Лекцыя 15. Культурнае і духоўнае жыццё БССР 3 страница

Яшчэ больш моцны ўдар па прыхiльнiках Сталiна быў нанесены ХХІІ з’ездам КПСС (17-31 кастрычнiка 1961 г.). На гэты раз крытыка Сталіна прагучала на ўсю краіну і знайшла падтрымку ўсяго народа, калi ў адпаведнасцi з рашэннем дэлегатаў труна з целам “правадыра ўсiх часоў i народаў” была вынесена з маўзалея, помнiкi ў яго гонар убраны з плошчаў, а населеныя пункты, вуліцы, прадпрыемствы былі пераіменаваны.

Не менш важнай падзеяй, якая адбылася на з’ездзе, стала прыняцце новай, трэцяй па лiку партыйнай праграмы, названай Праграмай пабудовы камунiзму. Для яе рэалiзацыi ставiлася на мэце стварэнне адпаведнай матэры-яльна-тэхнічнай базы, паступовае пераўтварэнне сацыялiстычных грамадскiх адносiн у камунiстычныя i фармiраванне новай асобы.

Грамадска-палітычнае жыццё СССР і БССР увабрала ў сябе стыль, метады і наступствы кіравання М. С. Хрушчова, які займаў пасады І сакратара ЦК КПСС і старшыні Савета Міністраў СССР. Характэрна, што М. Хрушчоў як кіраўнік, які шмат зрабіў для пераадолення наступстваў неабмежаванай улады Сталіна, стаў прымаць рашэнні аднасобна, не параіўшыся з акружэннем. Уласцівы яму стыль кіраўніцтва – валюнтарызм – выявіў сябе ў рэарганізацыі амаль усіх упраўленчых структур. Так, абласныя партыйныя органы падзялiлiся па гаспадарчым прынцыпе (у БССР - у снежнi 1962 - студзенi 1963) на прамысловыя і сельскагаспадарчыя аддзелы, а райкамы наогул ліквідоўваліся. Іх месца занялі органы, адказныя за калгасы і саўгасы, і органы, адказныя за будаўніцтва і вытворчасць. Частыя перабудовы i рэфармаваннi кiруючых структур непакоiлi шматлiкае партыйнае i дзяржаўнае чыноўнiцтва. Асаблiвае незадавальненне выклiкаў прынцып змяняемасцi кадраў (штогод 25%). ыклікала незадавальненне і хапленне Хрушчовым кукурузаводствам, нерэальнасць сельскагаспадарчых планаў па аперажэнні ЗША, непамерныя аб’ёмы інтэрнацыянальнай дапамогі Кубе, Егіпту і інш.

Пагаршэнне спраў у эканомiцы абвастрала сацыяльную напружанасць у грамадстве. Рабочыя выказвалi незадавальненне недахопам спажывецкiх тавараў і ростам цэн на іх. Сялян раздражняў падатковы прэс на iх асабiстую гаспадарку i невялiкi памер аплаты сваёй працы. Даволі супярэчлівымі былі ўзаемаадносіны М. Хрушчова з інтэлігенцыяй. З аднаго боку, яна была вельмі ўдзячнай лепшым сілам партыі за выкрыццё сталінізму, а з другога боку - асуджала яго за iдэалагiчны ўцiск у лiтаратуры (Б. Пастэрнак, А. Вазнясенскi), выяўленчым мастацтве (Э. Неiзвесны, абстракцыянiсты), музыцы (фармалiзм) i г. д. Сам Хрушчоў публічна называў сябе “сталіністам у культуры”. Варта дадаць, што па-ранейшаму ў краіне дзейнічалі “Галоўліт”, “спецсховішчы”, закрытыя прагляды кінафільмаў, уціск на рэлігійнае жыццё і інш.

Але ў параўнанні з часамі Сталіна “хрушчоўская адліга” была часам больш спрыяльным для ўсіх відаў і форм жыццядзейнасці людзей, у тым ліку ў сферы ўладных адносін. Так, дэмакратызацыя жыцця станоўча адбiлася на дзейнасцi Саветаў усiх узроўняў. Яны пачалi лепш выконваць свае гаспадарчыя, арганiзацыйныя i культурна-выхаваўчыя функцыi. Палажэннi аб сельскiх, пасялковых, раённых, гарадскiх Саветах адлюстравалi iмкненне да развiцця савецкай дэмакратыi. Яны заканадаўча замацавалi правы і абавязкі дэпутатаў, усталявалi iх недатыкальнасць. Праўда, выбары дэпутатаў усё яшчэ заставаліся безальтэрнатыўнымі і непрамымі.

У 1950-х гг была пашырана самастойнасць саюзных рэспублiк ў галiне вырашэння мясцовых пытанняў сацыяльна-эканамiчнага, культурна-выхаваўчага i палiтычнага развiцця. У веданне ўрада Беларусi перадавалiся многiя пытаннi планавання прамысловасцi, размяшчэння прадпрыемстваў i ўстаноў, што раней знаходзiлася ў кампетэнцыi саюзнага ўрада. Міністэрства замежных спраў, якое ўзначальваў наш зямляк А. Грамыка, перадало рэспубліканскім шэраг другаступенных функцый. У сталіцы БССР г. Мінску былі заснаваны консульствы ПНР і ГДР.

Пашырэнне правоў саюзных рэспублiк вяло i да ўзрастання ролi Вярхоўнага Савета, Савета Міністраў БССР ва ўсiх галiнах жыцця рэспублiкi. Яно было ўзмоцнена тым, што рэспублiкi атрымалi права на распрацоўку ўласных грамадзянскiх i крымiнальных кодэксаў, на адміністрацыйна-тэрытарыяльнае ўладкаванне.

Тым не менш, ва ўмовах панавання КПСС сапраўднага паўнаўладдзя Саветаў так i не ўдалося дасягнуць. Iх кiраўнiцтва абiралася пад партыйным кантролем i пры прамым i непасрэдным удзеле камунiстаў. Роля шэраговых дэпутатаў Саветаў, нават з лiку партыйцаў, таксама была нязначнай. Вядома, што крытыка культу асобы Сталiна не магла не адбiцца на аўтарытэце ўсёй партыi, таму ў гэты час на першы план выстаўлялася задача уцягнення насельнiцтва ў рознага кшталту палiтычныя кампанii, каб не дапусцiць дыскрэдыдацыi ўсёй камунiстычнай iдэалогii. Адным са сродкаў пераканання людзей аб Савецкай краiне як самай дэмакратычнай у свеце, з’яўлялiся выбарчыя кампанii. На працягу 1950-х гг працоўныя Беларусi двойчы бралi ўдзел у выбарах у Вярхоўны Савет СССР, двойчы ў Вярхоўны Савет БССР i тройчы ў мясцовыя органы рэспублiкi. За безальтэрнатыўны спiс кандыдатаў блоку камунiстаў i беспартыйных галасавала звыш 99% выбаршчыкаў.

У складзе Вярхоўнага Савета i Савета Міністраў БССР дамiнавалi людзi, якiя праславiлi сябе ў барацьбе з ворагам. З 1948 па 1968 гг. пасаду старшынi Прэзідыуму Вярхоўнага Савета займаў В. І. Казлоў, старшыні Савета Міністраў 1956 па 1959 гг. – Аўхiмовiч, а з 1959 па 1978 гг. – Ц. Я. Кiсялёў.

Прафсаюзы заставаліся самай масавай грамадскай арганізацыяй. З 1951 па 1960 г. колькасць яе членаў павялічылася з 815 тыс. да 1 988 тыс. Чарговы, Х з’езд (1954) заклікаў работнiкаў прафкамаў больш поўна выкарыстоўваць свае правы ў кiраваннi вытворчымi справамi, арганiзацыi сацыялістычных спаборнiцтваў, паляпшэннi дабрабыту савецкіх людзей. Для заахвочвання пераможцаў у рэспублiканскiм спаборнiцтве ў 1957 г. быў устаноўлены Пераходны Чырвоны Сцяг i грашовыя прэмii. У маі 1958 г. з’езд прафсаюзаў БССР падвёў вынiкi дзейнасцi за пасляваенныя гады i акрэслiў шляхi павышэння іх ролi ў сацыялістычным будаўнiцтве: больш актыўна займацца арганiзацыяй спаборнiцтваў, умацаваннем працоўнай дысцыплiны, уздымам творчай актыўнасцi рабочых i інжынераў. Яны ўзначалiлi рух працоўных калектываў за эфектыўнае выкарыстанне тэхнiкi i абсталявання, эканомii сыравiны i матэрыялаў.

У адпаведнасцi з пастановай Савета Міністраў БССР (1958) Дзяржплан, Мiнiстэрствы i ўстановы БССР павiнны былi разглядаць пытаннi планавання, арганiзацыi вытворчасцi, зарплаты, культурна-бытавога абслугоўвання i г. д., якiя закраналi iнтарэсы працоўных, з удзелам прадстаўнiкоў прафсаюзаў. У лiпенi 1958 г. Прэзідыум Вярхоўнага Савета СССР зацвердзiў палажэнне аб правах фабрычных, заводскіх i мясцовых камiтэтаў. Іх правы істотна пашыраліся. Так, без згоды мясцовага камiтэта адмiнiстрацыя не мела права звальняць рабочых i служачых. У распараджэнне Саветаў прафсаюзаў пера-даваўся бюджэт прафсаюзаў, бюджэт па страхаваннi, пытаннi па ахове працы i тэхнiкi бяспекi, а з 1961 – cанаторыi i дамы адпачынку.

Варта адзначыць, што асноўнай задачай прафсаюзаў з’яўлялася вытворчая сфера. Па iх iнiцыятыве з ладзіліся спаборнiцтвы “за званне брыгад выдатнай якасцi”, “за эканомiю iнструментаў”, “за сумяшчэнне прафесiй”, у якіх удзельнiчала 95,2% працоўных. З 1958 г. разгарнуўся рух за званне ударнiкаў i брыгад камунiстычнай працы. Пасля прафсаюзнага з’езда (1962) за званне “майстар-залатыя рукi”.

Актывiзацыя прафсаюзаў выявiлася таксама ў выхаваўчай i культурна-асветнiцкай сферах. Яны з’яўлялiся арганiзатарамi шматлiкiх мерапрыемстваў па прапагандзе перадавых метадаў працы, камунiстычнага выхавання насельнiцтва, праяўлялi клопат аб стварэннi належных умоў для культурнага адпачынку працоўных i iх дзяцей, развiццю турызму, мастацкай самадзейнасцi.

Такiм чынам, першыя крокi, зробленыя ў 1950-я гг. па дэмакратызацыi асноў савецкага ладу спрыялi пашырэнню правоў прафсаюзаў, актывiзацыi iх работы, павелiчэнню iх уплыву на ўсе сферы жыцця рэспублiкi.

У гады Вялікай Айчыннай вайны камсамол БССР выявіў свае лепшыя патрыятычныя якасці. 1950-я гг. раслi i ўмацоўвалiся камса-мольскiя арганiзацыi рэспублiкi. Калi ў 1950 г. у шэрагах ЛКСМБ налiчвалася 368 тыс. кам-самольцаў, то да 1961 г. ужо 621 тысяча. У 1959-1960 гг. I сакратаром ЦК з’яўляўся Крывулiн, у 1960-1964 гг. – Максiмаў. Лепшыя камсамольскія работнікі папаўнялі кадры партый-на-савецкай наменклатуры. ЛКСМБ здзяйсняў шэфства над пiянерскай арганiзацыяй, браў удзел у сацыялістычных спаборніцтвах. Па заклiку партыi камсамол Беларусi ўзяў удзел у асваеннi цалiны i абложных зямель у Казахстане, Сiбiры, на Алтаi i Урале. З 1954 па 1960 г на пастаянную працу выехала звыш 60 тыс. юнакоў і дзяўчат. З 1960 г. Беларусь узяла шэфства над Какчэтаўскай вобласцю Казах-стана.

З пачаткам “хрушчоўскай адлігі” і знішчэннем “жалезнай завесы”, калі ў СССР сталі трапляць здабыткі замежнай культуры, задача ідэйна-маральнага выхавання моладзі надзвычай узрасла. Так, у 1958 г. у БССР працавала 7 тыс. камсамольскiх палiтгурткоў з удзелам каля 150 тыс чал. На вуліцах і танцпляцоўках дзейнічаў камсамольскі патруль. Трэба адзначыць, што ў барацьбе з так званымі “стылягамі”, аматарамі “буржуазнай” музыкі і моды камсамольцамі часцей выкарыстоўваліся метады адміністрацыйнага, чым агітацыйна-тлумачальнага ўздзеяння. У цэлым падаўляючая маса моладзі выяўля-ла свае лепшыя патрыятычныя і грамадзянскія якасці, разам са старэйшым пакаленнем рухаючыся ў агульным рэчышчы камуністычнага будаўніцтва.

Поспехі пасляваеннага аднаўлення эканомікі СССР, выкрыццё сталіншчыны, знішчэнне «жалезнай завесы» і часовае прыпыненне “халоднай вайны”, усё гэта і іншае надало савецкаму грамадству моцны імпульс далейшага развіцця. Абвяшчэнне Праграмы пабудовы камунізму абумоўлiваў яшчэ большае ўзрастанне ролi i значнасцi Камунiстычнай партыi. Адпаведным чынам гэта запатрабавала ўмацавання камандна-бюракратычнай сiстэмы i нават выкарыстання асобных сталiнскiх метадаў кiравання.

Адзiнай пануючай iдэалогiяй працягвала заставацца камунiстыч-ная, а любое палітычнае іншадумства жорстка каралася. Менавіта за палітычнае іншадумства і паплаціўся Першы сакратар ЦК КПСС, калі ўзяў на сябе цяжар па вартасці ацаніць сталінскую спадчыну. Невыпадкова ў вышэйшых эшалонах улады наспела змова. 13 кастрычнiка 1964 на пасяджэннi Прэзiдыума ЦК КПСС М. Хрушчову былi прад’яўлены прэтэнзii за развал сельскай гаспадаркi, злоўжы-ваннi ў кадравай палiтыцы, праявы культу яго асобы. Больш абрунтавана гэта прагучала назаўтра, 14 кастрычнiка 1964 г. на Пленуме ЦК у дакладзе А. Суслава “Аб ненармальным становiшчы, што склалася ў Прэзiдыуме ЦК у сувязi з няправiльнымi дзеяннямi Хрушчова”. У выніку апошні “па ўласным жаданнi” ён быў вызвалены ад займаемых пасад I сакратара ЦК i старшынi Савета Міністраў.

Такім чынам, кароткачасоваму перыяду знаходжання М. Хру-шчова ва ўладзе ўласцівы велічныя і заганныя падзеі, рэзкія кантра-сты, дасягненні і страты, прычым, як у эканоміцы, так і ў навуцы, як ў грамадскім жыцці, так і знешняй палітыцы. Як кіраўнік дзяржавы ён наблізіўся да народа і мкнуўся палепшыць яго жыццё, але як партый-ны дзеяч, выхаваны Сталіным, ён рабіў гэта ў адпаведнасці са сваімі ўяўленнямі аб народных патрэбах і тымі ж, добра апрабаванымі ды-рэктыўнымі метадамі

“Хрушчоўскай адлізе” ўласцівы несумяшчальныя супярэчнасці: з аднаго боку выкрыццё сталіншчыны, амністыя і рэабілітацыя, з другога – адсутнасць галоснасці, патуранне новаму культу, утопія камуністычнага грамадства. Намаганнямі Хрушчова савецкае грамадства пазбавілася сталінісцкіх крайнасцяў, сталінізма, але глыбокіх дэмакратычных пераўтварэнняў не адчула. Наадварот, любая крытыка Савецкай улады ці мала-мальску пратэстны рух жорстка падаўляліся, як гэта адбылося ў Новачаркаску ў 1962 г.

Усё ж час знаходжання М. Хрушчова на пасадзе І сакратара ЦК КПСС і главы дзяржавы дабратворна адбіўся і на лёсе Беларусі, яе народа, гаспадаркі і культуры. Пад час яго наведвання рэспублікі ў 1958 г. М. Хрушчоў станоўча ацаніў шанцы беларускага народа ў пабудове камунізму.

Працэс дэмакратызацыі ў БССР суправаджаўся падтрымкай яго народа ўсіх мерапрыемстваў ЦК КПСС і КПБ у галіне барацьбы са сталіншчынай, рэабілітацыі незаконна рэпрэсіраваных, удзелу ва ўсіх мерапрыемствах ідэйна-палітычнага зместу. Разам з тым “адліга” не выявіла тут яркіх прадстаўнікоў пакалення “шасцідзесятнікаў, а таксама мастацкіх твораў выразна антысталінскага зместу. Партыйная арганізацыя БССР на чале з І сакаратаром ЦК КПБ К. Мазуравым уяўляла сабой перадавы атрад камуністаў і заўсёды аператыўна рэагавала на ўсе заклікі і дырэктывы з Крамля.

6. У кастрычніку 1964 г., пасля адстаўкі М. Хрушчова першым сакратаром ЦК КПСС быў выбраны Л. І. Брэжнеў, старшынёй Саўміна СССР – А. М. Касыгін. Неўзабаве адбылося аднаўленне адзіных абласных і раённых парткамаў. Пасля ХХІІІ з’езда КПСС (сакавік-красавік 1966) Прэзідыум ЦК быў ізноў перайменаваны ў Палітбюро, а замест Першага ізноў з’явілася пасада Генеральнага сакратара з забаронай яе сумяшчэння.

З’езд cкасаваў ранейшую пастанову аб забароне абрання адных i тых жа асоб на кiруючыя пасады больш, чым тры разы запар. На думку Л. Брэжнева, пастаянства кадравага складу з’яўлялася адным з гарантаў стабiльнасцi партыi i дзяржаўнага ладу. Тым самым ствараліся перадумовы для пажыццёвага замацавання пасады за адным чалавекам, як гэта было з Л. Брэжневым, Ю. Андропавым, К. Чарненкам, а таксама П. Машэравым. Да таго ж сітуацыя складвалася так, што без прытоку новых сiл і iдэй палiтычная сiстэма выяўляла прыкметы стагнацыі. Так, сярэдні ўзрост прызначаных у 1960-1970-е гг. кіраўнікоў складаў 56,6 года. А да пачатку 1980-м гг. яе папаўненне “знізу” цалкам перапынілася.

Адначасова адбывалася далейшая цэнтралізацыя партыйна-дзяржаўнага апарата. У часы Л. Брэжнева да яго бліжэйшага акружэння належалі члены Палітбюро – старшыня КДБ Ю. Андропаў, міністр абароны Дз. Усцінаў, міністр замежных спраў А. Грамыка.

Сiстэма назначэння на адказныя пасады стварыла цэлы пласт у кiруючых кадрах – наменклатуру. Трапіўшыя ў яе спісы ўжо ніколі іх не пакідалі і займалі любыя пасады, нават калі прафесійна не адпавядалі ім. Такая сістэма перашкаджала творчаму i службоваму росту кампетэнтных спецыялiстаў, таленавiтых арганiзатараў i г. д. Па-першае, нi адзiн прэтэндэнт не мог заняць больш ці менш прыстойную кіруючую пасаду, не з’яўляючыся камуністам. Па-другое, не кожны камуніст мог заняць наменклатурную пасаду. І па-трэцяе, ні адзін прадстаўнік наменклатуры не мог заняць адказнай пасады рэспубліканскага ўзроўню без ўзгаднення з ЦК КПСС.

Мясцовыя кiраўнiкі працавалi і жылі па падабенстве сталiчных таварышаў: прымалі келейныя рашэннi, засядалі ў пампезных адмiнiстрацыйных i партыйных будынкаў, карысталіся службовымі аўтамабiлямi, дачамі, сталамі заказаў і г. д. Менавіта ў іх руках засяродзіліся рэальныя рычагi ўлады. Адначасова ў асяроддзі наменклатуры ўкараніліся і пашырыліся такія хібы, як бюракратызм, карупцыя і пратэкцыянізм. Іх намаганнямі з’явіліся парушэнні за-конаў у выглядзе так званых “падзаконных актаў”, “тэлефоннага права”, непадсуднасці камуністаў і інш.

Ва ўмовах зрастання партыйна-дзяржаўных структур стыль i метады кiраўнiцтва парткомаў усiх узроўняў будавалiся ў асноўным на дырэктывах, загадах, распараджэннях. Iнтарэсы партыйных груп не ўлiчвалiся, думка працоўных калектываў пры падборцы i вылучэннi людзей на адказныя пасады iгнаравалася. Усё гэта i iншае блакiравала iнiцыятыву народа, ператварала яго ў паслухмянага выканаўцу гатовых рашэнняў.

Шэраговыя камунiсты (у адпаведнасцi са Статутам) не мелi магчымасцi ўплываць на дзейнасць камiтэтаў, тым больш – фармiраваць палiтыку партыi, хаця пэўная iлюзiя таго (партыйныя сходы, з’езды i г. д.) iснавалi. Гэтую iлюзiю падмацоўвала i сiстэма прыёму ў партыю на агульным сходзе. Пры ўсёй абмежаванасцi яе партыйная арганiзацыя БССР у 1985 г. складала каля 650 тыс. чал. Такая масавая арганiзацыя давала магчымасць звышактыўна “праводзiць у жыццё” любыя iдэi i дырэктывы ЦК КПСС.

Саветы як выбарныя органы ўлады апынулiся канчаткова адсунутымi на другi план i мусiлi маскiраваць недэмакратычны характар рэжыму. Тэрмiн “Савецкая ўлада”, па сутнасцi, з’яўляўся эўфемiзмам паняцця больш дакладнага – партыйная ўлада.

Сесii Вярхоўнага Савета СССР і саюзных рэспублік праводзiлiся па падрыхтаваных сцэнарах, з удзелам людзей, абраных у парламенты за працоўныя або iншыя заслугi, без улiку iх дзелавых якасцей як законатворцаў. Невыпадкова, што ўсе законы, пастановы, рэзалюцыi прымалiся iмi аднагалосна. Сакральная фраза, якая перадвызначала прыняцце рашэння, “есть мнение”. Выбарчая сістэма па-ранейшаму прадугледжвала безальтэрнатыўнасць і шматступеннасць. Удзел электарата ў выбарах хоць ужо не быў такім масавым і урачыстым, як пры Сталіне, затое па “ўмелых падліках” – не менш выніковым, бо дасягаў 99,96 % і нават больш.

Знiжэнне аўтарытэту Саветаў адпаведным чынам адбiлася на стане законнасцi, у прыватнасцi, на з’яўленнi так званых падзаконных актаў, з дапамогай якiх можна было вырашыць любое, патрэбнае зацiкаўленым людзям пытанне. Менавiта такiя акты далi магчымасць архiтэктарам абысцi Закон аб ахоўнай зоне Верхняга горада ў Мiнску, знесцi старыя пабудовы на Нямiзе і ў Верхнім горадзе, аддаць археалагiчныя пласты пад пабудову Метро.

Прафсаюзы зрабіліся неафіцыйнымі дзяржаўнымі структурамі. Іх функцыі па абарона інтарэсаў работнікаў былі дзейснымі ў той ступені, у якой яны не супярэчылі інтарэсам парткама і адміністрацыі прадпрыемства або ўстановы.

Ленінскаму камсамолу быў адведзены свой сектар грамадска-палітычнай, галоўным чынам, ідэйна-выхаваўчай работы. Вышэйшыя пасады кіруючых органаў УЛКСМ – ад Цэнтральнага да раённага камітэтаў таксама з’яўляліся наменклатурнымі. І зацікаўленасць іх уладальнікаў станам маладзёжных спраў цікавілі іх настолькі, наколькі ён мог паспрыяць іх далейшаму кар’ер наму росту.

Усплёскі маладзёжнай актыўнасці былі звязаны з правядзеннем фестываляў і спартакіяд моладзі і студэнтаў, дзяржаўных святаў, летніх “працоўных” семестраў і інш. Варта адзначыць, што моладзь як самая мабільная сацыяльная група адгукалася на заклікі КПСС па пабудове ГЭС, газа- і нафтаправодаў, Байкала-Амурскай магістралі і іншых аб’ектаў, абвешчаных “камсамольскімі будоўлямі”.

Нізавыя арганізацыі амаль не мелі самастойнасці і ініцыятывы, як правіла, не выяўлялі, таму і цікавасць да іх з боку моладзі набыла ўстойлівую тэндэнцыю да поўнага заняпаду. Імкненне функцыянераў ажывіць камсамольскі рух стопрацэнтным “ахопам” юнакоў і дзяўчат, па вялікім рахунку, давалі зваротны вынік. “Несаюзная моладзь”, якая расчаравалася ў сацыялістычных каштоўнасцях, шукала выйсце ў захапленні іншаземнай “буржуазнай” (рок-музыка, хіпізм, джынсы, замежныя радыёстанцыі) культурай. А “несаюзныя“ юнакі і дзяўчаты з мінімальнымі інтэлектуальнымі запытамі папаўнялі шэрагі асацыяльных пластоў.

У 1977 г. у СССР была прынята чарговая, трэцяя Канстытуцыя СССР, дзе ў 6-м артыкуле вызначалася роля партыі як кіруючай сілы савецкага грамадства і тым замацоўвалася манапольнае становішча КПСС у савецкай палітычнай сістэме. У новай Канстытуцыі праграма пабудовы камунiзму, абвешчаная ХХII з’ездам КПСС, ужо не прыгадвалася. Замест яе паведамлялася, што наша грамадства перажывала эпоху развітога сацыялізму. Гэта навацыя дававала магчымасць ідэалагічнага манёўру і прапаганды атрыманых дасяг-ненняў. Так, паведамлялася аб з’яўленні ў СССР новай сацыяльнай і інтэр-нацыянальнай супольнасці - савецкага народа. Такім чынам, у савецкім грамадстве пераставалі існаваць класы і сацыяльныя пласты, КПСС ператваралася ў агульнародную, а Саветы працоўных – у Саветы народных дэпутатаў.

З абраннем на пасаду старшыні Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР Брэжнева яго статус як кіраўніка дзяржавы значна павышаўся. Гэта адпавядала палітыцы партыйнага кіраўніцтва па выпраўленні негатыўных наступстваў выкрыцця культу асобы. Менавіта ў крытыцы сталінізма галоўны ідэолаг ЦК КПСС М. А. Суслаў і астатнія члены Палітбюро бачылі прычыну зніжэння міжнароднага аўтарытэту СССР і дэвальвацыі камуністычных ідэалаў у савецкіх грамадзян. У выніку ў канцы 1960-х – пачатку 1970-х гг. крытыка сталінізма перапынялася. Сталiнская эпоха ў партыйнай і грамадскай літаратуры асвятлялася выключна пазiтыўна, аб яе ахвярах у лепшым выпадку не ўпамiналася. Асоба Сталiна ў навуковых творах, лiтаратуры, кiно сталі прыгадвацца толькi ў станоўчым кантэксце.

Нягледзячы на адмову ад сталінізму як ідэалогіі і практыкі савецкага будаўніцтва, партыйныя лідэры не адмовіліся ад камандна-адміністрацыйнай сістэмы, вынайдзенай Сталіным, і актыўна яе выкарыстоўвалі. Спроба закамуфліраваць яе з дапамогай ідэалагічных сродкаў, акцэнтуючы ўвагу толькі на дасягненнях, пры адсутнасці галоснасці, не даведзенай да лагічнага завяршэння працэсу рэабілітацыі ахвяр рэпрэсій, усё гэта і іншае не ўмацоўвала аўтарытэту КПСС і яго лідэраў.

Вярхі кіруючай партыі з часоў Леніна фарміравалі і фармулявалі адзіную для ўсіх савецкіх грамадзян ідэалогію. Наменклатура праз СМІ і нізавыя партыйныя і грамадскія арганізацыі - прафсаюзы, камсамол укаранялі яе ў масы. Па сутнасці, усё грамадска-палiтычнае жыццё было запраграмаваным і падкантрольным партыйным органам. Яно было моцна ідэалагізаваным ва ўсіх яго формах і праявах. Адной з мэтаў усёй ідэйна-выхаваўчай дзейнасці – натхніць працоўныя масы на пабудову матэрыяльна-тэхнічнай базы камунізма. Высокі працоўны рытм павінны былі забяспечыць заклікі аб датэрміновым выкананні пяцігодак, кампаніі (ініцыятывы, пачыны, ударныя вахты і г.д.), кампаніі: “60-годдзю ўтварэння СССР – 60 ударных тыдняў”, “Пяцiдзённае заданне – у чатыры днi”, “ХХVI з’езду партыi – 26 ударных вахт”, “40-годдзю перамогi ў Вялiкай Айчыннай вайне - наша ўдарная праца”. У БССР актыўна ўкараняўся “пачын” горкаўскiх аўтамабiлебудаўнiкоў - “Нiводнага адстаючага побач”.

Неад’емнай рысай грамадска-палітычнага жыцця часоў Л. Брэжнева і яго паслядоўнікаў з’яўлялася святкаванне шматлікіх “чырвоных датаў” і юбілеяў Кастрычніка, Перамогі ў Вялікай Айчыннай вайне, утварэння СССР і БССР, УЛКСМ. Састаўной часткай гэтых мерапрыемстваў з’яўлялася ўзнагароджанне партыйных і дзяржаўных дзеячаў, перадавых работнікаў народнай гаспадаркі, культуры і інш. Толькi з 1982 па 1986 гг. у БССР ордэнамi i медалямi было адзначана 29 тыс. чал. Амаль кожны раз у лік узнагароджаных трапляў Генеральны сакратар ЦК КПСС (з 1977 г. яшчэ і Старшыня Прэзідыуму Вярхоўнага Савета), маршал Савецкага Саюза, чатыражды Герой Савецкага Саюза і Герой Сацыялістычнай працы Л. І. Брэжнеў, кавалер многіх іншых узнагарод.

Хібы ў міжнароднай палітыцы, адставанне ад перадавых сусветных дзяржаў, дэфіцыт прадуктаў спажывання, расчараванне грамадзян у сацыялістыч ных каштоўнасцях і многае іншае з савецкай рэчаіснасці мусіла кампенсавацца сістэмай ідэалагічнага выхавання ўсіх пластоў насельніцтва на чале з КПСС. У ліку яго прыярытэтных мэтаў ішла ўслаўленне партыі “як розуму, сумлення і гонару нашай эпохі”, савецкага народа, савецкага ладу жыцця, стваральнай працы і інш. У ідэйна-выхаваўчым механізме былі задзейнічаны прафесіяналы – ад цэлых навучальных устаноў да штатнага прапагандыста, ад Саюза пісьменнікаў – да паэта-песенніка. Усё мастацтва (музычнае, выяўленчае, тэатральнае і інш.) усе без выключэння грамадскiя навукi былi падкантрольны адпаведным структурам КПСС i ператвораны ў сродак iдэалагiчнага выхавання насельніцтва ўсіх узростаў.

Ідэалагічныя ўстаноўкі ўкараняліся ў жыццё з дапамогай сродкаў масавай інфармацыі – тэлебачання, радыё, прэсы - пастаянна, метадычна, разам і паасобку. Усе члены КПСС, кіраўнікі розных рангаў, работнікі асветы былі абавязаны выпісваць партыйныя ці ведамасныя газеты.

Існавалі пэўныя абмежаванні па азнаямленнi савецкіх грамадзян з дасягненнямi замежнага музычнага, выяўленчага i кiнамастацтва. Як правiла, пабачыць або пачуць у нашай краіне можна было толькi тыя творы, якiя не “ачарнялі савецкай рэчаіснасці”, або аўтары якiх з’яўляліся камуністамі ці сiмпатызавалi СССР. Характэрна, што для наменклатуры на гэты конт абмежаванняў не iснавала.

У савецкіх ідэалагічных матэрыялах праблема агульначалавечых каштоўнасцей нават не прыгадвалася, а мiжнародны рух супраць парушэння правоў чалавека ў СССР трактаваўся iдэалагiчнымi работнiкамi як iнспiраваны мiжнародным iмперыялiзмам. Уся iнфармацыя аб няшчасных выпадках у вытворчасці, авіякатастрофах, прыродных катаклізмах жорстка дазіравалася, або наогул замоўчвалася. Так, беларускія СМІ не паведамілі аб разгроме жыхарамі Слуцка будынку суда (1967), ахвярах выбуху цэху футараляў Мінскага радыёзавода (1972) і крушэння электрацягніка (1977) і многіх іншых.

Такое становішча, калі рэчаіснасць не адпавядала паведамленням савецкіх СМІ, давер да іх зніжаўся і людзі шукалі іншыя крыніцы інфармацыі, як правіла, на хвалях радыёстанцый Бі-Бі-Сі (Лондан), “Нямецкая хваля “Мюнхен”, “Голас Амерыкі” (Вашынгтон) і інш.

Антыкамуністычная дзейнасць заходніх спецслужб знаходзіла ўрадлівую глебу сярод часткі савецкай інтэлігенцыі, так званых “шасцідзесятнікаў”, паборнікаў правоў чалавека і іншых грамадзян, якія дэманстравалі сваю антыпатыю савецкай палітычнай сістэме, называлі сябе “ўнутранай апазіцыяй” або іншадумцамі (дысідэнтамі), распаўсюджвалі друкаваныя творы (так званы самвыдат) забароненых аўтараў і інш. У лік дысідэнтаў трапілі пісьменнікі Сіняўскі і Даніэль, А. Салжаніцын, Вайновіч, В. Аксёнаў, мастакі Э. Неізвесны, М. Шэмякін, акадэмік А. Сахараў. Са свайго боку праваахоўныя органы павялі супраць дысідэнтаў і распаўсюджвальнікаў забароненай літаратуры актыўную барацьбу. У 1969 г. выйшла пастанова ЦК КПСС "Аб павышэнні адказнасці кіраўнікоў органаў друку, радыё, тэлебачання, кінематаграфіі, устаноў культу­ры і мастацтва за ідэйна-палітычны ўзровень публікуемых матэрыялаў і рэпертуараў".

Шэраг дысідэнтаў быў змешчаны ў псіхіятрычныя лячэбніцы, асуджаны да зняволення або высланы за мяжу. Пры гэтым у савецкім грамадстве не сціхалі кампаніі (мітынгі, зборы подпісаў, калектыўныя заявы і г.д.) маральнага асуджэння дысідэнтаў і іншых. Варта адзначыць, што ў азначаны перыяд беларускае грамадства не вылучыла дысiдэнтаў або тых, хто хоць нейкiм чынам выказаў публiчную нязгоду з палiтыкай КПСС цi КПБ, за тое таксама актыўна ўдзельнічала ў кампаніях па іх асуджэнні.

Характэрнай з’явай 1970-першай паловы 1980-х гг. сталі ўцёкі савецкіх грамадзян за мяжу. Часцей за ўсё іх здзяйснялі людзі – артысты, дыпламаты, ваеннаслужачыя, якія пад час знаходжання ў той ці іншай капіталістычнай краіне адмаўляліся вярнуцца дадому. Гэтыя ўчынкі мелі вялікі міжнародны рэзананс і наносілі вялікі маральны ўрон СССР.

Не меншую шкоду прэстыжу краіны наносіла інспірыраваная КПСС хваля антысемітызму. Для яўрэяў былі ўведзены абмежаванні па прыёме на працу, прасоўванні па службовай лесвіцы і прыёме ў партыю, выездзе за мяжу. Асабліва адчувальнай хваля антысемітызму была на Беларусі, дзе спрадвек пражывала шмат яўрэяў. Тут юдафобія знайшла “навуковае” абгрунтаванне ў працы У. Бягуна “Ползучая контрреволюция» і вялікую папулярнасць у тых, хто iмкнуўся перакласцi сваю слабую кампетэнтнасць у эканомiцы i палiтыцы, на “сiянiсцкiя падкопы”. У выніку іх цкавання яўрэі былі вымушаны выязджаць у Ізраіль, Аўстрыю, ЗША, а наша краіна губляла высокакваліфікаваных спецыялістаў.

У 1964-1985 гг. сярод 15 саюзных рэспублік БССР уяўляла сабой даволі развіты ў эканамічным плане рэгіён. Яе магутная партыйная арганізацыя забяспечвала поўнае і своечасовае выкананне ўсіх задач, пастаўленых ЦК КПСС перад беларускім народам. Таму спрыяла працяглае – з 1965 па 1980 гг. знаходжанне на пасадзе І сакратара ЦК КПБ Героя Савецкага Саюза і Сацыялістычнай працы П.М. Машэрава, які карыстаўся глыбокай павагай усяго беларускага народа. Пад час вырашэння тых ці іншых праблем ён сыходзіў з партыйных інтарэсаў і шмат у чым спрыяў працэсу “росквіту і збліжэння нацый”, аддаючы перавагу інтэрнацыянальным і класавым каштоўнасцям перад нацыянальнымі і агульнароднымі. Так, на Красавiцкiм (1974) Пленуме ЦК КПБ, якi разглядаў пытанне “Аб далейшым павышэннi дзейснасцi iдэйна-палiтычнай работы ў святле рашэнняў ХХIV з’езда КПСС” П. Машэраў упікнуў навукоўцаў у тым, што “ў некаторых публiкацыях, у тым лiку аб народных паэмах “Энеiда навыварат”, “Тарас на Парнасе”, у працах аб Еўфрасiннi Полацкай, Сматрыцкiм, Зiзанii, праявiлiся адгалоскi пазакласавага аб’ектывiзму, iдэалiзацыя асобных багасловаў як выдатных асветнiкаў”. Акрамя таго П. Машэраў выказаўся супраць меўшага адбыцца ў тым жа годзе сiмпозiуму па праблеме этнагенезу беларусаў.

Аб беларускіх творчых калектывах “Песняры”, “Верасы”, “Харошкі” ведалі ў СССР і ў далёкім замежжы, але гэта была толькі знешняя бачнасць паспяховага вырашэння нацыянальнага пытання. На справе, у рэспубліцы колькасць беларускіх школ скарачалася, а ў гарадах яны зніклі наогул. Толькі 30% вучняў рускіх школ вывучалі беларускую мову, а ў Мінску нават – 10%.

Беларускай мовай пагарджалі і партыйная эліта, і інтэлігенцыя, і нават сялянства. Народу навязваўся вульгарны iнтэрнацыяналiзм, а па сутнасцi, нацыянальны нiгiлiзм. Гiсторыя народа падмянялася гiсторыяй партыi. Варта адзначыць, што i пасля трагічнай гібелі П. Машэрава (1980), калі ЦК КПБ узначальвалі Ц. Я. Кiсялёў (да 1983) i М. Слюнькоў (да 1986) сiтуацыя ва ўсiх сферах жыццядзейнасцi беларускага грамадства заставалася нязменнай. Курс ЦК КПСС на “росквiт i зблiжэнне нацый” даваў найлепшы плён менавіта на Беларусі.

Абсалютызацыя ідэі інтэрнацыяналізму ў спалучэнні са сталінскімі метадамі іх ажыццяўлення выразна выявілі сябе ў міжнароднай палітыцы СССР. Так, пасля падаўлення антыкамуністычных паўстанняў у Берліне і Будапешце, савецкія войскі разам з саюзнікамі па Варшаўскім дагаворы ў жніўні 1968 г. задушылі дэмакратычны рух у Чэхаславакіі. З увядзеннем у 1979 г. савецкiх войск у Афганiстан мiжнароднае становiшча СССР яшчэ больш пагоршылася, а “жалезны занавес” вакол яго зрабiўся яшчэ больш шчыльным. Мноства краiн байкатавала Алiмпiяду-80, якая праходзіла ў Маскве. Не палепшы-лася становішча і з прыходам на пасаду Генеральнага сакратара Ю. Андропава (з лiстапада 1982 па люты 1984). З улікам псіхафізічнага стану партыйнага кіраўніцтва наяўнасць у СССР велізарнай колькасці ядзернай зброі не выключала магчымасці іх выкарыстання.

Дата добавления: 2014-01-07