Лекцыя 4. Фарміраванне беларускага этнасу і яго культуры ў перыяд сярэднявечча 3 страница

3. Тэорыя ўзнікнення беларускага народа ўключае ў сябе некалькі канцэпцый.

Прыхільнікі крывіцкай канцэпцыі (В. Ластоўскі і інш.) лічаць, што продкамі беларусаў з’яўляліся толькі крывічы.

Прыхільнікі крывіцка-дрыгавіцка-радзіміцкай канцэпцыі (М. Доўнар-Запольскі і інш.) лічаць продкамі беларусаў не толькі крывічоў, а і дрыгавічоў і радзімічаў.

Прыхільнікі балцкай канцэпцыі (В. Сядоў і інш.) лічаць, што беларуская народнасць узнікла ў выніку асіміляцыі ўсходнімі славянамі балтаў.

Прыхільнікі канцэпцыі старажытнарускай народнасці (С. Токараў і інш.) лічаць, што беларуская, а таксама руская і ўкраінская народнасці ўзнікла пасля распаду Кіеўскай Русі і выніку раз’яднання адзінай старажытнарускай народнасці.

Паводле даследаванняў М. Піліпенкі, у ІХ-Х стст. у выніку змешвання славян і балтаў узніклі не беларусы, а ўсходнеславянскія этнічныя супольнасці крывічоў, дрыгавічоў і радзімічаў, а ў канцы ІХ–пач. ХІ стст. яны з іншымі ўсходнеславянскімі супольнасцямі стварылі новую агульнаславянскую этнічную супольнасць. Тэрыторыя (у тым ліку беларускія землі) іх сумеснага пражывання атрымала назву “Русь”, а насельніцтва набыло назву русічаў, русінаў, рускіх і інш.

Варта прыгадаць і тую акалічнасць, што ў канцы ХІХ–пач. ХХ стст. у сувязі з актывізацыяй беларускага нацыянальнага руху асобныя шавіністычныя элементы пераконвалі расійскае грамадства ў тым, што беларусы не з’яўляюцца самастойным этнасам, а ўяўляюць сабой заходняе адгалінаванне народа рускага. Прыкладна той жа погляд на беларусаў, толькі на сваю карысць, прапагандавалі польскія шавіністы. Відавочна, што ідэі рускіх і польскіх шавіністаў менш за ўсё былі звязаны з навукай, а мелі выразныя палітычныя мэты, таму называць іх ідэі канцэпцыямі няма важкіх падстаў.

Зрэшты фарміраванне народнасці неадрыўны ад пэўнай тэрыторыі яго жыццядзейнасці. Як вядома на прыкладзе беларусаў, гэты працэс з іх удзелам адбываўся ў ХІУ-ХУІ стст. у межах Вялікага княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага. Між тым назва гэтай дзяржавы чамусьці не ўпамінае нашых продкаў. Відавочна адказ на гэтае і многія іншыя пытанні варта шукаць у іншай назве – “Белая Русь”: яе паходжанні, размяшчэння ў часе і прасторы, след у гісторыі.

Даставернасць нарманскага паходжання паняцця “Русь” ужо амаль не выклікае сумненняў. Што ж датычыць словаспалучэння “Белая Русь”, то кожны з навукоўцаў і проста аматараў выказваюць самыя розныя думкі. Першыя спробы адказаць на гэтае пытанне спарадзілі рамантычна-эмацыянальныя версіі: маўляў, назва паходзіць ад колеру ільнянога адзення мясцовых жыхароў (В. Тацішчаў), ад колеру іх валасоў (Я. Карскі), ад вялікай колькасці рэк і азёр і іх чысціні (П. Крапівін), вялікай колькасці снегу і г. д.

Больш пераканаўчай здаецца версія (В. Іваноў), у адпаведнасці з якой напрамкі свету (поўнач­-поўдзень, захад-усход) пазначаліся асноўнымі колерамі: адсюль –Чорная, Чырвоная, Белая Русь. Ёсць думка, што назва “Белая Русь” адбіла ў сабе рэлігійны аспект як проціпастаўленне хрысціянства язычніцтву (Чорная Русь). І нарэшце, не выключана, што пад Белай Русью варта разумець асобныя землі колішняй Кіеўскай Русі, якія не былі заваяваны мангола-татарамі, і таму быццам захавалі хрысціянскую чысціню.

Яшчэ большыя навуковыя спрэчкі выклікае праблема лакалізацыі тэрыторыі “Белай Русі” ў сярэднявеччы і нават пазней. Так, па В. Тацішчаву, назва “Белая Русь” мае дачыненне да Уладзіміра-Суздальскага княства, калі А. Багалюбскі з 1157 г. называўся князем Белай Русі. Вядома таксама, што Іван ІІІ называў сябе князем “Всея Велікія і Белыя Русі”. Але ж ні адзін гісторык не стане сцвярджаць быццам нашы спрадвечныя землі ўваходзілі ў склад азначаных княстваў і ад іх запазычылі сваю назву.

Часам з гістарычных крыніц вынікае інфармацыя, якае дазваляе адвольна трактаваць месцазнаходжанне колішняй “Белай Русі”. Так, англійскі місіянер ХІІІ ст. пакінуў запіс аб Alba Ruscia, якая размяшчалася паміж Туравам і Псковам. Крыху дакладней за іншых дае інфармацыю італьянец Гваньіні, які ў 1578 г. лакалізаваў Белую Русь у раёне Кіева, Мазыра, Мсціслаўля, Віцебска, Оршы, Полацка, Смаленска і Северскай зямлі. Прывілей Стэфана Баторыя ад 1581 г, выдадзены рыжскім купцам, дазваляў ім бесперашкодна гандляваць у межах “Ліфляндыі, Жмудзі, Літвы і Белай Русі”. С. Старавольскі ў сваёй кнізе “Польшча, ці апісанне становішча каралеўства Польскага” (1632) прыгадваў у межах Белай Русі Новагародскае, Мсціслаўскае, Віцебскае, Менскае, Полацкае і Смаленскае ваяводствы. Такім чынам, гэтая назва распаўсюджвалася толькі на ўсходнія тэрыторыі ВКЛ. Гэтая акалічнасць яскрава выявілася праз 20 гадоў у паводзінах цара Аляксея Міхайлавіча, які ў гонар сваіх перамог над Рэччу Паспалітай узбагаціў свой тытул словамі “Вялікі князь Літоўскі, Белыя Расіі і Падольскі”. Відавочна, што манарх адрозніваў гэтыя тэрыторыі і, у прыватнасці, не атаясамліваў “Белую Русь” з Расіяй, як гэта робяць асобныя сучасныя гісторыкі.

Сам тэрмін “беларускі” ў дачыненні да яе тэрыторыі з’явіўся пасля падзелаў Рэчы Паспалітай, калі на яе ўсходніх землях была створана Беларуская губерня з цэнтрам у Віцебску, а пазней – Беларускае генерал-губернатарства. У далейшым гэтыя назвы, роўна як і “Белая Русь”, выйшлі з афіцыйнага адміністрацыйна-тэрытарыяльнага і геаграфічнага ўжытку. Яе месца занялі назвы “Паўночна-Заходні край” (з 1840-х), “Паўночна-Заходняя вобласць (1917)”, “Заходняя вобласць” і “Заходняя Камуна” (1918 г.). Толькі з 1 студзеня 1919 г., калі была абвешчана Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка Беларусь, гэта назва набыла шанец на ўсеагульнае прызнанне.

Адпаведна ўкараненню ў грамадскую свядомасць назвы беларускіх зямель на розных этапах іх развіцця ішло фарміраванне этноніма “беларусы”. Па вялікім рахунку ў межах ВКЛ ён так і не ўзнік. Тут дамінавалі назвы “русiчы”, “русiны”, “лiтоўцы”, “лiтвіны” i інш. Як вынікае з афіцыйных дакументаў цара Аляксея Міхайлавіча, у ХУІІ ст. у дачыненні большасці насельніцтва, галоўным чынам, усходняй часткі ВКЛ, выкарыстоўвалася назва “беларусцы”. У больш позні час яна трансфарміравалася ў “беларусы” і замацавалася за народам ужо пасля далучэння Беларусі да Расійскай імперыі. Пры гэтым спатрэбіўся даволі працяглы час (канец ХІХ-ХХ ст.), каб беларусы пачалі ўсведамляць сваю нацыянальную ідэнтычнасць.

4. Яшчэ да засялення славянамі тэрыторыі Беларусі, плямёны балтаў дасягнулі значных поспехаў у гаспадарцы і грамадскім жыцці. На аснове сінтэзу першабытных форм рэлігійных вераванняў адбываўся пераход да больш складаных, з пакланеннем новым бажаствам. Асноўныя гаспадарчыя заняткі балтаў адбіліся ў іх вераваннях. Плямёны днепра-дзвінскай культуры выплаўлялі з бронзы фігуркі коней. Жыхары мілаградскіх паселішчаў Паўднёвай Беларусі, акрамя коней, пакінулі фігуркі буйной рагатай жывелы і сабак. Акрамя жывёлагадоўлі, людзі працягвалі займацца паляваннем, аб чым сведчаць знойдзейныя археолагамі амулеты з іклаў мядзведзя і дзіка, якія належалі плямёнам Цэнтральнай і Паўночнай Беларусі.

Славяне, рассяліўшыся на балцкіх землях, не аддзяляілі сябе ад прыродных сіл. З асваеннем прасторы – лясоў, рэк, балот – яны засялялі іх духамі, добрымі і злымі, запазычыўшы многае з балцкіх рэлігійных уяўленняў, у тым ліку веру ў магічную сілу каменных сякер, якія засталіся ў спадчыну ад продкаў. Большасць навакольных аб’ектаў і прыродных сіл было звязана з земляробствам, паколькі менавіта гэты занятак забяспечваў славянам стабільнае існаванне, а пагібель пасеваў пагражала ўсяму роду. У гэтай сувязі аб’ектам пакланення стала неба з яго сонцам, дажджом і іншымі стыхіямі, а політэістычная рэлігія знаходзіць увасабленне ў язычніцтве. Менавіта яно да прыняцця хрысціянства і нават крыху пазней адыгрывае вызначальную ролю ў культуры ўсходніх славян. Па сутнасці, яна з’яўлялася формай засваення чалавекам сусвету, у цэнтры якога знаходзілася прырода. Уся яна насялялася мноствам духаў, якіх патрэбна было задобрыць, каб яны дапамагалі чалавеку ў працоўнай дзейнасці, а не шкодзілі яму. Славяне шанавалі Маці-Зямлю, вадаёмы, лясы і асабліва дубовыя гаі.

Разлажэнне родавага ладу, якое ўзмацнілася ў жалезным веку, адбілася і на тым, што ва ўяўленні старажытных людзей склалася іерархія багоў. Іх пантэон выглядаў наступным чынам: самыя галоўныя богі, уладары верхняга яруса неба – Дзіў (Сварог), Род, Стрыбог (бацька ўладара вятроў, дзядуля вятроў).

Дзіў – бог неба, прабацька ўсяго існага – і святла, і багоў, і людзей. «Дзіў» было першым славянскім словам, якое азначала бога. Само ж слова “бог” было запазычана з іранскай мовы. Веліч Дзіва адбілася ў словах “дзіва”, «здзіўленне». Ён жа быў адным з увасабленняў Сварога (па-старажытна індыйскаму “сварга” – неба) – бога нябеснага агня. Духа агня зямнога звалі Сварожычам.

На другім этапе ў славянскім язычніцтве ў найбольшай ступені ўзмацняецца і развіваецца культ продкаў, звязаны з Родам – творцам Сусвету і Рожаніц - багінь урадлівасці. Аб значнасці бога сведчыць мноства агульназначных слоў усходнеславянскай моўнай групы: “род”, “родзічы”, “радзіць”, “радня”, “радзіма”, “прырода”, “ураджай”, “народ”.

Крыху ніжэй, на наступнай пасля Рода прыступцы размяшчаліся багі другога яруса сусвету з сонцам і зямлёй начале з сынам Сварога – Дажбогам. Ён быў богам сонца прыроды, сязоннага сонечнага цяпла, часу выспявання ўраджаю. Славяне лічылі сябе ўнукамі Дажбога. Блізкім да Дажбога (а магчыма, братам) быў Стрыбог - бог паветраных стыхій уладар вятроў.

Хорс – боства сонечнага дыска (але не света) быў неаддзельным дадаткам да вобраза Дажбога-сонца і саступаў яму прыступку ў іерархіі. Імені бога сугучны словы “хоро» або “коло”, што азначае кола або калясо (па-беларуску словы гучаць аднолькава – “кола”).

На трэцім этапе развіцця язычніцкай рэлігіі іерархію багоў узначальвае ўладар Сусвету, бог грома і маланкі, апякун ваенных дружын Пярун. Ва ўяўленні славян гэта быў немалады мужчына са срэбнай галавой, залатымі вусамі і барадой. Узброены грамавымі стрэламі, сякерай, камянямі. У нябёсах едзе на калясніцы або верхам на кані. Каб улагодзіць бога грому і маланкі, абараніць жытло ад пажару, людзі усталёўвалі на даху магічны знак ў форме кола з шасцю спіцамі-промнямі. Вобраз Пяруна таксама звязаны з дубам і са свяшчэннымі дубовымі гаямі.

Да Перуна звярталіся як да праўдзівага суддзі. Каб забяспечыць сухое надвор’е падчас жніва, 20 ліпеня земляробы – балты і славяне – святкавалі дзень Перуна, прыносячы яму шчодрыя ахвяраванні. У яго гонар гонар заўсёды гарэў Зніч – свяшчэнны агонь. Выявы Перуна усталёўвалі на ўзвышшы. У Х ст., пры князю Уладзіміру, Пярун стаў лічыцца галоўным у ўсходнеславянскай іерархіі багоў.

Сымаргл – бог насення, парасткаў і каранёў раслін, пасрэднік паміж вярхоўным боствам і зямлёй. Знешні выгляд нагадвае “сабака-птушку”, грыфона. Купала – славянскі бог і адначасова свята летняго сонцастаяння, калі Сонца ў калясніцы выязджае насустрач свайму супругу Месяцу.

Крыху ніжэй у славянскім пантэоне багоў змяшчаўся Вялес (у балтаў Вяльняс) – бог хатняй жывёлы, апякун статкаў. Яго ж лічылі апекуном паляўнічых, крыніц і вусцяў рэк. Ён выказваў шанаванне мядзведзю – гаспадару леса. У сваім самым раннім увасабленні ён меў выгляд воўка, мядзведзя, змяі, а пазней і чалавекападобнай істоты. Магчыма, выконваў функцыю бога замагільнага свету. Расліннасць лясоў і палетак славяне называлі “валасамі зямлі”.

Мокаш (Макоша) – старажытная багіня зямлі (маці сыра-зямля), маці ўраджаю і ўрадлівасці. Яе шанавалі як багіню ўдалага лёсу. Мокаш – жанчына з вялікай галавой і доўгімі рукамі – ахоўвае хатнюю гаспадарку і дабрабыт, а па начах прадзе ў хаце.

Вызначальная залежнасць славян ад земляробства адбілася ў іх вераваннях у існаванне шматлікіх багоў і духаў земляробства, апекаваўшых поле. У розных плямёнаў існавала некалькі ўвасабленняў бога сонца і ўрадлівасці - Каляда, Вялес, Купала, Сварог, Даждзьбог, Хорс, у тым ліку і Ярыла. Ярылу ўяўлялі ў выглядзе маладога мужчыны ў белым адзенні на белым кані; у адной руцэ – чалавечы чэрап, у другой – пучок калосся.

Лада ­– багіня кахання, прыгажосці і гармоніі. Яе свята адбываецца з надыходам вясны, калі яна ўступае ў саюз з Ярылам. У гэты час у моладзі пачынаюцца гульні, якія спрыяюць шлюбу, “ладу”.

Суправаджае Ладу Ляля (Лёля) – багіня вясны і маладосці. 22 красавіка славяне адзначалі яе свята – ляльнік. Сабраўшыся на лузе, дзяўчаты выбіраюць Лялю. Яе абранаюць у белыя адзенні, перавязваюць талію і рукі свежай зелянінай, а на галаву надзеваюць вянок з кветак. Затым вядуць вакол яе карагоды, пяюць песні і просяць багоў аб ураджаі. Таксама лічыцца, што ў Ладзе і Лёлі ўвасобіўся старадаўні культ рожаніц.

Іншыя поры года таксама ўвасабляліся ў боствах. Так, Цёця лічылася багіняй лета і звязаных з ім урадлівасці і дабрабыту. Яна выглядала прыгожай мажнай жанчынай з жытнёвым вяночкам. Жыцень, боства восені, багацця, ураджаю, гаспадар поля, выглядаў немаладым, худым, але вялікага росту чалавекам з трыма вокамі на твары, з нячэсанымі валасамі на галаве. Падчас севу азімых Жыцень утоптаваў зерне ў глебу, каб яно не прапала. Зімні бог – Зюзя наогул стары, сівы, барадаты, неабуты, без шапкі, але цёпла апрануты. Там, дзё ён з жалезнай булавой з’явіцца, усё стыне ад марозу.

Вытворчая праца славян, іх заняткі паляваннем, рыбалоўствам, збіральніцтвам, вырабам прылад працы, адзення, хатняй гаспадаркай, а таксама сямейнае і грамадскае жыццё, былі прасякнуты верай не толькі ў існаванне вышэйшых боскіх істот, але добрых (карысных) і злых (шкодных) сіл, што абумовіла з’яўленне адпаведных звычаяў, абрадаў, традыцый.

Гаспадар леса – лесавік, лясны дух, уяўляўся вялікай і вельмі моцнай істотай, які палохаў людзей рогатам і прымушаў іх блукаць па лесе. Каб улагодзіць яго, патрэбна было на ўзлесках пакідаць яму пачастункі. Вадзянік – дух з рагамі і лапамі, які жыве ў чорнай вадзе. Хапае і цягне на дно людзей, якія прыйшлі за вадой да калодзежа, або купаюцца ў рацэ. У ахвяру яму прыносяць чорнага казла і чорнага пеўня. Русалкі – ва ўяўленнях усходніх славян з’яўляюцца, па-першае, духамі вады; па-другое, міфалагічнымі персанажамі культу ўрадлівасці, апякункамі раслін; і, па-трэцяе, шкоднымі істотамі. На русальным тыдні, 19-24 чэрвеня славяне спяваюць русальныя песні і ў дар берагіням развешваюць на прыбярэжных дрэвах і кустах рушнікі, ніткі, прадзіва. Чур – дух продкаў захоўваў жывых родзічаў ад бед, няшчасцяў і нячыстай сілы. Магчыма, ім быў памерлы заснавальнік роду, будаўнік дома або сядзібы. Ён жа лічыўся апекуном і ахоўнікам пазямельных родавых межаў. Ён жа ахоўваў чалавека і яго маёмасць ад нячыстай сілы. Славяне верылі, што душа чалавека, які пераступіў чужую межу або перасунуў межавы камень, вырачана на вечнае беспрытульнае бадзяжніцтва. Ад чура бярэ пачатак дамавік, дух з выглядам гаспадара дома або старога дзеда, які ахоўвае хату і маёмасць, сочыць за парадкам, усё пра кожнага ведае. Дамавыя жывуць у кутку хаты або за печчу. Часам прыгадваюць жонку дамавога – кікімару, якая па начах турбуе дзяцей, блытае прадзіва. У запечку могуць жыць іншыя злыя духі – злыдні, якія прыносяць гаспадарам няшчасці. Такімі ж злымі духамі з’яўляюцца бесы, здольныя ўсяляцца як у неадушаўлёныя прадметы, так і ў людзей. Прывіды – душы памерлых ад ліхой смерці, якія паўстаюць перад людзьмі ў абліччы чалавека, жывёлы, птушак, пачвар. Звычайна здані з’яўляюцца апоўначы, паблізу вады, у старых дамах, на ростанях, на балотах, на могілках. пыры – гэта самазабойцы ці істоты, народжаныя ад нячыстай сілы, мерцвякі, якія нападаюць на людзей і жывёлу. лізкія да ўпыроў духі памерлых – наўі – маюць выгляд птушак, якія прылятаюць з выраю і нясуць людзям шкоду.

Такім чынам, у славян склаліся ўстойлівыя ўяўленні аб духах, формах і спосабах кантактавання з імі. Асаблівы клопат выклікалі злыя духі, і каб пазбегнуць іх шкоднага ўздзеяння, людзі пазбягалі месцаў магчымых з імі сустрэч, карысталіся абярэгамі і амулетамі, прамаўлялі заклінанні, прыносілі ахвяры. Лічылася, што акрэсленае вакол чалавека кола з'яўляецца непераадольнай перашкодай для ўсялякай нечысці.

Смерць чалавека не заўсёды ўспрымалася людзьмі як трагедыя або незваротная страта. Часцей за ўсё яна разглядалася як яго пераход у іншы, замагільны свет, які на іх думку, размяшчаўся на небе. Яны лічылі, што за парогам смерці прыходзіць новы этап жыцця. Агульнаславянскае слова «ирье» (рай, нябёсы) – нагадвае беларускае “вырай”. Слова “пекла” магчыма, абазначала падземны свет, месца знаходжання злых духаў.

У VІ-ІХ стст. у славян пераважаў абрад трупаспалення, звязаны з верай у неба як месца жыхарства душ, куды яны трапляюць разам з дымам ад пахавальнага вогнішча. Прах памерлага, змешчаны ў гаршчок для ежы, які сімвалізаваў дабрабыт, хавалі ў магілах або курганных насыпах. Было, што яго хавалі пад дзвярыма, адсюль пайшла прыкмета не вітацца і не перадаваць рэчы праз парог.

З ІХ ст. продкі адмовіліся ад крэмацыі і перайшлі да сучаснага ме-тада пахавання ў дамавіне, з закопваннем яе ў магільнай яме. сноўная ідэя пахавання звязвалася з культам продкаў. Увесь пахавальны абрад, святы ў іх гонар (Радуніца і Дзяды), нагляд за магіламі ўяўлялі сабою не толькі даніну павагі да памерлых родзічаў, але і моцны маральна-псіхалагічны акт, меўшы на мэце заручыцца іх падтрымкай у далейшым жыцці. Невыпадкова, што нават адпраўляючыся ў іншую мясцовасць на больш ці менш працяглы час, славянін браў з сабою прыгоршню зямлі з магілы продкаў. У далейшым патрэба ў іх падтрымцы дапоўнілася абавязкам абараняць тую зямлю, дзе яны былі пахаваны, якая стала звацца Айчынай або Бацькаўшчынай.

Гаспадарчыя поспехі славян, удасканаленне грамадскіх адносін, прагрэс у духоўнай сферы абумовілі з’яўленне развітых форм язычніцкай абраднасці як арганізаванай і ўпарадкаванай сістэмы магічных дзеянняў, якія знайшлі сваё ўвасабленне ў масавых святах. У іх ліку Каляды, Грамніцы, гуканне вясны, Дажынкі, Дзяды. Адно з такіх – Радуніца, калі ў дзень прылету жаваранкаў, 9 сакавіка, славяне запальвалі ахвярныя вогнішчы і паміналі продкаў. Назва свята паходзіць ад слова “радуга”, якая, паводле старажытнага падання, служыла мостам у “іншы свет”.

Больш выразна культ продкаў адбіўся ў свяце “Дзяды”. Лічылася, што 26 кастрычніка ўсе памерлыя родзічы – і малыя, і старыя – вяртаюцца дадому, таму тут іх ужо чакалі да святочнага стала пры адчыненых дзвярах ці вокнах. Аб іх з”яўленні сведчылі розныя прыкметы – прылятала асенняя мушка, быў чутны скрып – значыцца, дзяды прыйшлі, чакаюць успамінаў пра сябе, размоў, пачастункаў. Затым, увечары людзі ішлі на могілкі, запальвалі на магілах свечкі. У адрозненне ад памінак, якія адзначаліся сябрамі і сваякамі памерлага ў дзень яго смерці, дзядоў паміналі толькі родзічы.

Найбольшая колькасць святаў звязана з культам Сонца. Так, у ноч на 24 чэрвеня славяне святкавалі Купалле. Галоўным элементам у купальскай абрадавасці было вогнішча, якое запальвалася ўвечары. Удзельнікі свята насілі вянкі, сплеценыя з палявых кветак, – парамі або па адным – скакалі праз касцёр, кацілі з гары падпаленае кола. Каб даведацца аб сваіх нарачоных, моладзь кідала вянкі ў раку. Нарэшце, усе – малыя і старыя ішлі на пошукі папараць-кветкі, якая па паданні магла адкрыць схаваныя скарбы свету і навучыць разумець мову звяроў.

Каляда – таксама славянскае свята зімняга сонцавароту і, магчыма, адна-іменнае боства. Зімні сонцаварот прыпадае на 25 снежня. А свята Каляды спраўлялі з 25 снежня па 6 студзеня.

Такім чынам, у славян, якія зліліся з аўтахтонным насельніцтвам, узнік пантэон вышэйшых багоў і іх іерархія. Большасць іх, а таксама добрых і злых духаў, сведчыла аб вядучай ролі земляробства ў іх жыцці. Аднароднасць эканамічнага, грамадскага і духоўнага жыцця славян, акрамя астатняга, стварала перадумовы для ўзнікнення тут дзяржаўных утварэнняў. Але племянное паганства стрымлівала працэс агульнаславянскай кансалідацыі.

5. У 980 г. наўгародскі князь Уладзімір, заваяваўшы кіеўскі трон, у мэтах ўмацавання дзяржавы ўвёў адзіны для ўсходніх славян культ язычніцкіх багоў. Паводле “Аповесці мінулых гадоў”, князь “усталяваў на пагорку над дваром церамным Перуна драўлянага, а галава яго срэбная, а вус залаты, і Хорса, Дажбога, і Стрыбога, і Смаргла, і Мокаш”.

Але неўзабаве па палітычных матывах Уладзімір прыняў рашэнне далучыць супляменнікаў да хрысціянства грэка-візантыйскага ўзору. У 988 г. ён загадаў знішчыць выявы Перуна і іншых багоў, “наказаў будаваць цэрквы і ставіць іх на тых месцах, дзе раней стаялі ідалы”, і з дапамогай візантыйскіх святароў ахрысціць усё насельніцтва ў новую веру. Паводле абраду хрышчэння, жыхары заходзілі (або сілай дружыны заганяліся) у раку на час, пакуль святар чытаў адпаведныя малітвы, і на бераг яны ўжо вярталіся хрысціянамі. Праз колькі год на Беларусі былі створаны першыя хрысціянскія епархіі з цэнтрамі ў Полацку (992) і Тураве (1013).

З пачаткам свайго распаўсюджання на ўсходзеславянскіх землях хрысціянства не разбурала язычніцкага духоўнага асяроддзя, усталяванай гармоніі паміж людзьмі і прыродай, а нават спрыяла ўкараненню новых сацыяльных адносін, выкліканых пачаткам фарміравання раннефеадальнага грамадства. Акрамя таго, новая рэлігія ўмацавала асабістую ўладу вялікага князя і разам з тым згуртавала шматплемянную супольнасць усходняга славянства. Натуральна, што людзі не адразу прызвычаіліся да хрысціянства: гэты працэс найперш ахапіў гарады, а сяляне як падаўляючая большасць насельніцтва яшчэ даволі працяглы час спавядала веру сваіх продкаў. Ёсць думка, што сам полацкі князь Усяслаў Брачыслававіч (1044-1101) быў язычнікам, аб чым, у прыватнасці, сведчыць яго прозвішча(мянушка?) – Чарадзей. У эпічным творы “Слова пра паход Ігаравы”, датаваным, ХІ-ХІІ стст. часта згадваюцца Стрыбог, Дажджбог і іншыя язычніцкія багі.

У выніку хрысціянізацыі важнейшым здабыткам насельніцтва Кіеўскай Русі стала замацаванне славянскай мовы і славянскай азбукі, распрацаванай балгарскімі манахамі Кірылам (827-869) і Мяфодзіем (815-885). З’яўленне “слова боскага” на старажытнаславянскай мове на старонках рукапісных кніг паўсюдна стымулявала распаўсюджанне пісьменства. У ліку матэрыяльных доказаў даволі ранняга яго распаўсюджання на Беларусі, з’яўляецца полацкая пячатка к. Х ст., якая, магчыма, належала князю Ізяславу; надпісы рэлігійнага зместу на Барысавым і Рагвалодавым камянях. Аб тым жа сведчаць знойдзеныя тагачасныя прыстасаванні для пісьма – пісалы; лісты, напісаныя на бярозавай кары – “берасцяныя граматы”, а таксама надпісы на тынкоўцы будынкаў (“графіці”). Відавочна, што ў ліку асоб, якія валодалі пісьменствам, былі і ніжэйшыя пласты, у першую чаргу гараджане (купцы і рамеснікі).

У духоўнай культуры ХІ-ХІІІ стст. пераважала рэлігійная літаратура. Выкананая рукапісным спосабам на пергаменце, упрыгожаная адмысловы мі літарамі і фарбамі, яна каштавала вельмі дорага і да нас дайшла ў адзінкавых экземплярах (Тураўскае евангелле). У XII–XIII стст. з’явіліся рукапісныя творы з мініяцюрамі, у тым ліку – так званы Радзівілаўскі летапіс.

Акрамя літаратуры чыста рэлігійнага прызначэння, сталі з’яўляцца творы, у якіх з багаслоўскіх пазіцый тлумачыліся працэсы, якія адбываліся ў чалавечым грамадстве (рассяленне плямёнаў, утварэнне княстваў). Неўзабаве найбольш значныя падзеі, у тым ліку прыродныя з’явы, сталі старанна (“из лета в лето”) запісвацца ў адмысловых кнігах – летапісах. У іх ліку “Аповесць мінулых гадоў” (пачатак ХІІ ст.), Іпацьеўскі летапіс (ХІІ-ХІІІ стст.) і інш.

Цэнтрамі пісьменства і адукацыі з’яўляліся манастыры і цэрквы. Менавіта пры іх узніклі першыя школы і сховішчы кніг. Статус хрысціянства як дзяржаўнай рэлігіі абавязаў яе іерархаў і простых служыцеляў клапаціцца аб падрыхтоўцы адукаваных кадраў ня толькі для сваёй патрэбы, а і для княскага двара. Не менш важную ролю адыгрывалі летапісцы і перакладчыкі, прапаведнікі і настаўнікі разам са “словам божым” прапагандавалі гістарычныя веды, маральныя і эстэтычныя ўзоры, стымулявалі цягу людзей да адукацыі, фарміравалі агульнаславянскія духоўныя каштоўнасці.

У ліку самых славутых прадстаўнікоў хрысціянскай асветы і адукацыі на Беларусі – Еўфрасіння Полацкая (1110-1173 гг.). Дачка князя Георгія і ўнучка Усяслава Чарадзея, Прадслава, прыняўшы пострыг і імя Еўфрасіння, прысвяціла сябе служэнню богу і людзям. Яна працавала над збіраннем, перакладамі грэчаскіх рэлігійных твораў і займалася перапісваннем кніг, якія разыходзіліся па ўсёй Полацкай зямлі і за яе межамі. Пры манастырах яна адкрыла дзве школы, (у тым ліку адну для дзяўчынак), дзе, акрамя пачатковых ведаў, дзеці знаёміліся з прыродазнаўствам, медыцынай, рыторыкай, (асобныя з іх) паэтыкай, вывучалі стараславянскую, грэчаскую і лацінскую мовы.

Як вынікае з духоўнай спадчыны Еўфрасінні, полацкая асветніца перапісвала і прапа­гандавала ідэі летапісу «Аповесці мінулых гадоў», «Слова аб Законе і Благадаці» мітрапаліта Іларыёна, «Павучэнне» князя Уладзіміра Манамаха і іншыя сачыненні. Сваёй дзейнасцю Еўфрасіння спрыяла выхаванню ў насельніцтва патрыятычных пачуццяў, развіццю дзяржаўнасці ва ўсходніх славян, умацаванню княскай улады.

У 1161 г. па заказу Еўфрасінні полацкі майстра Лазар Богша зрабіў крыж, які да гэтага часу лічыцца не толькі шэдэўрам старажытнага мастацтва, але і духоўным сімвалам праваслаўных вернікаў Беларусі.

У канцы свайго жыцця Еўфрасіння здзейсніла паломніцтва ў Іерусалім, дзе і памерла. В 1187 г. яе мошчы былі перанесены ў Кіева-Пячорскую лаўру, а ў 1944 г. — у Полацк. Яна – першая жанчына ў усходніх славян, кананізаваная праваслаўнай царквою (1547).

Другім славутым асветнікам з’яўляецца Кірыла Тураўскі (каля 1130 - каля 1182 гг.) Ён быў сынам багатых бацькоў, але парваў з мірскім жыццём і пастрыгся ў манахі. Напісаныя ім “Словы” (павучэнні) прынеслі яму славу прапаведніка. На гэтай ніве ён праславіўся яшчэ больш і набыў прозвішча “Златавуста”, калі ў 1161 стаў тураўскім епіскапам. Як праціўнік міжусобіц Кірыла асудзіў напад уладзімірскага князя А. Багалюбскага на Кіеў і яго імкненне «парушыць» дзяржаўнае адзінства Русі. Як і Еўфрасіння, ён займаўся духоўна-літаратурнай творчасцю, перакладаў і перапісваў іншых аўтараў для маральнай дасканаласці і ўмацавання веры хрысціян. Творы Кірылы Тураўскага з’яўляюцца гонарам не толькі беларускай і ўсходнеславянской, але і ўсёй славянскай культуры. Кананізаваны праваслаўнай царквою.

Выдатным царкоўна-палітычным дзеячам, мысліцелем і асветнікам свайго часу быў Клімент Смаляціч (? – пасля 1164 г.). Іпацьеўскі летапіс паведамляе аб ім так: «...І быў кніжнік і філосаф, якіх у Рускай зямлі не бывала». Ён набыў высокую адукацыю, ведаў творы Гамэра, Платона, Арыстоцеля і выкарыстоўваў іх у сваіх працах, прапаведуючы прыярытэт духоўных каштоўнасцей над матэрыя­льнымі.

У ліку сусветных дасягненняў усходнеславянскіх літаратараў – мастацкі твор “Слова пра паход Ігаравы”, дзе таксама адбіліся сапраўдныя гістарычныя падзеі. Твор прасякнуты неўміручымі ідэямі братэрства славян, любові да Радзімы, шкоднасці міжусобіц. Ёсць версія, што яго аўтарам мог быць чалавек, па паходжанні цесна звязаны з Полацкай зямлёй.

Такім чынам, усе пісьмовыя крыніцы ХІ-ХІІІ стст. – летапісы, павучэнні, казанні, узоры мастацкай літаратуры ўвабралі ў сабе надзённыя філасофскія рэлігійна-этычныя, сацыяльна-палітычныя праблемы, якія хвалявалі грамадства Кіеўскай Русі і ўсю ўсходнеславянскую супольнасць. Усе творы аўтараў, якія жылі ў Полацкім, Тураўскім і інш. княствах, прасякнуты гуманістычнымі ідэямі любові да бліжняга, цярпімасці, перакананнем аб прыярытэтнасці духоўных каштоўнасцей над матэрыяльнымі, аб захавання міру паміж рускімі людзьмі, што, акрамя іншага, сведчыць аб узнікненні ва ўсходніх славян прыкмет адзінай духоўнай цывілізацыйнай супольнасці.

Вызначальны ўплыў хрысціянства на духоўнае жыццё жыхароў Беларусі ўвасобіўся ў архітэктуры. Разам з драўлянымі храмамі ў ХІ-ХІІ стст. з’явілі-ся мураваныя, выкананыя мясцовымі дойлідамі ў візантыйскім стылі, у у Полацку (сабор Св. Сафіі, Барысаглебскі манастыр, Спаса-Еўфрасінеўская царква), Віцебску (Благавешчанская царква), Гародні (Каложская царква, Ніжні храм).

Царква, пастаўленая на службу княскай уладзе, карысталася асаблівай яе міласцю. Але па сваім прызначэнні храмы з’яўляліся не толькі культавымі пабудовамі. Вядома, што там размяшчаліся сховішчы кніг і майстэрні па іх пераспісцы, памяшканні для навучання дзяцей. Пад час нападу ворага храмы маглі паслужыць абарончымі аб’ектамі.

З распаўсюджаннем хрысціянства рэлігійная тэматыка стала пануючай ва ўсіх сферах духоўнага і культурнага жыцця насельніцтва ўсходнеславянскіх княстваў, у тым ліку размешчаных на тэрыторыі Беларусі. Найбольш яскравае ўвасабленне яна знайшла ў манументальным (фрэскі) і дэкаратыў-ным мастацтве, іканапісе. Хрысціянская сімволіка (нацельныя крыжы, выявы бога, святых і г.д.) сталі выцясняць язычніцкія амулеты і талісманы. Мясцовыя майстры (мастакі, іканапісцы, ювеліры) уносілі свой каларыт у агульнапрынятыя хрысціянскія каноны і стваралі своеасаблівыя вырабы, накшталт крыжа Еўфрасінні Полацкай.

Высокага развіцця і дасканалай тэхнікі дасягнула кніжная мініяцюра — выкананыя рознакаляровымі фарбамі малюнкі (выявы евангелістаў і інш.), заглаўныя літары, арнаменты, выкананыя рознакаляровымі фарбамі.

Усталяванне хрысціянскага культу суправаждалася развіццём богаслужэбных спеваў і царкоўных хораў.

Такім чынам, працяглы час менавіта храмы і манастыры з іх бібліятэка-мі, выяўленчым мастацтвам і інш. з’яўляліся асяродкамі хрысціянскай культуры. На яе аснове ўзнікла і атрымала далейшае развіццё культура ўсіх усходніх славян, якія існавалі ў межах Кіеўскай Русі і нават некаторы час пасля яе распаду.

6. За час свайго існавання ВКЛ паступова набыла рысы поліэтнічнай дзяржавы, дзе разам з продкамі сучасных беларусаў пражывалі літоўцы (літва, аўкштайты, жамойты), украінцы, татары, яўрэі. Тым не менш падаўляючая колькасная перавага першых, іх кампактнае размяшчэнне, развітая эканоміка і гандаль, устойлівыя сацыяльная структура і палітычны лад, панаванне беларускай мовы як дзяржаўнай абумовіла фарміраванне ў ХІУ-ХУІ стст. новай этнічнай супольнасці – беларускай народнасці. Адным са стваральных кампанентаў гэтага працэсу з’явілася развіццё нацыянальнай культуры. Яе матэрыяльная складаючая ўвасобілася ва ўдасканаленні прылад працы (ветраныя і вадзяныя млыны), павелічэнні рамесных спецыялізацый, вырабе новай прадукцыі (кафля, шкло, папера), утварэнні цэхавай сістэмы, з’яўленні новага тыпу паселішчаў (мястэчка) паляпшэнні планіроўкі і ўмацаванні гарадоў і інш.

Дата добавления: 2014-01-07