Лидером Якобинской диктатуры был 3 страница

У гэты ж час на Палессі, Віленшчыне і Навагрудчыне сталі дзейнічаць партызанскія атрады, перакінутыя сюды з БССР, на чале з К. Арлоўскім, С. Ваўпшасавым, В. Каржом і інш.).

Задача падпарадкавання партызанскага руху камуністычнаму кіраўніцтву выклікала да жыцця Камуністычную Партыю Заходняй Беларусі (КПЗБ), якая была створана ў кастрычніку 1923 г. як аўтаномная частка Кампартыі Польшчы. У склад ЦК КПЗБ увайшлі С. Мілер, С. Дубовік, А. Буксгорн, С. Мертэнс і Тамашэўскі (Стары). У тым жа 1923 г. камуністамі сталі больш за 200 членаў БРА, у тым ліку – I. Лагіновіч, А. Канчэўскі, А. Капуцкі, якія былі кааптаваны ў ЦК.

Аўтарытэт партыі з яе лозунгамі ўсталявання народнай улады, ліквідацыі буржуазна-памешчыцкага ладу, уз’яднання з БССР і інш. імкліва ўзрастаў. Так, пры стварэнні КПЗБ у ёй налічвалася 528 чал., у канцы 1924 – 2 296, канцы 1927 – 3254 камуністы, да пачатку 1930- хх - каля 4 тыс чал. Беларускія камуністы выдавалі свае газеты – “Чырвоны сцяг” і “Бальшавік”.

У студзені 1924 г. адбылося ўтварэнне Камуністычнага саюзу моладзі Заходняй Беларусі як аўтаномнай часткі камсамлда Польшчы. Членамі яго ЦК з’яўляліся В. Харужая, Андраюк, Дворнікаў, С. Прытыцкі, Федасюк. Колькасць камсамольцаў вагалася ад 1 200 да 3 500-4 000. Па сацыяльнаму складу 80 % працэнтаў належала да сялян, 10 % – да рабочай моладзі. Дзякуючы дапамозе ЦК КПБ(б), КСМЗБ меў магчымасць выдаваць свае газеты “Малады камуніст”, “Малады змагар”, “Маладая гвардыя”, “Голас моладзі”. У сакавіку 1931 г. у Мінску адбыўся адзіны з’езд КСМЗБ.

Прызнанне Антантай у 1923 г. усходняй граніцы Польшчы выклікаў уздым нацыянальна-вызваленчай барацьбы ў Заходняй Беларусі. 3 красавіка 1924 па лістапад 1925 г. партызаны правялі каля 250 аперацый. Асабліва актыўнымі яны былі ў Налібоцкай і Белавежскай пушчах. Але ва ўмовах узросшага тэрору ўлад народ не выказаў моцнай падтрымкі партызанам, таму гэтая форма барацьбы была прызнана яе арганізатарамі з ЦК КП(б)Б неадпавядаючай моманту. Было прынята рашэнне замест яе больш актыўна выкары-стоўваць легальныя, у тым ліку парламенцкія сродкі.

Так, падчас выбарчай кампаніі 1922 г. беларусы атрымалі 11 месцаў (са 444) у сейме і 3 месцы (са 111) у сенаце. 24 чэрвеня 1925 г. дэпутаты Б. Тарашкевіч, С. Рак-Міхайлоўскі, П. Валошын і П. Мятла стварылі пасольскі клуб пад назвай “Беларуская сялянска-работніцкай Грамада”. У наступным годзе БСРГ пад старшынствам Б. Тарашкевіча пачала выступаць як палітычная партыя. Паводле абвешчанай 15 мая 1926 г. праграмы, яна абвясціла на мэце самавызначэнне Заходняй Беларусі, аб’яднанне беларускіх зямель у рэспубліку рабочых і сялян з далейшым уз’яднаннем з БССР; стварэнне рабоча-сялянскага ўрада, усталяванне дэмакратычных свабод, канфіскацыя памешчыцкіх зямель і многія іншыя пункты, якія, па сутнасці, паўтаралі праграму забароненай уладамі КПЗБ. Аддзяленні БСРГ узніклі ў 18 паветах Заходняй Беларусі. Яе друкаванымі органамі з’яўляліся газеты "Жыццё беларуса", "Беларуская ніва", "Беларуская справа", "Наш голас", "Наша воля", "Народны звон", сатырычны часопіс "Маланка".

У маі 1926 г. у Польшчы адбыўся дзяржаўны пераварот, які ўзначаліў маршал Ю. Пілсудскі. Яго рэжым атрымаў назву "санацыя" (“аздараўленне”) і меў на мэце не толькі эканамічныя, а і палітычныя захады. Так, новага прэм’ер-міністра занепакоіў колькасны рост (да 120 тыс.) сяброў БСРГ. Па звестках тайнай паліцыі (дэфензівы), партыя выконвала ўказанні КАЗБ, праводзіла моцную агітацыю сярод сялянства з мэтай уздыму яго на ўзброенае паўстанне вясной 1927 г. У выніку ўрад Пілсудскага 21 сакавіка 1927 г. забараніў дзейнасць БСРГ і арыштаваў яе кіраўнікоў і актывістаў, якія былі асуджаны да катаргі і турэмнага зняволення, у тым ліку Б. Тарашкевіч, С. Рак-Міхайлоўскі, П. Валошын, П. Мятла.

У пачатку 1928 г. пад час чарговых парламенцкіх выбараў былыя актывісты БСРГ пры ўдзеле членаў КПЗБ стварылі выбарчы камітэт "Змаганне за інтарэсы сялян і рабочых". За іх кандыдатаў прагаласавала 26 % выбаршчыкаў Заходняй Беларусі, што дазволіла заняць у сейме 12 месцаў.

Паслы камітэта I. Дварчанін, I. Гаўрылік, А. Стагановіч стварылі ў сейме сваю фракцыю — беларускі пасольскі клуб "Змаганне за інтарэсы сялян і рабочых". Да іх далучыліся Ф. Валынец. I. Грэцкі, П. Крынчык і інш. Клуб фактычна стаў парламенцкай фракцыяй КПЗБ. Сюды звярталася маса беларускіх працоўных з просьбамі аб дапамозе.

У сувязі з святкаваннем 10-годдзя адраджэння Польшчы беларуская і украінская фракцыі адмовіліся ад удзелу ва ўрачыстасцях, пацвердзіўшы патрабаванне аб самавызначэннні сваіх народаў у этнаграфічных межах. Неўзабаве арганізацыя “Змаганне” была абвінавачана “як агентура Камінтэрна”. У жніўні 1930 г. з роспускам сейма, быў распушчаны сам клуб. У 1931 г. суд прыгаварыў Ф. Валынца, I. Гаўрыліка, I. Дварчаніна, П. Крынчыка да васьмі гадоў зняволення кожны.

У 1930-х гадах у сувязі з эканамічным крызісам рэзка абва-стрылася становішча працоўных Заходняй Беларусі. Напачатку жніўня 1933 г. сяляне в. Навасёлкі, Кобрынскага пав. нават узяліся за зброю. Да канца 1930-х не сціхала барацьба 3 000 нарачанскіх рыбакоў. У адказ на выступленні праціўнікаў рэжыму ў 1934 г. урад прыняў закон "Аб ізаляцыі грамадска-небяспечных элементаў", на падставе якога ў 1934 г. быў створаны Бяроза-Картузскі канцэн-трацыйны лагер. За пяць гадоў існавання праз яго прайшлі больш за 10 тыс. зняволеных, у асноўным членаў КІІЗБ і КСМЗБ.

З 1935 г. у Польшчы была прынята новая Канстытуцыя, якая замацавала антыдэмакратычны з прыкметамі фашызму рэжым. У адказ на ІІ з’ездзе КПЗБ выказаліся за ўтварэнне адзінага антыфашысцкага Народнага фронту на аснове ўсеагульнай барацьбы за дэмакратычныя свабоды, за школу на роднай мове і за вырашэнне сацыяльна-эканамічных праблем. Было прынята рашэнне пашырыць кантакты з БХД, польскімі і яўрэйскімі партыямі працоўных. На гэты раз антыфашысцкі рух характарызаваўся масавасцю і арганіза-ванасцю. Толькі ў палітычных забастоўках штогод удзельнічала да 40 тыс раб. Так, дзякуючы арганізаванаму выступленню рабочых Заходняй Беларусі і ўсёй Польшчы, у 1936 г. удалося выратаваць жыццё С. Прытыцкага, асуджанага судом за замах на правакатара дэфензівы.

У цэлым вынікі барацьбы для беларускіх нацыянальных сіл заставаліся нязначнымі, у асноўным, па прычыне адсутнасці адзінай тактыкі беларускіх арганізацый. Быў час, калі КПЗБ па ідэйных меркаваннях не жадала супрацоўнічаць з нацыянальнымі арганізацыямі. Па-другое, польскі рэжым выкарыстоўваў жорсткія сродкі супраць удзельнікаў руху, асабліва, супраць камуністаў (турмы, Бяроза-Картузская).

Не апошнюю ролю ў паслабленні гэтага руху адыграла і сталінскае кіраўніцтва Камінтэрна, якое санкцыянавала перапыненне дзейнасці КПЗБ. Так, у сакавіку 1936 г. на ІІ Пленуме ЦК КПЗБ яго сакратар быў абвінавачаны ў сувязях з дэфензівай. У 1937 г - праект выканкома Камінтэрна аб роспуску КПП, КПЗБ і КПЗУ. Да восені 1938 г. яны перасталі існаваць. Такіж лёс спасціг і КСМЗБ.

Ва ўмовах барацьбы за нацыянальнае і сацыяльнае вызваленне ў канкрэтнай сітуацыі 1920-х — 1930-х гг. Камуністычная партыя Заходняй Беларусі з'яўлялася адной з самых паслядоўных арганізацый і карысталася вялікім аўтарытэтам сярод працоўных.

Аснову прамысловасці Заходняй Беларусі складалі дробныя прадпрыемствы, якія займаліся пераапрацоўкай прадуктаў сельскай гаспадаркі і некаторых відаў мясцовай сыравіны. Удзельная вага прамысловасці Заходняй Беларусі ў Польшчы ў канцы 20-х склада-ла 3%, а колькасць занятых рабочых – 4,9% ад агульнай колькасці. Усяго ў прамысловасці, транспарце і лесараспрацоўках было занята каля 100 тыс. чал.

Белавежская драўніна ўяўляла сабой важнейшую крыніцу экспарту вялікапольскай эканомікі, таму пушча з дапамогай англійскага капіталу па-драпежніцку вынішчалася. Усяго за 20 гадоў тут было высечана 589, 2 тыс га лясоў. Таксама з Заходняй Беларусі вывозілася 60% агульнапольскага збору лёну, амаль 32 % рыбы, да 42% мяса.

У 1928 г - каля 2 тыс. прадпрыемстваў мелі ад 5 да 20 рабочых. У 1927 толькі 19 фабрык і заводаў можна было аднесці да ліку буйных, з іх 6 – з колькасцю рабочых 500 і больш. Звыш 100 рабочых налічвалі шклозавод Неман ў Навагрудскім пав, запалкавая фабрыка Прагрэс-Вулкан ў Пінску, тытунёвая фабрыка Шэрашэўскага ў Гродне, фанерныя фабрыкі ў Мікашэвічах, Гарадзішчы, Мастах, фабрыка гумавых вырабаў "Ардэль" у Лідзе і інш. Буйнейшым прамысловым цэнтрам з’яўляўся Беласток.

Прамысловы ўздым, які пачаўся ў другой палове 1926 г., працягваўся толькі да 1929 г. А вось эканамічны крызіс 1929-1933 гг. выклікаў вялікі спад вытворчасці ў Заходняй Беларусі. Тут часова спынілі работу або закрыліся зусім каля 230 прадпрыемстваў. Без працы засталіся больш за 25 тыс. чалавек. У некаторых рэгіёнах Заходняй Беларусі да 85 % рабочых былі беспрацоўнымі.

Цяжкое матэрыяльнае становішча штурхала рабочых на стачачную барацьбу. Напачатку 1930-х гг. хваля забастовак ахапіла прадпрыемствы ваяводскіх і буйнейшых павятовых гарадоў. Больш 4 месяцаў зімы 1932-1933 цягнулася забастоўка 7 тыс раб. Белавежскай пушчы.

Улады неахвотна выдаткоўвалі сродкі на рэканструкцыю прамысловасці, невыпадкова таму да канца 1920-х многія яе галіны так і не дасягнулі ўзроўню 1913 г. Відавочна, польскі ўрад разглядаў гэты рэгіён як рынак куплі таннай рабочай сілы і продажу дарагіх прамысловых тавараў.

Сельская гаспадарка. Эканоміка Заходняй Беларусі у названыя гады мела пераважна аграрны характар. У сельскай гаспадарцы было занята каля каля 80% насельніцтва. У адрозненні ад БССР, зямля заставалася ў прыватнай уласнасці з захаваннем парадкаў, уласцівых феадальнаму грамадству, і найперш буйное памешчыцкае землеўладанне. Так, 3866 памешчыкаў валодалі 4 209 584 га, з якіх толькі князю Радзівілу на Століншчыне належала 155 200 га.

З другога боку аграрныя адносіны ў Заходняй Беларусі характарызаваліся, сялянскім малазямеллем. Асобную групу складалі сельскагаспадарчыя рабочыя-батракі. Акрамя дзяржаўных падаткаў сяляне павінны былі выконваць шарваркі — працу па пракладцы дарог, будаўніцтву і рамонту мастоў і інш.

Польскі ўрад усведамляў неабходнасць аграрнай рэформы як у эканамічных, так і палітычных мэтах. Належала не толькі зняць сацыяльную напружанасць у беларускай вёсцы, але і забяспечыць прысутнасць польскага элемента на “крэсах всходніх”. Новаўвядзенні пачаліся, на падставе законаў аб зямельнай рэформе ад 15 ліпеня 1920 г., “Аб надзяленні зямлёй салдат польскай арміі" ад 1 лістапада 1920 г, а таксама аб парцэляцыі і асадніцтве ад 28 лістапада 1920 г.

Сутнасць парцэляцыі заключалася ў продажы праз банкі часткі дзяржаўных, пакінутых бежанцамі і часткі памешчыцкіх зямель у выглядзе ўчасткаў (парцэл) памерам ад 2 да 20 га ў прыватную ўласнасць. Памешчыкі мелі магчымасць прадаць свае горшыя землі. Уладальнікамі дзяржаўнай зямлі па льготных цэнах рабіліся польскія вайсковыя каланісты – асаднікі з ліку былых удзельнікаў польска-савецкай вайны 1919–1920 гадоў.

У Заходняй Беларусі ў 1921-1925 парцэлязавалася штогод да 25 тыс. га дзяржаўных і 27 тыс. уласніцкіх зямель. У большасці (80%) яе гаспадарамі сталі асаднікі і заможныя сяляне. Усяго да 1934 было распрададзена 597 тыс. га (20% плошчы буйных ўласнікаў)

31 ліпеня 1923 г. выйшаў закон аб камасацыі, якая прадугле-джвала ўпарадкаванне сялянскіх гаспадарак шляхам ліквідацыі цераспалосіцы і сервітутаў – сумесных з панамі ўладанняў, звядзен-нем зямель у адзін участак і перасялення на хутары. Тыя з памешчыкаў, хто меў больш за 60 га ў раёне гарадоў і 160 га ў іншых раёнах, быў абавязаны прадаць сялянам і асаднікам па 15 га зямлі ў Польшчы і 26 га ў Заходняй Беларусі. Пераезд на хутары адбываўся за кошт гаспадара, але дзяржава прадастаўляла крэдыт на 15 год: 1 200 злотых на перанос будынка і 600 – на меліярацыю.

Да 1938 г. 115, 7 тыс. сялянскіх гаспадарак былі пазбаўлены права карыстацца сервітутамі – сумеснымі з панамі пашамі і выганамі для сваёй жывёлы. У выніку за памешчыкамі засталося 3/4 плошчаў такіх зямель, а сялянам – 1/4 або кампенсавалася грашыма.

Да 1939 г на хутарах рассялілася каля 70% сялянскіх гаспадарак.

Разам з эканамічнымі мэтамі ўрад спрыяў замацаванню на "усходніх крэсах" этнічных палякаў – асаднікаў, непрымірыма настроеных супраць Савецкай улады. Менавіта каланісты з ліку былых жаўнераў часу савецка-польскай вайны 1919-1920 гг. Яны атрымоўвалі бясплатна або за невялікі кошт па 14-15 га зямлі і доўгатэрміновы крэдыт на яе асваенне. Да 1939 г. у Заходняй Беларусі пасялілася каля 10 тыс. асаднікаў. Яны ж занялі важнейшыя пасады ў органах мясцовай улады, у паліцыі, у службах аховы лясоў і г.д.

Аграрная рэформа не вырашыла асноўных праблем беларускай вёскі. Буйное памешчыцкае землеўладанне засталося непарушным. Заможныя сялянскія і асадніцкія гаспадаркі складалі крыху больш за 6, серадняцкія – 23, бядняцкія – каля 70 %.

З-за малазямелля каля 50% (700 тыс. чал.) працаздольных сялян адчувала дэфіцыт занятасці. Неразвітасць прамысловасці не магла паглынуць такой масы свабодных рабочых рук. Па гэтай жа прычыне падзённая праца ў панскай гаспадарцы каштавала зусім танна.

Некаторая частка сялянства бачыла выйсце ў эміграцыі, Так, за 1921-1939 гг. у ЗША, Канаду, Аргенціну, Аўстралію выехала каля 120-150 тыс. беларусаў.

Становішча сялян ускладнялася падатковым прэсам.. Да 1931 памер падаткаў узрос у параўнанні з 1913 г. у 4 разы. Каб спагнаць запазычанасць, улады маглі канфіскаваць маёмасць земляроба і прадаць на публічных таргах.

З другога боку, каб пракарміць сям’ю, атрымаць прыбытак, заплаціць падаткі, селянін мусіў працаваць на сваім участку з максімальнай аддачай, выкарыстоўваць новыя тэхналогіі апрацоўкі глебы і элітнае насенне, ашчадна ставіцца да маёмасці, з ранніх гадоў прывучаць да працы дзяцей. Нават самыя бедныя гаспадары не шкадавалі грошай на адукацыю дзецям, бо такім чынам іх можна было не толькі “вывесці ў людзі”, а і захаваць свае ўчасткі ад драблення

Адным з вынікаў напружанай працы хутаранаў і вяскоўцаў стаў значнае павелічэнне ўраджайнасці збожжавых, якая дасягнулі ўзроўню Францыі, а па іншых культурах – нават пераўзышлі фермерскія гаспадаркі ЗША. Але ў цэлым высокая прадукцыйнасць сялянскай працы не магла кампенсаваць агульнай нястачы большасці гаспадарак.

Такім чынам, нягледзячы на ўрадавыя рэформы, сельская гаспадарка Заходняй Беларусі патрабавала карэнных перамен, найперш звязаных з абмежаваннем буйнога землеўладання. Як і прамысловасць, яе людскі і матэрыяльны патэнцыял быў падпарадкаваны інтарэсам “Вялікай Польшчы”, а ўся эканоміка была пастаўлена ў становішча каланіяльнага прыдатку.

У тэкстах Рыжскага мірнага дагавора і Канстытуцыі Польшчы правы нацыянальных меншасцей фармальна абараняліся, але ў рэальным жыцці беларусы лічыліся этнічнай групай у той час, для палякаў Заходняя Беларусь з’яўлялася “малой айчынай” палякаў, якія тут жылі. З гэтага вынікала, што тут павінны панаваць адзіная дзяржаўная мова і каталіцкая рэлігія. Дзеячы беларускіх партый і арганізацый ўсведамлялі небяспеку паланізацыі, таму значную частку сваёй дзейнасці скіроўвалі на захаванне і развіццё нацыянальнай мовы, школы і культуры, у тым ліку – на ўвядзенне царкоўнага набажэнства на беларускай мове.

Яшчэ ў 1918-1919 гг. у Заходняй Беларусі дзейнічала каля 350 рускіх і беларускіх школ. Разглядаючы рускую школу, а таксама праваслаўную царкву як сродак негатыўнага ідэйнага ўплыву на сваіх грамадзян, польскія ўлады рабілі многае, каб яго максімальна змен-шыць. Так, каб абмежаваць ролю праваслаўнай царквы ў духоўным жыцці беларусаў польскі ўрад дамогся надання ёй аўтакефаліі, вываду з падпарадкавання Маскоўскаму Патрыярху і ў рэшце рэшт паставіў яе на службу сваёй дзяржаве. Каб аслабіць самастойнасць і ўплыў праваслаўных беларускіх епархій, польскія ўлады адхілялі ад службы не лаяльных Польшчы святароў, а замест іх прызначалі на святароў польскай нацыянальнасці. Пашырыліся выпадкі канфіскацыі царкоў-ных зямельных уладанняў, вяртання каталікам і уніятам храмаў, якія ў свой час былі ў іх адабраны і ператвораны ў цэрквы.

Дзяржаўныя колы мелі на мэце надаць праваслаўнай Царкве польскія культурна-моўныя характарыстыкі і зрабіць яе інструментам паланізацыі, нацыянальнай і культурнай асіміляцыі насельніцтва Заходняй Беларусі, і ўрэшце – ператварыць беларусаў у “палякаў праваслаўнага веравызнання”. З гэтай нагоды польская мова стала ўводзіцца ў царкоўнае справаводства і набажэнствы. З’явілася польскамоўная праваслаўная дзейнасць, стварэнне грамадска-рэлі-гійнага руху “праваслаўных палякаў”, прызначэнне на царкоўныя пасады святароў польскай нацыянальнасці і г. д.

Небяспеку асіміляцыі ўсведамлялі і тыя дзеячы, якія ўжо ў 1921 г. пайшлі на стварэнне моцнай грамадскай арганізацыі – Таварыства беларускай школы (ТБШ). Але толькі ў 1926 г. яно набыло магчыма працаваць легальна між тым, як да таго часу ў Заходняй Беларусі засталіся дзеючымі толькі чатыры беларускія школы. Менавіта ў выніку настойлівай дзейнасці ТБШ у 1927-1928 гг. урад пайшоў на адкрыццё 29 беларускіх і 49 польска-беларускіх школ. Існавалі 4 беларускія гімназіі – У Вільні, Радашковічах, Клецку і Навагрудку адчыніліся беларускія гімназіі. Да пачатку 1930-х гг. у ТБШ было каля 500 гурткоў і звыш 15 тыс. актывістаў. Арганізацыя выдавала 23 беларускія газеты і часопісы.

Польскі ўрад усведамляў, што нацыянальна-вызваленчы рух у Заходняй Беларусі ў многім адбываўся пад уздзеяннем не толькі палітычных, але і культурна-асветных устаноў, беларускай прэсы і г. д. Невыпадкова пасля разгрому БСРГ і клуба “Змаганне” такі ж лёс спасціг беларускую адукацыю. У 1932—1934 гадах тры беларускія гімназіі былі закрыты, а чацвертая, Віленская, у якой навучалася каля 200 вучняў, была ператворана ў філію польскай гімназіі. У 1938-1939 навучальным годзе ў Заходняй Беларусі не засталося ніводнай беларускай школы. Польская пачатковая школа была бясплатнай, але далёка не ўсе беларускія дзеці маглі яе навадваць, бо былі вымушана дапамагаць бацькам у гаспадарчых справах. Невыпадкова, што ў 1931 г. колькасць непісьменных у Заходняй Беларусі (43 %) значна перпавышала гэтую ж колькасць у БССР (15%).

Не спрыяў адукацыі беларусаў і высокі кошт навучання ў сярэдніх, прафесійных і вышэйшых навучальных установах.

Важнейшым патрабаваннем пры прыёме на працу ў дзяржаўную установу ці на транспарт з’яўлялася абавязковае валоданне польскай мовай. Перадача тэлеграм на беларускай мове забаранялася. Усе вывешаныя шыльды павінны былі быць напісанымі толькі на дзяржаўнай мове. Паланізатарская дзейнасць урада выклікала незадавальненне насельніцтва і пашырэнне антыпольскіх настрояў.

Такім чынам, культурнае жыццё беларускага народа пастаянна абмяжоўвалася. Дзякуючы такім энтузіястам як Р. Шырма, М. Забэйда-Суміцкі, Я. Драздовіч, П. Сергіевіч, С. Новік-Пяюн, М. Танк і інш., беларусы не парывалі са сваёй самабытнай культурай. Пала-нізатарская дзейнасць урада выклікала незадавальненне насельніцтва і пашырэнне антыпольскіх настрояў.

Наогул, знаходжанне Заходняй Беларусі ў складзе Рэчы Паспалітай Польскай пасля падпісання Рыжскага дагавору было неспрыяльным для беларусаў часам, калі іх зямля, рэсурсы і ўся эканоміка няўхільна ператваралася ў каланіяльны прыдатак, а прадстаўнікам тытульнай нацыі пагражала этнічная асіміляцыя, поўнае забыццё сваёй мінуўшчыны, мовы і самабытнай культуры

5. З сярэдзіны 30-х гадоў ХХ в. Германія ізноў выйшла на першыя ролі ў еўрапейскай палітыцы. Найперш гэта было абумоўлена яе эканамічным уздымам, выкліканым вялікімі замежнымі інвестыцыямі (1926-1928) спыненнем рэпарацый (1932). Па-другое, Версальская сістэма па віне яе арганізатараў прыходзілі ў заняпад і не магла прадухіліць парушэнне Германіяй умоў Сен-Жэрменскага міру.

Нарэшце асноўная прычына вяртання краіны на перадавыя пазіцыі ў Еўропе была звязана з прыходам да ўлады ў 1933 г. нацыянал-сацыялістычнай нямецкай рабочай партыі (NSDAP), якая ў 1933 г. на выбарах у парламент (Рэйхстаг) перамагла камуністаў і сацыял дэмакратаў і сфарміравала ўрад на чале з канцлерам А. Гітлерам. За кароткі час нацыстам удалося ўсталяваць у краіне сваю ультранацыяналістычную (фашысцкую) дыктатуру і прыступіцца да ажыццяўлення сваёй праграмы. Яе змест, заключаны ў так званых 25 пунктах, быў скіраваны на скасаванне зневажальных умоў Версальскага і Сен-Жарменскага мірных дагавораў, аб’яднанне ўсіх немцаў у “Вялікую Германію” і забеспячэнне для іх “жыццёвых прастораў”. У ліку першых крокаў на шляху да ўсталявання “тысячагадовай імперыі” або “трэцяга рэйха” былі “скасаванне наёмнага войска і ўтварэнене народнай арміі” праз увядзенне ўсеагульнай вайсковай павіннасці. За кароткі час нацысцкаму кіраўніцтву ўдалося ідэйна абалваніць увесь нямецкі народ, пераканаць іх у расавай выключнасці, праве сусветнага панавання, выключных якасцях правадыра (фюрэра) нацыі А. Гітлера.

Насуперак існаваўшым дагаворам, гітлераўская Германія прыступілася да фарміравання магутнай арміі, авіяцыі і флота.. За кароткі час з дапамогай замежных, галоўным чынам амерыканскіх інвестыцый у Германіі было пабудавана 300 ваенных заводаў, а вытворчасць зброі за 5 год павялічылася ў 22 разы. У 1935 г. галоўнакамандуючым узброеных сіл (вермахта) стаў А. Гітлер. У тым жа годзе пасля праведзенага ў Саарскай вобласці рэферэндума яе жыхары выказаліся за ўз’яднанне з Германіяй. Праз год, 7 сакавіка 1936 г. нямецкія войскі ўвайшлі ў Рэйнску дэмілітарызаваную зону і яна ізноў стала належаць рэйху. Характэрна, што Францыя, на той час значна мацнейшая па ўзбраенні за Германію, не стала ёй пярэчыць.

У 1936 г. ліку надзейных саюзнікаў, якіх знайшоў Гітлер пад час падрыхтоўкі да новых войн, былі фашысцкая Італія і мілітарысцкая Японія. Створаны ў 1936 г. так званы Антыкамінтэрнаўскі пакт, скіраваны супраць СССР і “сусветнага камунізму” падпісалі Германія, Японія, Італія, Венгрыя, Маньчжоу-Го, Іспанія і інш.

Аб нестабільнасці ў свеце, небяспецы фашызму і няздольнасці Лігі Нацый прадухіліць агрэсію сведчылі захоп Італіяй тэрыторыі Абісініі ў 1936 г.

Яшчэ больш выразна гэтыя прыкметы выявіліся ў Іспаніі ў 1936-1939 гг. пад час вайны паміж прыхільнікамі і праціўнікамі рэспублікі. На баку першых змагалася дабрахвотнікі звыш 35 тыс. чал. з 54 краін свету, у тым ліку 3 тыс. – з СССР. Антырэспубліканскі мяцеж на чале з Генералам Ф. Франка быў падтрыманы Італіяй, Германіяй і Парту-галіяй і ўрэшце скончыўся ўсталяваннем фашысцкай дыктатуры Ф. Франка.

Характэрна, што Англія і Францыя, замест таго, каб сваім аўта-рытэтам спыніць кравапраліцце, заняла пазіцыю неўмяшаль-ніцтва. Заганнасць такой палітыкі дазволіла Германіі 12 сакавіка 1938 г. шляхам увядзення сваіх войск у Аўстрыю “ўз’яднацца” з ёю, а фактычна далучыць яе да рэйха.

Відавочна, што англа-французская палітыка “утаймавання” Герма-ніі, якая заключалася ў задавальненні яе прэтэнзій на тыя ці іншыя тэрыторыі, спрыяла рэалізацыі захопніцкіх амбіцый Гітлера. Так, на шляху ўтварэння “Вялікай Германіі” паўстала Чэхаславакія, значную частку насельніцтва якой складалі судэцкія немцы. Нежаданне ўрада прэзідэнта Бенеша прадаставіць ім аўтаномію выклікала палітычную напружанасць у краіне. А. Гітлер не рызыкнуў увесці ў Судэты свае войскі, паколькі СССР і Францыя ў 1935 г. заключылі з Чэхаславакіяй дагаворы аб узаемадапамозе. Але вясной 1938 г. прэм’ер-міністры Англіі і Францыі заявілі прэзідэнту Э. Бенешу, што яны будуць ваяваць за Чэхаславакію, калі тая не саступіць Германіі.

У такіх умовах 29-30 верасня 1938 г. ініцыятыве А. Гітлера ў Мюнхене адбылася сустрэча кіраўнікоў ўрадаў Англіі, Францыі і Італіі, дзе і была падпісана дамова аб перадачы Судэцкай вобласці Германіі. Чэшскую дэлегацыю запрасілі толькі для таго, каб азнаёміць з тэкстам дамовы. Прэзідэнт Э. Бенеш успрыняў дамову як здраду Чехаславакіі з боку заходніх дэмакратый і падаў у адстаўку.

Гэтая ганебная акцыя, якая атрымала назву Мюнхенскай змовы, мела цяжкія наступствы для Чэхаславакіі. Услед за стратай Судэт, па патрабаванні Польшчы ад 1 кастрычніка 1938 г. краіна пазбаўлялася Цешынскай вобласці. 7 кастрычніка пад уціскам Германіі чэхаславацкі ўрад прыняў рашэнне аб прадастаўленні аўтаноміі Славакіі, а 8 кастрычніка – Закарпацкай Украіне. 2 лістапада “сваю долю” – гарады Ужгарад, Мукачава і інш.. атрымала Венгрыя. Нарэшце ў сакавіку 1939 г. рэшткі дзяржавы былі акупіраваны немцамі і ўключаны ў склад рэйха пад назвай “пратэктарат Багемія і Маравія”. Акрамя вялікіх тэрыторый, значнай колькасці прыродных і людскіх рэсурсаў, якія захапіла Германія, яе ваенны патэнцыял значна ўзбагаціўся, галоўным чынам, за кошт ваенных заводаў “Шкода” і інш., дзе вырабляліся танкі, аўтамабілі і інш. узбраенне.

Важнейшым палітычным наступствам Мюнхенскай змовы стала банкруцтва палітыкі “утаймавання агрэсара”, якая ўрэшце рэшт прычынілася да таго, што Германія стала будаваць планы вайны супраць саміх “утаймавальнікаў. Так, у кастрычніку 1938 г. яна ўпершыню выстаўляе патрабаванні да Польшчы аб дазволе на пабудову праз яе тэрыторыю шашы на Данцыг.

6. З моманту ўступлення СССР у 1934 г. у Лігу Нацый СССР зрабіўся шчырым прыхільнікам стварэння сістэмы калектыўнай бяспекі ад магчымай агрэсіі. Пагроза германскага рэваншызму абумовіла падрыхтоўку агульнага дагавора аб узаемадапамозе з удзелам СССР, Чэхаславакіі, Фінляндыі, Польшчы, Латвіі і Літвы. Але Англія і Францыя не выказалі да яго цікавасці, бо бачылі свой шлях узаемаадносін з Германіяй праз яе “ўтаймаванне” і перанос ваеннай экспансіі на ўсход. Крызіс Версальска-Вашынгтонскай сістэмы і недзеездольнасць Лігі Нацый перашкаджалі складванню сістэмы калектыўнай бяспекі ў той час, як агрэсіўныя памкненні Італіі, Германіі і Японіі не сустракалі перашкод.

Абвастрэнне праблемы “данцыгскага калідору”, у сакавіку 1939 г. пасля захопу Аўстрыі, Чэхаславакіі, Клайпедскай вобласці ізноў паставіла ў парадак дня неабходнасць вяртання да ідэі калектыўнай бяспекі. 31 сакавіка 1939 г. Англія і Францыя прадаставіла гарантыі Польшчы на выпадак агрэсіі. 16 красавіка наркам замежных спраў СССР Літвінаў прапана-ваў англійскаму і брытанскаму ўрадам падпісаць сумесную ваенную канвенцыю, але безвынікова.

Са свайго боку А. Гітлер 28 красавіка абвясціў аб разрыве германа-польскага пакту аб ненападзе и англа-германскай марской канвенцыі. 23 мая 1939 г. фюрэр на нарадзе з генералітэтам абвясціў аб цвёрдым намеры напасці на Польшчу, а таксама назваў Англію галоўным ворагам Германіі. У такіх умовах вясной-летам 1939 г. Англія і Францыя былі вымушаны ізноў вярнуцца за стол перагавораў. Другой прычынай таго з’яўляліся звесткі аб пацяпленні адносін паміж Германіяй і СССР.

Аднак перагаворы, якія працягваліся ў Маскве з мая да канца ліпеня 1939 г., выявілі імкненне Англіі і Францыі абмежавацца падпісаннем палітычнай дамовы аб узаемадапамозе і ўхіліцца ад падпісання ваеннай канвенцыі.

Пасля перапынку і аднаўлення перагавораў у жніўні высветлілася, што статус англійскіх і французскіх дыпламатаў вельмі нізкі, да таго ж у іх не было паўнамоцтваў для падпісання сур’ёзных дамоў. Віда-вочна, што патэн-цыяльныя саюзнікі спадзяваліся выкарыстаць перагаворы як сродак палітыч-нага ўціску на Гітлера. Акрамя таго, на апошнім пасяджэнні дэлегацый 17 жніўня высветлілася, што ў той час, як СССР абавязваўся выставіць супраць агрэсараў у Еўропе 136 дывізій, 9–10 тыс. танкаў 5–5,5 тыс. баявых самалётаў, польскі ўрад катэгарычна адмаўляўся прапусціць іх праз сваю тэрыторыю у выпадку ваеннай неабходнасці.

Такім чынам, палітыка СССР, скіраваная на стварэнне сістэіы калектыўнай бяспекі станоўчых вынікаў не прынесла. Правал перагавораў быў перадвызначаны недальнабачнай і недружалюбнай пазіцыяй, занятай урадамі Англіі, Францыі, а таксама Польшчы. Вынікі перагавораў абумовілі далейшыя пошукі выйсця са складанага міжнароднага становішча, у якім апынуўся Савецкі Саюз.

З моманту прыходу нацыстаў да ўлады ў 1933 г. і да пачатку 1939 г. савецка-германскія адносіны характарызаваліся недружалюбнасцю, ідэйнай барацьбой, саперніцтвам за сферы ўплыву на еўрапейскай палітычнай арэне. Але пасля падзелу Чэхаславакіі СССР фактычна апынуўся ў ізаляцыі. Як пазней сказаў французскі пасол у Маскве Р. Кулондр, “з дапамогай мюнхенскага пагаднення заходныя дзяржавы штурхнулі Сталіна ў абдымкі Гітлера”.

Аб тым сведчылі тыя факты, што з восені 1938 г. усе антыфашысцкія матэрыялы зніклі са старонак СМІ СССР і выданняў Камінтэрна. 10 сакавіка 1939 г. І. Сталін у сваім выступленні на XVIII з'ездзе УКП (б) абвінаваціў англічан і французаў у правакацыі вайны і запэўніў Германію ў гатоўнасці да «палітыкі міру» з ёй. Нарэшце 3 мая наркам замежных спраў, шчыры антыфашыст М. Літвінаў быў адпраўлены ў адстаўку, а яго месца заняў В. Молатаў.

Як вядома, у гэты час у Маскве пачаліся переговоры СССР з Англіяй і Францыяй, таму А. Гітлер прыняў рашэнне аб збліжэнні з Савецкім Саюзам. 15 жніўня нямецкі пасол у Маскве В. фон дэр Шуленбург паведаміў В. Молатаву аб гатоўнасці міністра замежных спраў І. Рыбентропа сустрэцца з савецкім урадам для “высвятлення германа-рускіх адносін”. 21 жніўня 1939 г. у адказ на асабістую тэлеграму А. Гітлера І. Сталін даў згоду прыняць І. Рыбентропа.

У выніку сустрэчы ў Крамлі 23 жніўня 1939 г. кіраўнікамі замежных ведамстваў быў падпісаны савецка-германскі дагавор аб ненападзенні тэрмінам на 10 гадоў, а таксама сакрэтны пратакол аб падзеле сфер уплыву ў Еўропе. Арганізаваны з гэтай нагоды банкет быў распачаты І. Сталіным. «Я ведаю, як нямецкі народ любіць фюрэра. Таму я хочу выпіць за яго здароўе».

Такім чынам, узаемаадносіны СССР і Германіі карэнным чынам мянялі-ся ад канфрантацыі да супрацоўніцтва ў ваеннай сферы. Абедзве краіны абавязаліся пазбягаць узаемных узброеных нападаў, а таксама ўдзельнічаць у хаўрусах, скіраваных супраць аднага ўдзельнікаў пакта.

Паводле сакрэтнага пратакола, у сферу інтарэсаў СССР у Прыбалтыцы ўваходзілі Латвія, Эстонія і Фінляндыя, а Германіі — Літва. Польшча для абодвух бакоў уяўляла агульны інтарэс. У дакуменце не вялося прамой гаворкі аб лёсе Польскай дзяржавы, але было відавочна, што савецкія землі, страчаныя па Рыжскаму дагавору 1921 г. павінны былі адысці да СССР. Таму сферы ўплыву ў ёй павінны былі праходзіць па лініі рэк Нараў – Вісла – Сан. Германія таксама не пярэчыла савецкаму імкненню ўключыць у сферу сваіх інтарэсаў Бесарабію. У германскую сферу адыходзілі Францыя, Англія і іх афрыканскія калоніі.

Дата добавления: 2014-01-07