якой Чэхаславакія знікла з карты Еўропы, — такія трагічныя вехі развязвання другой сусветнай вайны.

23 жніўня 1939 г. у Маскве міністры замежных спраў СССР і Германіі В.Молатаў і І.Рыбентроп у прысутнасці І.Сталіна падпісалі акт аб ненападзе тэрмінам на 10 гадоў. Да яго быў прыкладзены сакрэтны пратакол, якім размяжоўваліся сферы уплыву Германіі і СССР. Паводле тэксту пратакола Літва пачаткова была ўключана у сферу уплыву Германіі, а Вільня аднесена да Літвы. Заходняя Беларусь і частка Польшчы на ўсход ад р. Нараў, Вісла, Сан, а таксама Фінляндыя, Эстонія, Латвія і Бесарабія ўвайшлі у сферу уплыву СССР. Лёс Польшчы аўтары сакрэтнага пратакола дамовіліся вырашыць у парадку дружалюбнай двухбаковай згоды.

На другі дзень пасля ратыфікацыі дагавору Вярхоўны Савет СССР, 1 верасня 1939 г., германскія войскі без абвяшчэння вайны напалі на Польшчу. 3 верасня Францыя і Англія аб'явілі вайну Германіі. Пачалася другая сусветная вайна. Мужнае супраціўленне польскай арміі ў Вестэрплятэ, Гдыні, Модліна, Варшавы не змагло процістаяць адладжанай, высокатэхнічнай машыне гітлераўскага рэйха. Польскі ўрад і камандаванне не змаглі арганізаваць эфектыўную абарону і на трэці тыдзень пасля пачатку вайны пакінулі краіну. Праз два тыдні нямецкія войскі занялі ўсю Польшчу, а 14 верасня Брэст.

Нямецкае кіраўніцтва падштурхоўвала савецкі бок хутчэй выступіць супраць Польшчы, каб ускласці адказнасць за вайну і на СССР. Але Сталін, каб стварыць уражанне нейтралітэту, адцягваў выступление. Толькі 17 верасня 1939 г., калі польская армія у цэлым была разбіта, Савецкі ўрад ад-даў распараджэнне камандаванню Чырвонай Арміі перайсці граніцу і ўзяць пад сваю абарону жыццё і маёмасць насельніцтва Заходняй Украіны і Заходняй Беларусі. Чырвоная Ар­мія прасоўвалася хутка. Месцамі ей дапамагала насельніц-тва, дзейнічалі партызанскія групы. Пераважная большасць польскіх войскаў здавалася без бою. Да 25 верасня Заходняя Беларусь была поўнасцю занята Чырвонай Арміяй. Ужо 22 верасня генерал Гудэрыян і камбрыг Крывашэін на галоўнай вуліцы Брэста прынялі парад германскіх і савецкіх войскаў, затым савецкія войскі былі адведзены за Буг.

28 верасня у Маскве быў падпісаны дагавор паміж СССР і Германіяй аб сяброўстве і граніцах, па якім ўстанаўлівалася новая заходняя мяжа Савецкага Саюза па так званай "лініі Керзана". У сакрэтным дадатковым пратаколе была запісана дамоўленасць аб уваходзе тэрытбрыі Літвы у сферу уплыву СССР у абмен на Люблінскае і частку Варшаўскага ваявод-стваў, якія ўвайшлі у сферу уплыву Германіі. 7 кастрычніка 1939 г. па рашэнні ўрада СССР Літве былі перададзены Вільня і Віленскае ваяводства, а летам 1940 г. — Свянцянскі і Гадуцішкаўскі раёны, частка Астравецкага, Ашмянскага, Пастаўскага і Свірскага раёнаў.

28—30 кастрычніка 1939 г. у Беластоку адбыўся народны сход Заходняй Беларусі. Ён прыняў дэкларацыі аб абвяш-чэнні Савецкай улады на ўсёй тэрыторыі Заходняй Беларусі, канфіскацыі памешчыцкіх зямель, нацьіяналізацыі банкаў і буйной прамысловасці. Сход пастанавіў прасіць Вярхоўны Савет СССР, Вярхоўны Савет БССР прыняць Заходнюю Беларусь у склад СССР і БССР. Народны сход выбраў палнамоцную камісію з 66 чалавек для перадачы Вярхоўным Саветам СССР і БССР яго рашэнняў. 2 лістапада 1939 г. сесія Вярхоўнага Савета СССР і 12 лістапада сесія Вярхоўнага Савета БССР прынялі законы аб уключэнні Заходняй Беларусі у склад СССР і ўз'яднанні яе з БССР.

У снежні 1939 г. — студзені 1940 г. быў уведзены новы адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Заходняй Беларусі, створаны Баранавіцкая, Беластоцкая, Брэсцкая, Віленская і Пінскія вобласці і раёны (101), а у лютым—сакавіку 1990 г. — сельсаветы, партыйныя і камсамольскія арганізацыі. Мясцовыя органы ўлады ў заходніх абласцях апынуліся у рэ-чышчы сталінскай камандна-адміністрацыйнай сістэмы і сталі яе састаўной часткай. Гэга адбілася на метадах работы і ходзе сацыяльна-эканамічных пераўтварэнняў.

У лістападзе-снежні 1939 г. адбылася нацыяналізацыя прадпрыемстваў і банкаў. Былі нацыяналізаваны не толькі буйныя і сярэднія прадпрыемствы, але і большая частка дробных, што пярэчыла рашэнням народнага сходу Заходняй Беларусі.

Аднаўляліся і рэканструяваліся прадпрыемствы, буда-валіся новыя фабрыкі і заводы. Дробныя прадпрыемствы і рамесна-саматужныя майстэрні былі аб'яднаны у болып буйныя, павялічылася колькасць рабочага класа, паступова ліквідавалася беспрацоўе. К канцу 1940 г. у заходніх абласцях БССР дзейнічалі 392 прамысловыя прадпрыем­ствы з колькасцю рабочых болын 20 чалавек. Аб'ём вала-вой прадукцыі у параўнанні з 1938 г. павялічыўся больш чым у 2 разы.

Да вайны было створана 1115 калгасау, якія аб'ядналі 6,7 % гаспадарак і 7,8 % зямлі. Іх абслугоувалі 101 МТС, у якіх налічвалася 997 трактарау, 368 сеялак, 193 аутама-шьшы. На землях лепшых маёнткаў былі арганізаваны 28 саўгасаў.

Пераход да калектывізацыі выклікаў супраціўленне часткі заможных сялян. Вялася антыкалгасная агітацыя, былі выпадкі падпалу калгасных будынкаў, асобных тэра-рыстычных актаў. Але у цэлым барацьба супраць калгасау ў заходнебеларускай вёсцы не дасягнула значных памерау. адносінах да кулацтва праводзілася палітыка абмежа-вання.

Адначасова з мерапрыемствамі па пашырэнні сацыяль-най базы новай улады рэпрэсіўны апарат сталінскай дык-татуры ўзмоцнена выкарчоўваў "ворагаў народа", "выкара-няў" перажыткі і іншадумства сярод насельніцтва. Адразу пасля ўступлення Чырвонай Арміі на тэрыторыі Заходняй Беларусі пачаліся палітычныя рэпрэсіі. На 22 кастрычніка было арыштавана 4315 памешчыкаў, капіталістаў, прадс-таўнікоў былой польскай адміністрацыіі, паліцэйскіх, кіраўнікоў палітычных партый і арганізацый.

Па рашэнні НКУС СССР па справах ваеннапалонных і арыштаваных у красавіку—маі 1940 г. былі расстраляны 21 857 чалавек, у тым ліку 14 700 тых, хто знаходзіўся у лагерах для ваеннапалонных у Казельску, Старабельску, Асташкаве, і 7305 — у іншых лагерах і турмах Заходняй Беларусі і Заходняй Украіны.

5 снежня 1939 г. СНК СССР прыняў сакрэтную паста-нову аб высяленні з заходніх абласцей Украіны і Беларусі асаднікаў і работнікаў лясной аховы. У перыяд першай дзпартацыі (10 лютага 1940 г.), у якой удзельнічала 16 279 чалавек аператыўна-каманднага саставу, было рэпрэсіра-вана 9584 гаспадаркі (50 732 чалавекі). У красавіку было рэпрэсіравана 26 777 чалавек. 29 чэрвеня 1940 г. органы НКУС БССР правялі трэцюю аперацыю, на гэты раз па высяленні бежанцаў з заходніх абласцей. У гэты дзень было рэпрэсіравана і пагружана у вагоны 747 сямей (22 879 чалавек). Усяго з кастрычніка 1939 г. па 20 чэрвеня 1941 г. у заходніх абласцях Беларусі было рэпрэсіравана за выключэннем ваеннапалонных болып як 125 тыс. чалавек.

Уз'яднанне Заходняй Беларусі з БССР было актам гістарычнай справядлівасці. Яно паклала канец падзелу Беларусі, аднавіла яе тэрытарыяльную цэласнасць, уз'яд-нала беларускі народ у адзіную сям'ю. Нягледзячы на камандна-адміністрацыйную сістэму, заходнія вобласці БССР за 1 год і 9 месяцаў з моманту ўз'яднання зрабілі значны крок у сацыяльна-эканамічным развіцці і ажыц-цяўленні культурных пераўтварэнняў.

54. Нападзенне фашысцкай Германіі на СССР. Абарончыя баі на тэрыторыі Беларусі

22 чэрвеня 1941 г. фашысцкая Германія без аб'яўлення вайны напала на СССР. Ваенныя дзеянні разгарнуліся ад Баранцава да Чорнага мора, дзе вялі наступление тры буй-ныя фашысцкія групоўкі — "Поўнач", "Цэнтр" і "Поўдзень". Супраць войскаў Заходняй асобай ваеннай акругі, якая 22 чэрвеня была пераўтворана у Заходні фронт (камандуючы Дз.Р.Паўлаў), дзейнічала групаармій "Цэнтр" (камандуючы генерал-фельдмаршал Ф.Бок) у складзе 4-и і 9-й палявых арміи, 2-й і 3-й танкавых труп, усяго 50 дывізій і дзве матарызаваныя брыгады. Гэтьм сухапутныя сілы падтрымлі-ваў 2-й паветраны флот — 1600 баявых самалётаў. Удар гэтай адборнаи групоўкі прынялі на сябе 3, 4 і 10-я арміі пад камандаваннем генерал-лейтэнанта В.І.Кузняцова, генерал-маёра К.Дз.Голубева, генерал-маёра А.А.Карабкова — усяго 11 стралковых, дзве танкавыя, адна кавалерыйская дывізіі.

У першыя часы вайны праціўнік правёў масіраваны артылерыйскі абстрэл пагранічных раёнаў Беларусі. Ма-гутныя бомбавыя удары былі нанесены па скапленнях войскаў Чырвонай Арміі, аэрадромах, чыгуначных вузлах. Бамбардзіроўцы падвергліся буйнейшыя прамысловыя цэнтры: Баранавічы, Брэст, Ваўкавыск, Гродна і інш. У выніку гэтай аперацыі вораг знішчыў 528 самалётаў Заход-няга фронту на аэрадромах, 210 збіў у паветраных баях.

Чырвоная Армія несла велізарныя людскія і матэрыяльныя страты, не атрымлівала своечасовага папаўнення, бое-прыпасаў, зброі і вымушана была адступаць. У выніку хуткага прасоўвання варожых сіл значная колькасць савецкіх вой­скаў трапіла у акружэнне, здалася у палон, хавалася у лясах.

Нягледзячы на вельмі неспрыяльныя ўмовы пачатку Вялікай Айчыннай вайны, воіны Чырвонай Арміі мужна і бясстрашна змагаліся з ворагам. Першыя удары прынялі на сябе пагранічнікі і воіны прыгранічных гарнізонаў. Да апошняга патрона абаранялі свае пазіцыі пагранічнікі 4-й заставы пад камандаваннем старшага лейтэнанта І.Г.Ціханава на паўночным захадзе ад Брэста. Выключны гераізм праявілі воіны 3-й заставы 86-га Аўгустоўскага пагранат-рада на чале з лейтэнантам В.М.Усавым, якія змагаліся у раёне Гродна. За дзесяць гадзін бою яны адбілі адну за другой сем атак. В.М.Усаў пасмяротна ўдастоены звания Героя Савецкага Саюза.

Мужнасцю вызначаліся і дзеянні ваенных лётчыкаў Заходняга фронту. Ужо у першы дзень вайны яны зрабілі больш за 1,9 тыс. вылетаў, нанеслі шэраг бомбавых удараў па аэрадромах праціўніка. У паветраных баях было знішчана больш за 100 самалётаў праціўніка. У першыя гадзіны вайны лётчыкі П.С.Рабцаў, А.С.Данілаў, С.М.Гудзімаў таранілі варожыя самалёты.

Назаўсёды застанецца у памяці людской гераізм аба-ронцаў Брэсцкай крэпасці. Невялікі гарнізон крэпасці (каля 3,5 тыс. чалавек) мужна абараняўся з першага дня вайны да канца ліпеня. Абарону ўзначалілі капітан І.М.Зубачоў, палкавы камісар Я.М.Фамін, маёр П.М.Гаўрылаў, лейтэнант А.М.Кіжаватаў і інш. Нягледзячы на колькасную перавагу праціўніка, абстрэлы, бесперапынныя удары авіяцыі, савецкія воіны пастаянна контратакавалі ворага і наносілі яму вялікія страты.

Прарваўшы абарону пагранічных войскаў, фашысты, нягледзячы на ўпартае супраціўленне з боку асобных часцей Чырвонай Арміі, даволі хутка рухаліся у глыб тэррыторыі Беларусі.

Сур'ёзная пагроза захопу ворагамі навісла над сгаліцай Беларусі Мінскам. Становішча ўскладнялася тым, што Мінскі ўмацаваны раён быў фактычна не падрыхтаваны да абароны. Рашэннем Ваеннага савета Заходняга фронту аба-рона горада была ўскладзена на войскі 44-га і 2-га стралко-вых карпусоў. Для дапамогі ім ствараліся добраахвотныя знішчальныя атрады з жыхароў сталіцы. Яны ахоўвалі прадпрыемствы, вузлы і сродкі сувязі, маеты. БітвазаМінск была кароткай, але жорсгкай. Гітлераўцы страцілі сотні салдат і афіцэраў, было спалена і падбіта больш за 300 танкаў, шмат іншай баявой тэхнікі. Адчувальныя страты нанеслі праціўніку лётчыкі. Экіпажы савецкіх бамбардзі-роўшчыкаў капітана М.Ф.Гастэлы, капітана А.С.Маслава, старшага лейтэнанта І.З.Прасайзена накіравалі свае падбі-тыя самалёты на вялікую колькасць варожай баявой тэхнікі. Сілы былі няроўныя, і, нягледзячы на ўпартае суп-раціўленне, савецкім вайскам не ўдалося ўтрымаць сталіцу Беларусі. У другой палове дня 28 чэрвеня нямецкія танкі ўварваліся у Мінск.

У гіганцкім катле на захад ад Мінска у акружэнні апынуліся амаль цалкам злучэнні 3-й і 10-й армій, а таксама частка сіл 4-й і 13-й армій. Некаторыя з іх прабіліся з акружэння, частка засталася у лясах і перайш-ла да партызанскай барацьбы, але значная колькасць трапіла у палон. Вораг захапіў шмат баявой тэхнікі, зброі і вайсковай маёмасці. Усе тэта адмоўна паўплывала на баявы стан Заходняга фронту, ускладняла яго задачы у далейшай барацьбе з нямецка-фашысцкімі захопнікамі.

Адступаючы на ўсход, часці Чырвонай Арміі вялі цяжкія абарончыя баі. Увесь цяжар абароны радзімы быў ускладзены на плечы простых салдат. Толькі 29 чэрвеня была абвешчана дырэктыва СНК СССР і ЦК ВКП(б) партыйным і савецкім арганізацьіям прыфрантавых абласцей, у адпаведнасці з якои праводзілася дадатковая мабілізацыя у Чырво-ную Армію. У чэрвені — жніўні у яе рады было мабілізавана больш за 500 тыс. жыхароў рэсігублікі. Па агульнай партый-най мабілізацыі у дзеючую армію было прызвана 26,5 тыс. камуністаў і больш за 130 тыс. камсамольцаў. Аднак з-за хуткага наступления гітлераўцаў не ўдалося выканаць планы мабілізацыі ў заходніх абласцях БССР.

Для барацьбы з варожымі дыверсантамі і парашутыстамі ствараліся знішчальныя атрады. Ужо у сярэдзіне ліпеня існавала 78 знішчальных батальёнаў (больш за 13 тыс. чалавек). Для дапамогі арміі фарміраваліся атрады і палкі натоднагаапалчэння. У Віцебскай, Гомельскай, Магілёўскай і Палескай абласцях было створана больш за 200 фарміраванняў народных апалчэнцаў (больш як 33 тыс. чалавек). Яны ўдзельнічалі у будаўніцтве абарончых аб'ектаў і у баях з захопнікамі. На прамысловых аб'ектах усходніх абласцей Беларусі наладжвалася вытворчасць боепрыпасаў, пра-водзіўся рамонт узбраення і баявой тэхнікі. Ва ўсходнія раёны СССР было эвакуіравана больш за 1,5 млн чалавек, вывезена абсталяванне 124 буйных прадпрыемстваў, больш за 17 тыс. адзінак каштоўнага тэхналагічнага абсталявання. Не менш важнае значэнне надавалася эв

Дата добавления: 2014-01-05