Лекцыя 12. Перамога Кастрычніцкай рэвалюцыі і шляхі фарміравання беларускай дзяржаўнасці 6 страница

Пры фарміраванні Цэнтральнага бюро КП(б)Б у яго склад было ўключана 13 былых членаў Паўночна-Заходняга абкама – у сваёй масе зацятых праціўнікаў ідэі беларускай дзяржаўнасці, і толькі два прадстаўнікі ад Беларускіх секцый, што выклікала рэзкія, але безвыніковыя пратэсты Жылуновіча. Працяг канфлікту меў месца на пасяджэннях 31 снежня і 1 студзеня ў сувязі з фарміраваннем Часовага ўрада ССРБ, калі яго старшыня запатрабаваў 10 месцаў з 17 для сваіх таварышаў па Белнацкому і Беларускіх секцыях РКП(б), а таксама катэгарычна выступіў супраць уключэння ў яго А. Мяснікова, М. Калмановіча і Р. Пікеля. Толькі пасля ўмяшальніцтва І. Сталіна працэдура стварэння ўрада скончылася ўваходам у яго 7 прадстаўнікоў Белнацкома і Беларускіх секцый, а таксама 9 прадстаўнікоў Паўночна-Заходняга абкома і Аблвыкамзаха - праціўнікаў беларускага руху.

Старшынёй Часовага работніцка-сялянскага ўрада быў зацверджаны З. Жылуновіч. Уначы, з 1 на 2 студзеня 1919 г. быў надрукаваны "Маніхвэст Часовага работніча-селянскаго Савецкага правіцяльства Беларусі-это на каком языке?", які абвяшчаў Беларусь "вольнай незалежнай Сацыялістычнай Рэспублікай", дэклараваў асноўныя палітычныя і сацыяльна-эканамічныя заваёвы і абгрунтоўваў неабходнасць іх абароны.

З прычыны ўтварэння ССРБ і пераходу ўлады да Часовага рабоча-сялянскага ўрада 3 студзеня 1919 г. Аблвыкамзах перапыніў сваю дзейнасць. 5 студзеня новы ўрад пераехаў са Смаленска ў Мінск. Але адсутнасць шырокай сацыяльнай базы ў стварэнні ССРБ, вызначальная роля ў ім былых “абласнікоў” і многае іншае змяншала значнасць той падзеі ў вачах усяго беларускага народа. Большасць беларускіх партый наогул не прызналі гэтай рэспублікі. Так, ЦК БПС-Р, займаючы незалежніцкія пазіцыі ў пытанні суверэнітэту дзяржавы, заяўляў, што ССРБ такой не з'яўляецца і таму разлічваць на іх падтрымку не можа. ЦК БСДП прытрымліваўся прыкладна такой жа тактыкі і таму адмовіўся супрацоўнічаць з бальшавікамі ў справе стварэння беларускай сацыялістычнай дзяржавы. Лідэры БПС-Ф выказаліся ў тым сэнсе, што БССР не можа быць незалежнай, а таму і не з’яўляецца паўнавартай дзяржавай. Характэрна і тое, што некаторыя бальшавіцкія арганізацыі зноў створанай рэспублікі бачылі ў факце яе абвяшчэння і існавання пагрозу адрыву ад РСФСР і таму патрабавалі вяртання ў склад апошняй беларускіх тэрыторый. Польшча таксама не прызнала БССР законна створанай дзяржавай, а крэатурай бальшавіцкай партыі.

Але аб’ектыўна ўтварэнне БССР мела вялікае значэнне. Упершыню беларускі народ набыў сваю дзяржаўнасць. З гэтага часу ў яго гісторыі пачаўся новы этап развіцця, звязаны з пабудовай сацыялістычнага грамадства.

У ліку тых, хто не прызнаў законным утварэнне БССР былі кіруючыя колы Польшчы, якая сама незадоўга да яе аднавіла сваю незалежнасць. Савецкая Расiя ў лiку iншых краiн прызнала яе суверэнiтэт i iмкнулася наладзiць з ёй добрасуседскiя сувязi. З прыбыццём у Варшаву лiдэра нацыянальна-вызваленчага руху Ю. Пiлсудскага ў яго руках засяродзiлася ваенная i цывiльная ўлада ў краiне. Часцi Чырвонай Армii, якiя рухалiся ўслед за адступаўшымi немцамi, не маглi не трывожыць палякаў, якiя таксама заяўлялi аб правах на тэрыторыі Беларусі, Літвы і Украіны, што калicьцi ўваходзiла ў склад Рэчы Паспалiтай. Гэтыя правы абгрунтоўвалiся вялiкiмi ўкладаннямi Польшчы ва “Ўсходнія крэсы” на працягу стагоддзяў; знаходжаннем тут польскага насельнiцтва; каталiцкiм веравызнаннем часткi iншага жыхарства. Так, 30 cнежня 1918 г. польскi мiнiстр замежных спраў абвiнавацiў ленiнскi ўрад у агрэсiўнай палiтыцы, маючы на ўвазе ўступленне Чырвонай Армii ў Лiтву i на Беларусь. Так, 5 студзеня 1919 г. яе часцi разбiлi сiлы польскай самааховы, якiя спрабавалi ўтрымаць Вiльню пад сваёй уладай, і польскi ўрад квалiфiкаваў гэтую акцыю як вайну, неафiцыйна распачатую супраць Польшчы.

Такiм чынам, ленiнскi ўрад, хоць i прызнаў яе суверэнiтэт, але ў пытаннi спрэчных тэрыторый, якiя калiсьцi ўваходзiлi ў Рэч Паспалiтую, застаўся на вялікадзяржаўных пазiцыях. Але ў далейшым пагроза ваеннага сутыкнення з Польшчай, падтрыманай Францыяй i Англiяй, прымусiла яго перагледзець тэрытарыяльны склад Беларускай i Лiтоўскай ССР з тым, каб, аб’яднаўшы iх, стварыць адну буферную дзяржаву, якая б “прыкрывала” РСФСР з захаду. Неўзабаве таму, ужо 16 студзеня ЦК РКП(б) па iнiцыятыве У. Ленiна прыняў пастанову аб вывадзе Смаленскай, Вiцебскай, Магiлёўскай i часткi Чарнiгаўскай губерняў з ССРБ i ўключэннi iх у склад РСФСР. Гэтая пастанова выклiкала нязгоду большасцi ўрада ССРБ, якая папракала бальшавiцкае кiраўнiцтва “ў цэнтралiзме-бракратызме” i выказалася за захаванне iснаваўшага статусу рэспублiкi. Але пазiцыя У. Леніна засталася нязменнай. Рэшткi ССРБ - Гродзенская i Мiнская губернi – мусiлi быць аб’яднанымi з Лiтоўскай ССР. З нагоды будучага новага дзяржаўнага ўтварэння на адрас ЦК лiтоўскiх камунiстаў Я. Свярдловым была адпраўлена адпаведная тэлеграма.

Ажыццяўленне новай мадэлi нацыянальна-дзяржаўнага будаўнiцтва запатрабавала адпаведных прававых працэдур з удзелам расiйскага i беларускага ўрадаў. З гэтай нагоды ў Мiнску 2-3 лютага 1919 г. быў склiканы I Усебеларускi з’езд Саветаў з удзелам 230 дэлегатаў. У парадку дня стаялi пытаннi: аб стаўленнi да савецкiх рэспублiк; аб бягучым моманце; даклад урада БССР; аб Канстытуцыi БССР; выбары ЦВК БССР i iншыя. Ганаровым старшынёй з’езда быў абраны I. Ленiн. Ад iмя Усерасiйскага ЦВК уздельнiкаў вiтаў яго старшыня Я. Свярдлоў, якi, акрамя iншага, агучыў пастанову ўзначальваемага iм органа “Аб прызнаннi незалежнасцi Беларускай Савецкай Сацыялiстычнай Рэспублiкi” i выказаў упэўненасць у стварэннi “дабрахвотнага i непарушнага саюзу працоўных усiх нацый, якiя насяляюць тэрыторыю былой Расiйскай iмперыi”. Дэлегаты прынялi дэкларацыi аб усталяваннi федэратыўных сувязей з РСФСР i аб’яднаннi Лiтвы i Беларусi ў адзiную дзяржаву на той падставе, што таго патрабуюць iнтарэсы сацыялiстычнай рэвалюцыi. 3 лютага з’езд прыняў Канстытуцыю БССР, зацвердзiў герб i сцяг рэспублiкi. У адпаведнасцi з Асноўным законам, адбылiся выбары вышэйшых орга-наў улады. У склад ЦВК (старшыня А. Мяснiкоў) увайшло 50 чалавек. У Вялiкi прэзiдыум ЦВК, на якi ўскладалiся функцыi пастаяннага ўрада, не трапiла нiводнага з былых камiсараў – членаў Белнацкома або Беларускiх секцый. Такiм чынам, новае кiраўнiцтва рашуча пазбавiлася ад прыхiльнiкаў нацыянальнай дзяржаўнасцi, хоць сабе i падзяляўшых iдэi дыктатуры пралетарыяту, сусветнай рэвалюцыi i г. д. Старшыня ЦВК А. Мяснiкоў, якi найбольш актыўна i паслядоўна змагаўся з “нацыянал-бальшавiзмам” i “сепаратызмам” дзеячаў Белнацкома i Беларускiх секцый, узяў рэванш i не хаваў нянавiсцi да былых паплечнікаў.

27 лютага ў Вiльнi на сумесным пасяджэннi ЦВК Лiтоўскай i Беларускай ССР было пастаноўлена аб’яднаць абедзве рэспублiкi ў Лiтоўска-Беларускую Савецкую Сацыялiстычную Рэспублiку (Лiтбел ССР). Яна мусiла скласцiся з Мiнскай, Гродзенскай, а таксама Вiленскай i Ковенскай губерняў са сталiцай у Вiльнi. У адмiнiстрацыйным плане рэспублiка складалася з паветаў, падпа-радкаваных цэнтру. Мiнская ж губерня разам з Вiлейскiм паветам на чале з ВРК набыла пэўную аўтаномiю. Аб’яднаны ЦВК ЛiтБел узначалiў К. Цыхоўскi, а Савет народных камiса раў – В. Мiцкявiчус-Капсукас. У вынiку склiканага ў Вiльнi 4-6 cакавiка 1919 г. сумеснага з’езда КП(б)Б i КП(б)Л адбылося аб’яднанне рэспублiканскiх арганiзацый у адну – Камунiстычную партыю бальшавiкоў Лiтвы i Беларусi на чале з В. Мiцкявiчусам-Капсукасам. Характэрна, што сярод партыйнага i савецкага кiраўнiцтва ЛiтБел не было нiводнага беларуса. Цэнтральнымi органамi друку КП(б)ЛiБ з’яўлялiся газеты “Звезда” (на рускай), “Мlоt” (на польскай), “Коmunistas” (на лiтоўскай) i “Stern” (на яўрэйскай). Выданне адпаведнай газеты на беларускай мове кiраўнiцтва дзяржавы не палiчыла мэтазгодным.

Мiж тым, прэвентыўныя захады ленiнскага i мясцовых бальшавiцкiх урадаў па ўмацаваннi сваiх заходнiх межаў плёну не прынеслi. Нягледзячы на тое, што ў склад вышэйшых органаў Лiтбел увайшлi палякi, (у прэзiдыум 4 з 7, у СНК 5 з 14), Польша па-ранейшаму, як i ў выпадку з БССР, лiчыла яе бальшавiцкай крэатурай, створанай без удзелу насельнiцтва. Урад ЛiтБел запэўнiваў Польшчу ў дружалюбнасцi i гатоўнасцi мiрнымi сродкамi ўрэгуляваць спрэчныя пытаннi, стварыўшы змешаную камiсiю. Наркам па замежных справах Г. Чычэрын звяртаўся ў Варшаву з прапановай аб правядзеннi пле-бiсцыту ў пагранiчных раёнах пры ўмове вываду адтуль польскiх жаўнераў, але станоўчага адказу не атрымаў.

На пачатку сакавiка 1919 г. памiж савецкiмi i польскiмi часцямi ўзмацнiлiся ўзброеныя сутычкi, якiя сталi набiраць характар ваенных дзеянняў. Жаўнеры захапiлi Брэст, Кобрын, Слонiм, Пiнск i сталi рыхтавацца да паходу на Вiльню. Урад Лiтбел прадпрыняў шэраг захадаў па ўзмацненнi Заходняй армii, перайменаванай ў Белiтармiю. З 8 красавiка рэспублiка абвяшчалася на ваенным становiшчы, у ёй пачалася мабiлiзацыя камунiстаў, камсамольцаў, рабочых. 18-19 красавiка ўсё кiраўнiцтва ў краiне перайшло да Савета абароны. Тым не менш, стрымаць працiўнiка не ўдалося i 21 красавiка 1919 г. ён захапiў Вiльню. Савет абароны мусiў пераехаць у Мiнск i адтуль здзяйсняў кiраўнiцтва рэспублiкай.

Акрамя ваенных мерапрыемстваў, урад актыўна займаўся гаспадарчымi i культурна-асветнiцкiмi пытаннямi. Набыла далейшае развiццё палiтыка “ваеннага камунiзму”. У прыватнасцi, уся прамысловасць, фiнансы, транспарт былi нацыяналiзаваны; нарыхтоўка сялянскiх харчовых прадуктаў адбывалася метадам харчразвёрсткi, здзяйсняўся прынцып “хто не працуе, той не есць”. Пры гэтым сяляне так i не атрымалi памешчыцкай зямлi, акрамя той, што захапiлi самi. Значная iх колькасць, асаблiва сераднякі, не мела права ўдзельнiчаць у выбарах Саветаў. Масавыя мабiлiзацыi, рэквiзiцыi, харчразвёрстка, дзейнасць надзвычайных органаў выклiкалi моцнае незадавальненне насельнiцтва Савецкай уладай i нежаданне яе абараняць.

Ва ўмовах польскага нацiску ваенна-палiтычнае становiшча Лiтбел рэзка пагоршылася. Дэкрэт УЦВК ад 1 чэрвеня “Аб аб’яднаннi Cавецкiх рэспублiк Расii, Украiны, Лiтвы, Латвii i Беларусi для барацьбы з сусветным iмперыялiзмам” сiтуацыi ў рэспублiцы не палепшыў. Каб пазбегнуць непажаданых наступстваў, Белiтармiя пераймяноўвалася ў 16-ю i падпарадкоўвалася адзiнаму савецкаму камандаванню. Пэўны недавер кiраўнiцтву рэспублiкi выказаў I. Сталiн, якi наведаў Мiнск у лiпенi 1919 г. У сваёй тэлеграме на iмя У. Ленiна ён прапанаваў расфармiраваць Савет абароны i ўрад Лiтбел, перадаўшы цывiльную ўладу губернскаму выканкому, а абарону тэрыторыi – узброеным сiлам РСФСР. Аргбюро пагадзiлася з лiквiдацыяй Савета абароны i ўрадавага апарату Лiтбел. Лiквiдацыя ўрада рэспублiкi была прызнана несвоечасовай. Але пасля захопу палякамi Мiнска 8 жнiўня Лiтбел фактычна прыпынiла iснаванне.

Да канца 1919 г. лiнiя Заходняга фронту стабiлiзавалася па рацэ Бярэзiна. Савецкая Расiя, якая на той час перажывала найвялiкшы ўзброены нацiск з боку Дзянiкiна i Калчака, была не ў стане аказаць дзейснай дапамогi бальшавiкам Лiтвы i Беларусi. Насельнiцтва ж былой Лiтбел трапiла пад уладу польскiх войск да лета 1920 г.

Польскi акупацыйны рэжым, якi ўсталяваўся на Беларусi пасля адступлення Чырвонай армii, уяўляў сабой шэраг захадаў палiтычнага, iдэалагiчнага, эканамiчнага кшталту, скiраваных на поўнае падпарадкаванне захопленай тэрыторыi. Усе савецкiя i партыйныя органы знiшчалiся, iх пастановы гублялi сiлу. Замест губерняў уводзiлiся акругi – Брэсцкая, Вiленская, Мiнская i iнш. Улада пераходзiла да акруговых, павятовых, валасных ваенных камiсараў. Асноўнай iх апорай з’яўлялiся вайсковыя часцi, а сярод цывiльнага насельнiцтва - мясцовыя палякi. Да выбараў органаў самакiравання ўла-да належала Грамадзянскаму ўпраўленню Усходнiх зямель (грамадзянскi камендант Асмалоўскi) пры галоўным камандаваннi польскай армii. Для ба-рацьбы з падполлем стваралiся органы палiтычнага вышуку. Ворагi рэжыму цi абвiнавачаныя ў сувязях з iмi, парушальнiкi пастаноў, неплацельшчыкi падаткаў i iншыя падлягалi жорсткiм пакаранням.

У лiку першых мерапрыемстваў, што здзейснiлi акупанты, былi арышты савецкiх, партыйных, iншых работнiкаў i актывiстаў, хто не паспеў эвакуiравацца або быў пакiнуты для нелегальнай працы. Дзейнасць партый i палiтычных арганiзацый левага накiрунку забаранялася пад страхам жорсткiх пакаранняў. Замест забароненых савецкiх i партыйных выданняў з’явiўся прыватны падцэнзурны друк. Усе публiчныя мерапрыемствы праводзiлiся з дазволу акупантаў.

Лiквiдацыя бальшавiцкай улады абумовiла вяртанне прыватнай уласнасцi, памешчыцкага землеўладання, Пры гэтым, сялянам належала вярнуць ранейшым гаспадарам маёмасць, захопленую яшчэ з часоў Лютаўскай рэвалюцыi, або кампенсваваць яе вартасць. Вяскоўцы абкладвалiся цяжкiмi падаткамi, пад час рэквiзiцый мусiлi здаваць жывёлу, прадукты i фураж на карысць акупантаў. У сферы прамысловасцi вярнулiся дарэвалюцыйныя парадкi (не-рэгламентаваны працоўны дзень, штрафы, адсутнасць сацыяльнай абароны). Дзейнасць рабочых арганiзацый (саюзаў) у шэрагу месц забаранялася. З-за ўзмацнення эканамiчнай разрухi ўзрасталi цэны на прадукты, павялiчвалася беспрацоўе.

Разглядаючы Беларусь як тэрыторыю сваёй дзяржавы, акупанты iмкнулiся ўкаранiць тут сваю мову. Усе аб’явы, справаводства, шыльды i на крамах мусiлi выконвацца толькi па-польску. Рускiя i яўрэйскiя школы як “расаднiкi бальшавiзму” зачынялiся. У галiне адукацыi матэрыяльная падтрымка аказвалася толькi школам з польскамоўным навучаннем.

Яўрэйскае насельнiцтва трапiла ва ўмовы жорсткага нацыянальна-рэлiгiйнага тэрору за яго быццам актыўную падтрымку Савецкай улады. Вясной 1919 г. неўзабаве пасля заняцця легiянерамi Гродна, Лiды, Вiльнi, Пiнску тут адбылiся крывавыя пагромы ў яўрэйскiх кварталах.

З вызваленнем Беларусi ад германскай акупацыi беларускiя дзеячы (эмiгранцкi ўрад Луцкевiча) не пакiдалi спроб на мiжнародным узроўнi абаранiць непадзельнасць яе тэрыторыi, у тым лiку на Парыжскай канферэнцыi 1919 г. Але арганiзатары пасляваеннага ўладкавання Eўропы былi больш заклапочаны лёсам Польшчы як ударнай сiлы супраць бальшавiцкай Расii.

Стаўленне акупантаў да беларускага нацыянальнага руху вызначалася ў залежнасцi ад таго, якую выгоду ён мог прынесцi ў барацьбе з бальшавiкамi. “Вудз” Польскай рэспублiкi Ю. Пiлсудскi ў звароце ад 22 красавiка 1919 г. “Да жыхароў былога ВКЛ” абяцаў iм свабоды i магчымасцi для ўнутранага палiтычнага развiцця, “без якога б то нi было гвалту або ўцiску з боку Польшчы”, будаваць адносiны як “роўны з роўным” i г. д. Першымi, хто паверыў у шчырасць яго слоў была Цэнтральная беларуская Рада Вiленшчыны i Гродзеншчыны (старшыня Дуж-Душэўскi). Меркавалася, што з дапамогай Польшчы ўдасца адрадзiць незалежную i непадзельную беларускую дзяржаву. Пасля захопу палякамi Мiнска Пiлсудскi iзноў запэўнiў беларускую грамадскасць у раўнапраўных адносiнах двух народаў.

Вядома, каб заручыцца падтрымкай мясцовага насельнiцтва ў барацьбе супраць бальшавiзму, ён iмкнуўся прыцягнуць на свой бок беларускiх дзеячаў. Але яго праект утварэння польска-беларуска-лiтоўскай федэрацыi сустракаў працiўнiкаў у самой Польшчы, таму гэты праект не падмацоўваўся рэальнымi крокамi.

У пачатку верасня 1919 г. з Гродна ў Мiнск перамясцiлася Рада БНР (старшыня Я. Лёсiк). Пад час кантактаў з Ю. Пiлсудскiм яна спрабавала атрымаць дазвол на аднаўленне дзейнасцi БНР, пераход да яе ўрада цывiльнай улады на Беларусi, стварэнне часцей беларускага войска. Сярод беларускiх дзеячаў не iснавала адзiнства ў пытаннi аб саюзнiках для рэалiзацыi нацыянальных патрэб: адны арыентавалiся на Лiтву, iншыя на Польшчу. Вялiкiя спадзяваннi ўскладалiся таксама на падтрымку мiжнароднай Парыжскай канферэнцыi. Старшыня Рады Народных мiнiстраў А. Луцкевiч праводзiў шмат часу за мяжой, сустракаўся з Ю. Пiлсудскiм, але справа адраджэння незалежнай БНР наперад так i не прасунулася. Вядома, што гэта значна ўздымала антыпольскiя настроi сярод беларусаў, асаблiва эсэраў, якiя прыходзiлi да пераканання аб узброеным шляху адраджэння дзяржаўнасцi. Адначасова яны разам з сацыялiстамi-федэралiстамi сталi патрабаваць давыбараў ва ўрад, якi, на iх думку, стаў схiляцца да згоднiцтва i здрады.

Урад БНР не быў стабiльным з-за розных палiтычных прыхiльнасцяў яго членаў. Пасля расколу ў снежнi 1919 г. узнiкла дзве аўтаномныя Рады - Найвышэйшая (старшыня Я. Лёсiк) i Народная (П. Крэчэўскi). Адпаведна былi сфармiраваны ўрады БНР - А. Луцкевiча i В. Ластоўскага. Але Народная Рада была разагнана палякамі.

Па меры ўзмацнення партызанскага руху польскi ўрад пачаў больш цесна кантактаваць з Найвышэйшай Радай. У вынiку беларускiя дзеячы нават атрымалi дазвол на стварэнне нацыянальных часцей. З гэтай нагоды пачала працу Беларуская Вайсковая камiсiя (першы старшыня П. Аляксюк) як структура акупацыйных войск. Былi нават створаны дзве “беларуска-лiтоўскiя дывiзii”, але iх баяздольнасць была вельмi нiзкай.

У сваёй дзейнасцi Найвышэйшая Рада не замыкалася на кантактаваннi з Ю. Пiлсудскiм. На працягу 1919 - 1920 гг. яе дзеячы актыўна выступалi на мiжнароднай арэне, у вынiку чаго прэстыж БНР у параўнаннi з перыядам германскай акупацыi значна ўзрос. У азначаны час рэспублiку ў той цi iншай ступенi (дэ-юрэ або дэ-факто) прызнавалi Германiя, краiны Прыбалтыкi, Балгарыя, Фiнляндыя, Турцыя. У гэтых краiнах мелiся дыпламатычныя мiсii i iншыя ўстановы.

Такой жа паспяховай была дзейнасць БНР у галiне асветы, навукi i культуры. На Беларусi дзейнiчалi нацыянальныя гiмназii, школы (звыш 300), кнiжныя выдавецтвы, газеты i часопiсы, тэатральныя аб’яднаннi. Але ў наданнi беларусам права адраджэння незалежнай дзяржаўнасцi польскi ўрад далей абяцанняў не iшоў. Cпробы Найвышэйшай Рады дамагчыся у маi 1920 г. аднаўлення статусу Беларусi па мадэлi Рэчы Паспалiтай узору да 1791 г., або просьбы перадачы яе (Беларусi) пад пратэктарат Лiгi Нацый не знайшлi падтрымкi.

Рэдкiя кантакты беларускiх дзеячаў з урадам РСФСР таксама не давалi плённых перспектыў для Беларусi як незалежнай дзяржавы. Вясной 1920 г. ваенна-палiтычнае становiшча Савецкай Расii значна палепшылася. Да гэтага часу Чырвоная Армiя разбiла асноўныя сiлы Дзянiкiна, Юдзенiча, Калчака, што дало У. Ленiну i Л. Троцкаму магчымасць перакiнуць частку ўзброеных сiл супраць палякаў. У 1920 г. войскi Заходняга фронта ўзначалiў В. Тухачэўскi, Паўднёва-Заходняга – А. Ягораў. 4 лiпеня 1920 г. Заходнi фронт у складзе 91 тыс. штыкоў i сабель рушыў супраць 72-тысячнай групоўкі генерала Шэптыцкага. У гэты час асобую актыўнасць у тыле ворага развiлi партызаны, якiя знiшчалi масты, варожыя склады, адбiвалi нарабаваную захопнікамі маёмасць Ужо 11 лiпеня Чырвоная Армія вызваліла Мiнск, затым Лiду, Гродна. Такiм чынам, на працягу лiпеня Беларусь была поўнасцю вызвалена ад палякаў.

У мэтах аховы правага флангу Заходняга фронту, які наступаў на Польшчу, урад РСФСР пайшоў на падпісанне 12 ліпеня 1920 г. Маскоўскага дагавору з Літоўскай рэспублікай. У адпаведнасці з ім, паміж дзвюма дзяржавамі ўсталёўвалася мяжа; гарады Гродна, Шчучын, Ашмяны, Смаргонь, Браслаў, Ліда, Паставы, а таксама Вільня разам з Віленскім краем прызнаваліся часткай Літвы. Яе ўрад гарантаваў нейтралітэт краіны пад час савецка-польскай вайны, а таксама абавязаўся спыніць на сваёй тэрыторыі дзейнасць «антысавецкіх арганізацый і групп», у тым ліку структур БНР.

Паколькі Маскоўскі дагавор юрыдычна спыняў існаванне Літоўска-Беларускай ССР, узнікала неабходнасць у аднаўленні БССР. Тыя палiтычныя сiлы, якія разам з бальшавікамі змагаліся супраць польскіх акупантаў у 1919-1920 гг, атрымалi магчымасць удзелу ў адраджэннi беларускай дзяржаўнасцi.Паводле ўказання ЦК РКП(б), гэта праца была даручана Мiнскаму губернскаму ваеннаму рэвалюцыйнаму камітэту (cтаршыня А. Чарвякоў) 31 лiпеня ён быў рэарганізаваны ў Ваенрэўком БССР.

У склад камiсii па падрыхтоўцы адпаведнай Дэкларацыi увайшлi прадстаўнiкi Беларускай партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў (Я. Бялькевiч, П. Берднiк, I. Мамонька i М. Пашковiч), Камуністычнай партыі (бальшавікоў) Літвы i Беларусі (А. Чарвякоў i В. Кнорын), Беларускай камуністычнай арганізацыі (У. Iгнатоўскi) і Бунда (А. Вайнштэйн). Іх намаганнямі была распрацавана "Дэкларацыя аб абвяшчэнні незалежнасці Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі Беларусь". Паводле дакумента, уся ўлада на тэрыторыі Беларусі да склікання Усебеларускага з'езда Саветаў пераходзіла да Ваенна-рэвалюцыйнага Камітэта БССР. Беларуская Рэспубліка аднаўлялася ў межах Мінскай і Гродзенскай губерняў. Гэты пункт Дэкларацыі выклікаў катэгарычную нязгоду эсэраў, якія запатрабавалі пашырэння тэрыторыі рэспублікі да яе этнаграфічных межаў, у тым ліку Магілёў-скай, Віцебскай і Смаленскай губерняў.

Эсэры адмаўлялі дыктатуру пралетарыяту, замест якой прапаноўвалася ўлада «працоўнай дэмакратыі». У адпаведнасці з гэтым ўрад рэспублікі мусіў быць сфарміраваным на падставе «кааліцыі рабочых і сялянскіх партый». Неабходнасць федэрацыі ССРБ і РСФСР таксама адмаўлялася. Эсэры выказаліся за скліканне Усебеларускага працоўнага кангрэсу для вырашэння пытання аб дзяржаўным будаўніцтве Беларусі, фарміраванне кааліцыйнага ўраду з прадстаўнікоў усіх сацыялістычных партый, утварэнне беларускае войска, абвясціць беларускай мовы дзяржаўнай. Калі ЦК КП(б)ЛіБ адхіліў гэтыя прапановы, эсэры выйшлі з Белваенрэўкама.

Усё ж 31 ліпеня 1920 г. Дэкрарацыя нарэшце была падпісана. Яна пацвердзіла палажэнні Маніфеста Часовага ўрада Беларусі ад 1 студзеня 1919 г., аднак у межах толькі дзвюх губерняў — Мінскай і Гродзенскай. Тым не менш прыняцце 31 ліпеня 1920 г. Дэкларацыі аб абвяшчэнні незалежнасці Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі Беларусь” дало магчымасць бальшавіцкаму кіраўніцтву адрадзіць белдарускую дзяржаўнасць на савецкай аснове.

У далейшым, з прычыны палiтычных i ваенна-стратэгiчных пралiкаў ленiнскага ўрада i камандавання Чырвонай Армii вынiкi пераможнага наступлення былi недаравальна страчаны. 22 ліпеня міністр замежных спраў Польшчы Е. Сапега па тэлеграфу накіраваў ноту Г. Чычэрыну, у якой прапаноўваў неадкладна ўстанавіць перамір'е і пачаць мірныя перагаворы. Але замест таго, каб умацаваць заходнiя межы савецкіх рэспублік i прыступiцца да сацыялiстычнага будаўнiцтва, бальшавiцкае кiраўнiцтва, апантанае ідэяй сусветнай рэвалюцыі, рушыла войскi ў паход на Польшчу з мэтай усталявання Савецкай улады. Паход, не сустрэў той падтрымкi працоўных-палякаў, на якую разлiчвалi яго арганiзатары, а наадварот – моцнае нацыянальна-патрыятычнае процідзеянне, i таму ён скончыўся ў другой палове жнiўня 1920 г. поўным разгромам Чырвонай Армii.

У вынiку восенню легіянеры Пілсудскага iзноў захапiлi Мiнск. У тых умовах ВРК БССР 10 верасня 1920 г. перадаў ураду РСФСР свой мандат на правядзенне мірных перагавораў з Польшчай у Рызе. Дэлегацыя БССР на чале з А. Чарвяковым прысутнічала на перагаворах, але да распрацоўкі ўмоў дагавору дапушчана не была. 21 верасня 1920 г. савецкая дэлегацыя пагадзiлася на замацаваннi мяжы па т. зв. “лiнii Керзана” (Гродна, Брэст, Карпаты). 12 кастрычнiка баявыя дзеяннi перапынялiся. З 18 паветаў, якiя ўваходзiлi ў склад абвешчанай 31 лiпеня ССРБ, цяпер заставалася толькi 6.

Але і ў такіх памерах палітычнае становішча рэспублікі заставалася няўстойлівым. Так, у вераснi-кастрычнiку 1920 г. у Варшаве зацяты вораг бальшавiкоў генерал С. Булак-Балаховiч уступiў у кантакт з Беларускiм палiтычным камiтэтам з мэтай збiрання сiл i сродкаў для барацьбы за частку Палесся, якая мусiла адыйсцi пад кантроль Савецкай улады. Старшыня Рускага палiтычнага камiтэта Б. Савiнкаў прапанаваў генералу саюз у барацьбе супраць бальшавiкоў з мэтай адраджэння незалежнай Беларускай дзяржавы і саюзнай ёй Расiйскай дэмакратычнай рэспублiкі. На базе атрада С. Булак-Балаховiча пачалося фармiраванне Рускай народнай дабрахвотнай армii, у якую ўступалі былыя расiйскiх вайскоўцы і ваенна-палонныя-чырвонаармейцы, мясцовага сялянства i iнш. На пачатку лiстапада гэтае амаль 20-тысячнае войска з раёна Турава рушыла па беларускім Палессі i неўзабаве захапiла Петрыкаў, Мазыр, Калiнкавiчы, Рэчыцу i iнш. З 12 лiстапада С. Булак-Балаховiч пачаў дзейнiчаць як “начальнiк Беларускай дзяржавы” i пракламаваў яе незалежнасць. Праз два днi ён выдаў загад пра фармiраванне армii з беларусаў, але i застаўся на чале Саюзнай армii. Вышэйшая адмiнiстрацыйная пасада старшынi ўрада была перададзена члену Беларускага палiтычнага камiтэта П. Алексюку. Урады БНР В. Ластоўскага i А. Луцкевiча, ва таксама ўрад пад старшынствам А. Чарвякова генерал абвясціў распушчанымi.

Але iснаванне Беларускай дзяржавы С. Булак-Балаховiча было непрацяглым: ужо праз колькi дзён, 16-17 лiстапада 1920 г. перакiнутыя з Крыма часцi Чырвонай армii выбiлi яго фармiраваннi за межы савецкiх тэрыторый. Жадаючых змагацца за незалежнiцкiя лозунгi было няшмат: большасць сялян узялося за зброю пераважна з-за незадавальнення эканамiчнай палiтыкай бальшавiкоў, а частку войска складалi людзi далёкiя ад высокай маралі, часам, ваяўнiчыя антысемiты. Такi пярэсты склад часцей С. Булак-Балаховiча не даваў яму шанцаў на дасягненне мэтаў. Ю. Пiлсудскi не мог доўгi час аказваць iм падтрымку i неўзабаве, паводле ўмоў мiрнага дагавору, быў вымушаны перапынiць легальную дзейнасць антысавецкiх фармiраванняў у Польшчы i на падкантрольных ёй землях Беларусi.

На тэрыторыях, якiя мусiлi застацца на савецкай частцы Беларусi, узмацнiлася палiтыка “ваеннага камунiзма”, рэпрэсii супраць дэзерцiраў, выкарыстанне надзвычайных захадаў i iншае, што выклiкала незадавальненне мясцовага насельнiцтва. Невыпадкова, што аднаўленне тут Савецкай ўлады ўспрымалася без энтузiязму. Так, у Слуцку ў складзе мясцовага Беларускага нацыянальнага камiтэта прысутнiчалi людзi розных палiтычных накiрункаў, але пераважала незалежнiцкая, антыбальшавiцкая плынь. Па iнiцыятыве прад-стаўнiкоў БПС-Р 14-15 лiстапада ў горадзе адбыўся павятовы з’езд, каб выпрацаваць лiнiю паводзiн напярэдаднi аднаўлення Савецкай улады. Для ўдзелу ў iм з’явiлася 127 чал., па 5 ад кожнай воласцi i па адным ад арганiзацыi, усе тыя, хто стаяў “за барацьбу супраць акупантаў i за незалежнасць бацькаўшчыны”. Спроба прыхiльнiкаў С. Булак-Балаховiча падпарадкаваць сабе случакоў поспеху не мелi. Дэлегаты вiталi Найвышэйшую Раду БНР i абралi Беларускую Раду Случчыны ў складзе 8 чалавек, па партыйнай прыналежнасцi беларускiх эсэраў на чале з У. Пракулевiчам. Трое членаў Рады на чале з камiсарам Случчыны П. Жаўрыдам занялiся фармiраваннем войска.

Выдадзеная 21 лicтапада дэкларыцыя Беларускай Рады Случчыны грунтавалася на тэксце III Устаўной граматы БНР i абвяшчала аб гатоўнасцi са зброяй у руках “стаяць за незалежнасць роднае Беларусi i баранiць iнтарэсы сялянства ад гвалту з боку чужаземных захопнiкаў”.

Узброеныя сiлы Рады складалiся з 1-й Слуцкай брыгады стральцоў (1-га Слуцкага i 2-га Грозаўскага палкоў). Пасля адходу палякаў за дэмар-кацый-ную лiнiю 24 лiстапада ў Слуцк прыбылi часцi Чырвонай Армii. Слуцкая брыгада мусiла адступiць з горада, сабрацца ў раёне м. Семежава i распачынаць барацьбу супраць улады бальшавiкоў, за сваю зямлю як частку незалежнай БНР. 27 лiстапада памiж абодвума бакамi пачалiся баявыя дзеяннi, якiя цягнулiся да канца 1920 года i скончылiся разгромам “незалежнiкаў”. Iх рэшткi перайшлi на падкантрольную Польшчы тэрыторыю Беларусi i былi раззброены. Асобныя групы яшчэ колькi часу вялi партызанскую барацьбу супраць Савецкай улады. Гэты рух меў пэўную падтрымку з боку мясцовых жыхароў, бо палiтыка “ваеннага камунiзму”, няспынныя мабiлiзацыi ў Чыр-воную армiю, барацьбы супраць “унутранай контррэвалюцыi” адбiлася ў тым, што, як паведамляў А. Чарвякоў на пасяджэннi ЦБ КП(б) у лiстападзе 1920 г., беларускае насельнiцтва не церпiць палякаў, але i асаблiвай любовi не адчувае да камунiстаў”.

Такія настроі доўгі час пераважалі і пасля заключэння 18 сакавіка 1921 г. ганебнага Рыжскага дагавору. Яго падпісанне адбывалася дэлегацыямі РСФСР (у прысутнасці групы А. Чарвякова) і УССР і, з другога боку, Рэчы Паспалітай Польшчай. Нягледзячы на тое, што гэты міжнародны акт закранаў нацыянальныя інтарэсы беларускага народа, польскае і расійскае кіраўніцтва было супраць удзелу яго дэлегацыі як палітычнага суб’екта.

8. Пасля Кастрычніцкай рэвалюцы з абвяшчэннем у Расіі Савец-кай улады народы былой Расійскай імперыі атрымалі права на нацыянальнае самавызначэнне і прыступіліся да яго рэалізацыі. Так, у ліку першых у складзе РСФСР былі абвешчаны аўтаномыя рэспублікі: Туркестанская і Кіргізская; а напрыканцы грамадзянскай вайны усяго ў склад РСФСР уваходзілі 8 аўтаномных рэспублік і 11 аўтаномных абласцей.

З моманту ўзнікнення нацыянальных савецкіх рэспублік пры дамінуючай ролі РСФСР яны наладжвалі палітычныя, эканамічныя, ваенныя і іншыя сувязі. У гады грамадзянскай вайны паміж імі ўзнік ваенна-палітычны саюз. На яго ўмацаванне быў скіраваны дэкрэт УЦВК РСФСР ад 1 чэрвеня 1919 г. "Аб аб’яднанні Савецкіх Рэспублік: Расіі, Украіны, Латвіі, Літвы, Беларусі для барацьбы з сусветным імперыялізмам". Прызнаючы незалежнасць і права рэспублік на самавызначэнне, было вырашена аб’яднаць іх ваенныя, гаспадарчыя, фінансавыя і чыгуначныя арганізацыі. Гэты вопыт даў плён і яго было вырашана скарыстоўваць і пасля вайны.

Паміж савецкімі рэспублікамі, аўтаноміямі і абласцямі ўсталяваліся трывалыя сувязі. Таму спрыялі сумесная барацьба за ўсталяванне Савецкай улады і за пабудову сацыялізму. Далейшую інтэграцыю абумоўлівала наяўнасць агульнай камуністычнай партыі бальшавікоў. Акрамя таго, у шэрагу выпадкаў паміж рэспублікамі заключаліся двухбаковыя дагаворы, якія прадугледжвалі аб’яднанне дзяржаўных органаў. Так, у канцы 1920 г. такія двухбаковыя акты былі заключаны паміж РСФСР і Азербайджанам, Украінай, Арменіяй Грузіяй. Падпісаны 16 студзеня 1921 г. дагавор паміж РСФСР і БССР прызнаваў незалежнасць і суверэнітэт Беларусі і разам з тым прадугледжваў стварэнне аб'яднаных наркаматаў ваенных спраў, ВСНГ, знешняга гандлю, фінансаў, працы, шляхоў зносін, пошты і тэлеграфа. У мэтах каардынацыі гаспадарчай і культурнай дзейнасці пры ўрадзе РСФСР было створана прадстаўніцтва БССР.

Занадта падрабязна: Яшчэ адна форма аб’яднання рэспублік узнікла ў Закаўказзі, дзе вясной 1922 г. прадстаўнікі заканадаўчых органаў Азербайджана, Арменіі і Грузіі зацвердзілі дагавор аб стварэнні Федэратыўнага Саюза Сацыялістычных Савецкіх Рэспублік пад агульным кіраўніцтвам Саюзнага Савета.

Дата добавления: 2014-01-07