Адносіны вялікага княства літоўскага з Маскоўскай дзяржавай

У ХПІ–ХV стст. пагроза незалежнасці і існаванню ВКЛ зыходзіла з розных бакоў: ад Галіцка-Валынскага княства, на пачатку XV ст. ад Тэўтонскага ордэна, з другой паловы XV ст. галоўная пагроза ідзе з Усходу, дзе ўсё больш адкрытую варожасць дэманстравала Маскоўская дзяржава.

У 50–80-я гады XV ст. адносіны паміж ВКЛ і Маскоўскай Руссю рэгуляваліся трактатам 1449 г., які ў гістарычнай літаратуры кваліфікуецца як "вялікі акт падзелу Русі паміж Вільняй і Масквой ". Манархі Казімір IV і Васіль II абавязаліся захоўваць непарушнасць усталяваных межаў паміж дзяржавамі. Маскоўскі князь браў на сябе абавязак "не вступатися" ў вотчыну Казіміра: "ни в Смоленск, ни в Любутеск, ни во Мценск, ни во вси... вкраинные места". У сваю чаргу, Казімір адмаўляўся ад прэтэнзій на Ноўгарад Вялікі і Пскоў, але Цвер заставалася сферай уплыву ВКЛ. Дагавор заклікаў суседнія дзяржавы "жыти в любви, быти везде заодин ". Аднак гарачае імкненне адных захаваць за сабой беларускія і ўкраінскія землі, а другіх авалодаць імі не давала магчымасць ажыццявіць гэты высакародны заклік.

Асноўнай праблемай палітычных дачыненняў Вільні і Масквы ў канцы XV – пачатку XVI ст. з'яўлялася так званая "спадчына Рурыкавічаў" – населеныя пераважна праваслаўнымі' (“рускімі” – па тагачаснай тэрміналогіі) землі, якія ў ІХ–ХП стст. уваходзілі ў сістэму княстваў Русі. Гэтае саперніцтва брала пачатак яшчэ з XIV ст. Ініцыятыву спачатку трымалі ў сваіх руках вялікія літоўскія князі, якія ў ХПІ–ХІ стст. сабралі пад эгідай Навагародка і Вільні большасць земляў колішняй Русі. 3 цягам часу ініцыятыва ў збіранні "рускіх земляў" пачала паступова пераходзіць да Масквы, якая ў спрэчках з Літвой выкарыстоўвала 2 галоўныя аргументы: рэлігійнае першынства і прыналежнасць сваіх уладароў да дынастыі Рурыкавічаў.

У 1471–1478 гг. вялікі князь маскоўскі Іван III (1462–1505 гг.) падпарадкаваў схільны аддацца пад уладу ВКЛ Ноўгарад, ў 14844–1485 гг. перамог даўняга ворага і апошняга канкурэнта Масквы – здаўна саюзнае Літве княства Цвярское. Тады ж Іван III упершыню ў практыцы двухбаковых адносін выставіў прэтэнзіі адносна Полацка, Смаленска, Віцебска і іншых "рускіх" гарадоў.

Фактычная інкарпарацыя Цверы з'яўлялася парушэннем дамовы 1449 г., па якой на гэтае княства распаўсюджваўся пратэктарат ВКЛ. Аднак вялікі літоўскі князь Казімір, заняты ў той час паўднёвымі справамі, не жадаў з-за Цверы ўскладняць і без таго напружаныя адносіны з Іванам III. Ён толькі даў збегламу князю цвярскому палітычы прытулак, але аказаць яму ваенную дапамогу катэгарычна адмовіўся.

Пасля канчатковага звяржэння мангола-татарскага ярма (1480 г.) і ўзмацнення сваёй дзяржавы князь маскоўскі прыступіў да актыўнай экспансіі на захадзе, абгрунтоўваючы сваю палітыку тэзісам аб праве Масквы на абшары ўсёй былой імперыі Рурыкавічаў.

Прэтэнзіі на суседнія беларускія і ўкраінскія землі з кожным годам становяцца ўсё больш катэгарычнымі. Ужо ў 1489 г. Казімір Ягайлавіч пачуў адкрыты папрок Івана III: "Нашы гарады і воласці, іземлі, і воды кароль за сабою трымае... "

Абвяшчэнне беларускіх і ўкраінскіх земляў сваёй вотчынай было падрыхтавана таксама палітычнымі выступленнямі праваслаўнай знаці ўсходнеславянскіх "рускіх" земляў ВКЛ, якая, будучы незадаволенай сваім нераўнапраўным становішчам у параўнанні з феадаламі-католікамі, выказвала прамаскоўскія настроі. Гэтыя перабежчыкі з ВКЛ і маглі падказаць Івану III ідэю "адзінай Русі" і нават пераканаць у рэальнасці яе ажыцяўлення. Адным з першых перабег у 1481 г. на бок Масквы, ратуючыся ад кары, удзельнік змовы князь Фёдар Бельскі. З 1483 па 1493 гг. "на службу ў Маскву" перайшлі князі Варатынскія, Бялеўскія, Мярэцкія, Вяземскія, Адоеўскія. Такі арганізаваны пераход быў падрыхтаваны вялікім маскоўскім князем, які ўмела выкарыстоўваў незадаволенасць царкоўнай палітыкай Казіміра і Аляксандра, – літвінскія паслы абвінавачвалі яго ў пасылцы "прелестных листов" (ад слова "прельщать"). Прыняўшы маскоўскае падданства, здраднікі захоўвалі за сабою зямельныя надзелы, якія з вайсковай дапамогай суседскай дзяржавы ўключаліся ў яе склад.

Гэтак без абвяшчэння вайны ў апошняе дзесяцігоддзе панавання Казіміра на ўсходніх межах княства пачаліся сапраўдныя ваенныя дзеянні. Ідэалагічным прыкрыццём далучэння новых тэрыторый быў лозунг абароны праваслаўя ў ВКЛ. Вайна Масковіі з княствам рабілася немінучай.

Яна выбухнула адразу, як толькі Іван III даведаўся пра смерць Казіміра. Вялікая армія рушыла з-за ўсходняй мяжы на тэрыторыю ВКЛ і на працягу 1492–1493 гг. захапіла шэраг земляў і гарадоў да Вязьмы. Не жадаючы ісці на канфлікт з суседам, віленскі двор намераваўся нейтралізаваць яго праз шлюб вялікага літоўскага князя Аляксандра з Іванавай дачкой Аленай. У 1494 г. было дасягнута пагадненне аб новай мяжы паміж дзяржавамі. Да Масквы адышлі Вяземскае княства і землі ў басейне верхняй Акі. Аляксандр прызнаваў усе ад'езды вярхоўскіх князёў і далучэнне да Масквы іх уладанняў, а таксама адмаўляўся ад прэтэнзій на Ноўгарад, Пскоў, Цвер і Разань. Вялікае княства Літоўскае ўступіла значныя тэрыторыі, якія цяпер клінам уразаліся ў глыб краіны. Іван III пацвердзіў абавязацельства свайго папярэдніка не "вступатися" у Смаленск. Абодва валадара абяцалі дапамагаць і шанаваць адзін аднаго. Мірны дагавор быў замацаваны шлюбным саюзам.

Дынастычны шлюб, на жаль, не прынёс Літве жаданага міру. Іван III хоць і не вёў цяпер супраць зяня адкрытай вайны, шкодзіў яму чужымі рукамі – падбухторваў крымскага хана Менглі-Гірэя, з якім быў звязаны мірным пагадненнем 1480 г. Называючы яго "братом и другом", Іван III накіраваў хана пустошыць суседнюю краіну: "Садись на конь и иди на Литовскую землю не мотчая!" 3 таго часу пачаліся штогадовыя набегі татараў на ВКЛ: 1494 г., 1495 г., 1496 г., 1497 г., 1498 г.

Мірнай згоды 1494 г. паміж Іванам III і Аляксандрам хапіла на шэсць гадоў. У XVI ст. абедзве дзяржавы ўвайшлі ў стан вайны паміж сабою.

Фармальнай зачэпкай для яе з'явілася раздутае маскоўскай прапагандай пытанне аб веры Іванавай дачкі вялікай княгіні літоўскай Алены, якую нібыта схілялі ў каталіцтва, і быццам бы маючых месца пераследах праваслаўнага насельніцтва ВКЛ, а таксама спрэчка аб новым тытуле маскоўскага князя – "государь всея Руси", які заключаў у сабе непрыхаваную, адкрытую прэтэнзію на "рускія" землі Вялікага княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага, вызначаў палітычную праграму Івана III. Аляксандр не прызнаў за маскоўскім уладаром новага тытула, бачачы ў ім замах на дзяржаўную ўласнасць сваёй краіны.

Абураны гэтым, маскоўскі князь абвясціў Аляксандру вайну. Але фактычна новае ваеннае сутыкненне было справакавана новым пераходам вясной 1500 г. на бок Масквы некаторых памежных князёў, незадаволеных умовамі службы ў Аляксандра: Сямёна Бельскага, Сямёна і Івана Мажайскіх, Васіля Шамяціча. Разам з імі адпалі іх валоданні: Ноўгарад-Северскі, Чарнігаў, Старадуб, Гомель, Рагачоў і інш. Прымаючы ўцекачоў, Іван III апраўдваў гэта неабходнасцю бараніць аднаверцаў, якія быццам бы церпяць уціск і гвалт у сваёй краіне.

Каб урэгуляваць канфлікт паміж дзяржавамі, у Маскву адразу накіравалася літвінскае пасольства. Вялікі князь Аляксандр пайшоў на кампраміс і ўпершыню звяртаўся да Івана III як да "государа всея Руси", патрабуючы вярнуць "здрадцаў" (князёў-перабежчыкаў) і не чыніць больш крыўд на межах. Але вялікі князь маскоўскі пераклаў усю віну на Аляксандра і, выслаўшы назад яго паслоў, у маі 1500 г. накіраваў на ВКЛ сваё войска. Толькі пасля гэтага ў Вільню быў адпраўлены ганец з граматай пра абвяшчэнне Іванам III, які "христианство хочет стояти", вайны. Яго войска тым часам авалодала Бранскам, Пуціўлем, Старадубам, Гомелем, Ноўгарад-Северскім і іншымі гарадамі.

На пачатку вайны Аляксандр накіраваў з Вільні на ўсход "сцерагчы межы" атрад гетмана Канстанціна Астрожскага. 14 ліпеня 1500 г. ён сустрэўся на рацэ Ведрашы (цяпер гэта ў Ельнінскім раёне Смаленскай вобласці) з маскоўскім войскам " и учинили межы собою бой и сечу великую, и побила москва литву". Здавалася б, весці 4 тысячы на 40 – самагубства! Але Астрожскі цвёрда вырашыў: "Мала ці многа масквічоў будзе, ды толькі ўзяўшы бога ў падмогу біцца з імі, а не біўшыся – назад не вяртацца ". Яго малалікая конніца спачатку ашаламіла ворага атакай, але потым, сціснутая маскоўскімі палкамі, прайграла бітву і была амаль цалкам знішчана. Загінулі лепшыя вайсковыя сілы княства, сам гетман трапіў у палон. Гэта была першая значная перамога над войскам ВКЛ у палявой бітве, якіх раней маскоўскія ваяводы пазбягалі. "Бысть тогда радость велия на Москве", – занатаваў іх трыумф летапісец. Трагедыя на Ведрашы стала пачаткам новага этапа супрацьстаяння дзвюх найбуйнейшых дзяржаў Усходняй Еўропы.

Не падрыхтаваны да вайны, вялікі літоўскі князь Аляксандр спадзяваўся ўрэгуляваць канфлікт дыпламатычным шляхам, апеляваў да хрысціянскай маралі і заклікаў свайго цесця апамятацца, скардзіўся, што яго ваяводы "шкоды вялікія ўчынілі, замкі знакамітыя паздабывалі, воласці папал іі людзей пабралі... да Масквы завялі", прызнаў за ім новы тытул. Паслы ВКЛ спрабавалі нейтралізаваць саюзніка Івана III хана Менглі-Гірэя і разарваць небяспечны маскоўска-крымскі саюз, а таксама зарўчыліся падтрымкай Заваложскай Арды і Лівонскага ордэна. Абранне Аляксандра польскім каралём у 1501 г. Давала магчымасць выкарыстаць і польскую дапамогу ў вайне з Масковіяй, войскі якой у 1502 г. беспаспяхова намагаліся ўзяць непрыступны Смаленск. Гэта адкрыла маскавітам шлях у глыб Літвы, але, па словах "Хронікі Быхаўца", пад горадам "пераможаны былі і з ганьбаю ды няславаю прагнаны". Аднак жа яны захапілі і спалілі Оршу, разрабавалі ваколіцы Мсціслаўля, Полацка, Віцебска, даходзілі аж да Бярэзіны.

Толькі заключэнне уніі з Полынчай і падтрымка Лівонскага ордэна схілілі Івана III да перамоў. Спыніць вайну яго заклікаў і Папа Рымскі, і дачка – вялікая літоўская княгіня Алена. У 1503 г. было абвешчана 6-гадовае перамір'е і вызначаны новыя межы паміж дзяржавамі. Да Масквы адышла трэцяя частка тэрыторыі ВКЛ з 19 буйнымі гарадамі, у тым ліку Гомелем, Бранскам, Чарнігавам, Ноўгарад-Северскім, Старадубам і 70 валасцямі ў вярхоўях Акі, Дзясны і Дняпра і ў ніжнім цячэнні Сажа. Граніца наблізілася да жыццёва важных цэнтраў ВКЛ. Тады Беларусь упершыню страціла свае этнічныя зямлі: Гомельшчыну, Смаленшчыну, Браншчыну. На перамовах 1503 г. упершыню ў гісторыі ўзаемаадносін дзяржаў маскоўскі бок запатрабаваў усёй "Рускай зямлі": "вся Русская земля, Божьею волею, из старины, от наших прародителей наша отчизна". Іван III ужо забыўся, што "из старины" яго вотчынай быў невялічкі маскоўскі ўдзел.

Як адзначыў А. Гваньіні, "за адзін ваенны паход і за адзін год Масквіцін захапіў усё тое, што шмат гадоў і з вялікімі цяжкасцямі здабываў вялікі князь літоўскі Вітаўт ". Гэта рабіла непазбежнай новую вайну з Масквой, на карысць якой рэзка змяніла суадносіны сіл у рэгіёне ваенная кампанія 1500–1503 гг. Моц ВКЛ заставалася нязломленай, але яе не хапала, каб вярнуць захопленыя землі.

На аслабленую вайной ды стратай тэрыторый дзяржаву актывізаваліся напады крымскіх татар.

Поспехі Івана III у барацьбе з ВКЛ натхнілі яго пераемніка Васіля III на працяг агрэсіі. Пасля няўдалай спробы авалодаць літоўскім тронам (яго кандыдатура не атрымала падтрымкі з боку шляхты ВКЛ) Васіль амаль адразу стаў рыхтавацца да вайны. Рыхтаваўся да яе таксама новы польскі кароль і вялікі літоўскі князь Жыгімонт I. Для барацьбы з Маскоўскай дзяржавай за вяртанне страчаных земляў ён спрабаваў аб'яднаць сілы ВКЛ, Польшчы, Лівоніі, Крымскага і Казанскага ханстваў і распачаў тайныя зносіны з братам вялікага маскоўскага князя Юрыем Іванавічам і яго атачэннем. Васіль III, у сваю чаргу, заключыў пагадненне з Міхаілам Глінскім – усемагутным фаварытам Аляксандра, які трапіў у няміласць пры Жыгімонце.

Вясной 1507 г. у Маскве пасольства Жыгімонта I, асноўнай задачай якога было вяртанне страчаных земляў, ва ультыматыўнай форме запатрабавала вярнуць гарады і землі, захопленыя Іванам III. Маскоўскі ўрад адмовіўся і, каб апярэдзіць праціўніка, накіраваў свае палкі на Беларусь, якія ўзяліся пустошыць яе землі аж да Бярэзіны. Так пачалася чарговая вайна.

Ваенныя дзеянні ў 1507 г. сур'ёзных вынікаў не далі. Кампанія 1508 г. была цесна звязана з узнятым у студзені на Беларусі мяцяжом Міхаіла Глінскага. Вайна 1507–1508 гг. нікому не прынесла поспеху і скончылася так званым “вечным мірам”, які замацоўваў межы, што склаліся паміж ВКЛ і Масквой у выніку папярэдніх войнаў. І Жыгімонт, і Васіль III разглядалі яго толькі як чарговую перадышку перад новым змаганнем.

"Вечнасць" згоды цягнулася усяго пяць гадоў. Васіль III рыхтаваўся да захопу буйнога эканамічнага і стратэгічнага цэнтра і магутнай крэпасці ля сваіх заходніх межаў – Смаленска. У 1512 г. вайна аднавілася і цягнулася 10 гадоў. Зачэпкай для яе пачатку паслужыў напад крымскіх татараў, з якімі ВКЛ у 1512 г. заключыла мір і саюзнае антымаскоўскае пагадненне, на землі Масковіі. Толькі ў выніку трэцяй наступальнай аперацыі 80-тысячнага войска Васіля III (першая – зімой 1512–1513 гг., другая – летам 1513 г.) 31 ліпеня 1514 г., пасля няспыннага абстрэлу з 300 гармат, Смаленск капітуляваў. Масква дамагалася важнай ваеннай і палітычнай перамогі.

Каб замацаваць перамогу, Васіль III накіраваў сваё 80-тысячнае войска ў| глыб ВКЛ у напрамку Оршы, Друцка. Яго рух наперад спыніла ўзмоцненая польскай конніцай армія ВКЛ (усяго 35 тысяч вояў) на чале з гетманам К. Астрожскім, выступаўшая пад чырвоным сцягам са срэбнай Пагоняй на ім. 8 верасня 1514 г. у генеральнай бітве на рацэ Крапіўне пад Оршай Астрожскі ўшчэнт разбіў больш чым удвая пераважаючае маскоўскае войска. Хітрым манеўрам пад выглядам адступлення ён уцягнуў праціўніка ў пагоню і вывеў яго пад агонь сваіх замаскіраваных гармат. Гэты нечаканы баявы прыём прывёў да разгубленнасці ў варожым стане, якая ператварылася ў панічныя ўцёкі.

“ Літоўцы, – пісаў М. М. Карамзін у "Мстории государства Российского", – ніколі не атрымлівалі такой славутай перамогі над расіянамі: гналі, рэзалі, целамі ўсеялі палі паміж Оршай і Дуброўнай.... Многія з уцекачоў патанулі ў Дняпры і Крапіўне. Толькі ноч і лясы выратавалі астатніх.” Ад 30 да 40 тысяч забітымі і 5 тысяч палоннымі, паводле звестак тагачасных замежных крыніц, склалі страты маскоўскага войска. У палон трапілі галоўныя ваяводы Іван Чаляднін, М. Булгакаў-Голіца і яшчэ 25 военачальнікаў. Васіль III заявіў, што для яго "той, хто трапіў у палон, – мёртвы". 20 тысяч трафейных коней і палову абоза раздалі пераможцам. Сярод вайсковых трафеяў былі ўсе маскоўскія сцягі і агнястрэльная зброя. Трыумф К. Астрожскага і яго войска быў поўны. Ён стаў своеасаблівым рэваншам за паражэнне на рацэ Ведрашы ў 1500 г., калі гетман сам трапіў у палон.

Аршанская бітва з'яўляецца славутай старонкай беларускай вайсковай гісторыі, адной з буйнейшых бітваў на тэрыторыі Еўропы ў пачатку XVI ст. Еўрапейскія стратэгі і пазней вывучалі тактыку К. Астрожскага.

Бітва пад Оршай пакінула глыбокі след у тагачаснай беларускай, украінскай і польскай літаратуры. Каля 1520 г. невядомы мастак намаляваў карціну, на якой перадаў момант перад самым пачаткам бою, – яна лічыцца першым творам батальнага жывапісу Усходняй Еўропы (зараз захоўваецца ў Нацыянальным музеі Польшчы ў Варшаве).

Перамога 8 верасня 1514 г. дала магчымасць вызваліць усходнюю частку Беларусі ад непрыяцеля. Пасля Астрожскі павёў сваё войска на Смаленск, але авалодаць горадам не змог. Ваенныя дзеянні прынялі зацяжны характар і вяліся з пераменным поспехам – абодва бакі рабілі асобныя рэйды ў глыб тэрыторыі суседа. У 1518 г. Васіль III актывізаваў дзеянні на тэрыторыі Беларусі: пасылаў сваё войска на Полацк, Віцебск, яно даходзіла да Слуцка, Менска, Навагародка. Накіроўваючыся да Вільні, яно рабавала, паліла гарады і вёскі, брала палонных і, дасягнуўшы Крэва, Ашмян, Меднікаў, павярнула назад. Урэшце, пасля доўгіх перамоў у 1522 г. было заключана перамір'е на пяць гадоў. Смаленская зямля. засталася за Масквой, шматлікі "маскоўскі палон" – за ВКЛ. Але мір так і не быў падпісаны праз спрэчкі з-за Смаленска. Таму перамір'е было прадоўжана ў 1527 і 1532 гг.

Смерць ваяўнічага Васіля III (1533 г.) абудзіла ў ВКЛ надзеі на рэванш і вяртанне страчаных у папярэдніх войнах тэрыторый. Урад ультыматыўна запатрабаваў вярнуць Севершчыну і Смаленшчыну. Калі ж Масква адмовіла, вялікі князь Жыгімонт I накіраваў у 1534 г. адно войска на Смаленск, другое – на северскія гарады. Але наяўных сіл было мала, каб дамагчыся значнага поспеху. Лепш падрыхтаваная, Маскоўская дзяржава, што мабілізавала на ванну амаль увесь свой патэнцыял, кінула на Беларусь буйныя сілы, якія, паводле слоў рускага летапісу, "воевали королеву землю: Речицу, Свислач, Горвол, Петров-город, Мозырь, Случеск, Рогачев, Бобруеск, Туров, Брягин, Любоч и до Новагородка Литовского и посады у городов жгли, и села жгли, и люди, и живот, и животину выимали, а иное выжгли и вышли по-здорову". У сваю чаргу, у 1535 г. літвінская армія вызваліла Гомель, потым іншыя гарады, заняла ўсю Северскую зямлю. Але маскоўскія ваяводы зноў ударылі па Беларусі – пустошылі Полаччыну, Падняпроўе. Войска ВКЛ пакінула занятыя землі, захаваўшы за сабой адзін Гомель.

Мірныя перагаворы былі доўгімі і цяжкімі. Бакі выстаўлялі тэрытарыяльныя прэтэнзіі. Масква патрабавала Кіеў і Полацк, Вільня – Ноўгарад і Пскоў, вяртання ўсёй Северскай зямлі і разбурэння збудаваных непрыяцелем замкаў – Себежа, Завалочча, Веліжа. Маскоўскі бок настойваў на даваеннай мяжы і прасіў абмяняць усіх палонных, але ад прапановы вярнуць іх у абмен на горад Чарнігаў адмовіўся. Перагаворы завяршыліся падпісаннем у лютым 1537 г. пяцігадовага перамір'я. Толькі Гомель быў вернуты княству. Перамір'е аднаўлялася ў 1542 і 1549 гг. На гэты раз спакой на ўсходніх межах Беларусі ўчталяваўся на дзёсяцігоддзі.

Такім чынам, у выніку серыі войнаў канца XV – першай паловы XVI ст. Маскоўская Русь адваявала значную частку ўсходніх земляў ВКЛ. Аслабленая няўдалымі войнамі і бесперапыннымі набегамі крымскіх татараў, Літва ў сярэдзіне XVI ст. ужо не магла весці за іх барацьбу. Суадносіны сіл Масквы і Вільні няўмольна змяніліся. Час раўнавагі, гэтак трагічна засведчаны на Ведрашы, быў страчаны разам са стратай Смаленска. У сярэдзіне XVI ст. ВКЛ сустрэлася з дамаганнямі Івана IV ужо на сучасныя беларускія і ўкраінскія землі. Гэта сведчыла аб пагрозе існаванню ВКЛ. Ход барацьбы з усходнім суседам і логіка падзей падштурхоўвалі ВКЛ да яшчэ больш цеснага дзяржаўнага аб'яднання з Польшчай. Лівонская вайна і далейшыя міжнародныя акцыі ВКЛ былі абумоўлены папярэднімі адносінамі з Масковіяй.

Дата добавления: 2014-01-06