Ызыл кітап 2 страница

Әр түрдің автокөдіктер қолданған жанармайының жалпы мөлшерін (ΣQ) анықтап, нәтижелерді 10 – кестеге толтырыңыздар.

Автомобиль түрі	N₁	Q_1,соның ішінде
		бензин	Дизельді жанармай
жеңіл автомобильдер
жүк автомашиналары
Автобустар
Дизельді жүк машиналары
	Барлығы ΣQ

Қалыпты жағдайда жанармайдың әр түріне және барлығы үшін бөлініп шыққан зиянды заттардың (литрмен) мөлшерін есептеңіздер. Нәтижелерді 11-кестеге толтырыңыздар.

Жанармай түрі	Q, л	Зиянды заттардың мөлшері, л
		СО	Көмір- сулар	NO₂
Бензин
Дизельді отын
	Барлығы (V), л.

- мына формула бойынша бөлініп шыққан зиянды заттардың массасын (m, г)

- қоршаған ортаның санитарлық рұқсат етілетін жағдайын қамтамасыз ету үшін бөлініп шыққан зиянды заттарды сүйылту үшін қажет таза ауаның мөлшерін.

Зиянды заттың түрі	мөлшері, л	масса, г	сұйылтуға қажет ауаның мөлшері, м³	ПДК мәні мг/м²
СО
көмсулар
N0₂

Рұқсат етілетін шекті концентрациялар мәні анықтамаларда берілген.

2. Автомагистралға тұрғын үйлер мен ғимараттардың жақындығын есепке ала отырвп, өздеріңіздің зерттеген территорияның экологиялық жағдайы туралы қорытынды жазыңыздар.

Тақырыбы: Экологиялық зиянды заттар мен әсер ету факторларын анықтау.

Кіріспе. Қазіргі кездегі қоғамда күнделікті жүздеген мың химиялық заттар қолданылады. Бұл заттар арасындағы көптеген химиялық реакцияларды, олардың жеке және бірлескен улылық эффектілерін бақылау мүмкін емес? Аса қауіпті он заттар мен әсер ету факторларынан ауыр металдарды (Zn, Cu, Mn, Hg, Co, Mo, Pb, Cd, As), үшқыш органикалық қосылыстар, формальдегид, пестицидтер, жанудың жанама өнімдері (СО₂, СО₂, NO₂ SO₂), щаң, асбест, бактериалар, күн сәулесінің жетіспеуі, радиацианы атауға болады.

Болашақта қалдықты аз шығаратын жаңа технологияларды енгізу, бұл – заттардың қоршаған ортаның тіршілігі мен адам денсаулығы үшін қауіпті әсерін кемітуге мүмкіндік береді. Бірақ қазірдің өзінде өздеріңіздің денсаулығыңызды сақтауда жартылай болса да қаупін төмендете аласыздар.

Мақсаты: Тұрмыста қолданатын анағұрлым қауіпті заттарды және олардын қорғану әдістерін анықтау.

1. 15 және 16-кестелердің мазмұнын оқыңыздар. 16-кестенің соңғы қатарын қауіпті заттардан қорғану үшін қандай нұсқаулар беруге болады. (толтырыңыздар).

Өздеріңіздің өміріңізді экологиялық қауіпті заттар мен орта факторларының әсері тұрғысынан анализдеңіз.

Өзіңізді және жақындарыңызды ортаның қолайсыз факторларынан қорғау үшін қандай шараларды іс-жүзінде жасауға болады?

Экологиялық императив тұрғысынан тұрмыстағы өзіңіздің мінез-құлқыңызды сараптаңыз: қоршаған ортадан денсаулыққа зиянды факторларды атаңыздар: денсаулық жағдайын жақсарту үшін ең алдымен не істеу керектігін отбасы мүшелерімен талқылаңыздар.

Қауіпті заттың не заттар тобының аты	Қауіпті заттардың көзі	Ағзаға тигізуі мүмкін әсері	Қауіпті заттардан қорғауға нұсқаулар
1. Ауыр металдар (Hg, Pb, Cd, As, Cu, Zn, Mn, Co, және т.б.)	Бояулар, шайынды сулар, қалдықтарды жағу, сынапты шамдар, автомашиналардың газдары, жасанды мата, пластмасса.	Cd – қаңқада өзгерістер, бұйрек аурулары; As -терінің қатерлі ісігі; Hg - жүйке жүйесін зақымдайды; Pb - бүйрек, бауыр аурулары.	Ауыз суды тазалғыш фильтрден өткізу; суда еритін бояуларды пайдалану, көліктерді қорғасыннан тазартылған бензинмен қамтамасыз ету.
2. Ұшқыш органикалық қосылыстар	Еріткіштер, тазалағыш құралдар, дезинфекциялаушы заттар, бояулар, желім, пестицидтер, ағаш сүрегінің консерванттары	Хлорлы еріткіштер – қатерлі ісіктер, ісіктер Галогенді көмірсулар – жүйке және жүрек тамыр жүйесін, бүйрек, бауырды зақымдайды иммунитетті төмендететін диоксиндердің организмде түзілуі, кемістіктер мен мутациялар туғызады	Қауіпті заттардан бас тарту, жақсы желденетін бөлмеде жұмыс істеу.
3.Формальде гид	Пресстелген плиткалар, желім, кілемді жабыңдар	Тыныс алу мүшелерінің ауруы қатерлі ісік, бас айналу	Формальдегидті жақсы сіңіретін бөлме өсімдіктерін өсіру, қабырғаларға шлак (табиғи смола) жағу
4.Пестицид тер	Пестицидтердің барлық түрлері	Ағзалардағы көптеген заттармен реакцияға түсіп,белгісіз қосылыстар түзуі мүмкін
5. Жану өнімдері (СО, NO₂6 CO₂6 SO₂ және т.б.)	Темеке түтіні, газ плиталары, автомобильдердің газдары	Тыныс алу жүйесі мүшелерінің аурулары, қатерлі ісіктер, бас ауруы	Темекіден бас тарту, мөлмелерді жақсы желдету, автокөлік жұмысын бақылау
6. Шаң	Дизельді транспорт, жылу электростанциялары, қалдықтарды жағу, тазартқыш құралдары жоқ өндіріс орындары	Аллергия, тыныс алу мүшелерінің аурулары	Ылғалды тазарту, желдеткіштерге торлы перделер тұту, бұзылған шаң сорғыштарды пайдаланбау
7. Асбест	Құрылыс материалдары, жылу изоляторлары	Аллергиялар, тыныс алу жүйесінің аурулары, қатерлі ісіктер (10 – 30 жылдан кейінгі эффект)	Асбесті тор материалдарды арнайы пленкалармен қаптау
8. Ауру туғызушы бактериалар	Ластанған және шаңданған бөлмелер	Асқазан, ішек аурулары	Сабынды ыстық сумен жуу, азық-түлікті жабық ыдыста сақтау, тоңазытқыштарды пайдалану
9. Күн сәулесінің жетіспеуі	Қалалар ауасының ластануы, күн тәртібінің (режим) дұрыс болмауы	Д витаминінің жетіспеуі	Таза ауада серуендеу
10. Радиация	Құрылыс материалдары, ядролық қаруды сынау, авариялар	Қатерлі ісік аурулары	Бөлмелерді желдету, таза азық-түлікті пайдалану, и ммунитетті күшейту.

Үйлеріңіздегі экологиялық жағдайды жақсарту жолдары

Орта факторлары	Факторлардың қолайсыз нәтижелерінін әсері	Зиянсыз құралдармен ауыстыру мүмкіндігі және зиянды әсерді жою жолдары
1. Тұрғын үйдегі температура	Жылу жоғалту, көп мөлшерде энергия жұмсау
2. Жасанды маталар мен кілем өнімдері (капрон, нейлон, полиэфирлі, полиакрилонитрильді, поливинилхлоридті, полилефинді)	Теріні тітіркендіру және ұшқыш улы өнімдердің бөлініп шығуынан аллергияның пайда болуы
2. Косметика және парфимерия: иіс су (духи), далап (помада губная), опа (пудра), кремдер, шампуньдер, иіс сабын, шаш бояу тырнақ боятын лак, шашқа арналған лак, дене дезодоранты, ауа дезодоранты.	Аллергия реакция уақыты өтіп кеткен далаптағы висмут пен майлардың улы әсері цинк қосылыстарының улы әсері конъюктивиттер, дерматиттер, әкпенің зақымдануы аллергияның пайда болуы аллергияның пайда болуы аллергияның пайда болуы ацетон және басқа да еріткіштердің қан, жүйке және тыныс алу жүйесіне есіріткілік әсер етуі; терінің тітіркенуі, канцерогенді әсер; кілегейлі қабықшалардың тітіркенуі, түншықтырғыштық әсер; есеріткілік әсер;
4. Жуғыш заттар кір жуатын ұнтақтар тазартқыш заттар дақ кетірушілер аяқ киім майы	Аллергия, катаральдық өзгерістер, кілейгейлі қабықшалардың тітіркенуі Аллергия, катаральдық өзгерістер, кілегейлі қабықшалардың тітіркенуі; өзендер мен көл суларына түссе- тірі ағзаларды жояды; көмірсулардың галогентуындыларын қара; кілейгелі қабықшалардың қабынуы
5.Ағартушы және дезинфекциялаушы заттар	Тері мен кілегейлі қабықшалардың тітіркенуі, сондай-ақ формалиннің канцерогенді әсері
6. Пестицидтер	Улы әсер (акометрин Н, диазинон, дибром, дихлор, карбофос, нафталин, мысты купорос, нитрафен, тиазон,
7. Құрылыс материалдары: желімдер, майлы бояу, майлы лактар, паркет лагы, эмаль-лактар нитроэмаль линолеум, жиһаз маталары мен перделер.	Тері мен кілегейлі қабықшаларды тітіркендіреді: «Момент», «Феникс» жүйке жүйесін зақымдап, қатерлі ісік туғызуы мүмкін; ауыр металлдар мен органикалық еріткіштердің улы әсері; улы және канцерогенді заттардың әсері; өрт қаупі, есірткі заттары бар, қан түзу мүшелерін зақымдайды; хлорвинил мен пластификаторлар созылмалы улану туғызуы мүмкін; химиялық талшықтар электрленді, ылғалды нашар сіңіреді, улы қоспалары бар;
8. Қаптау материалдары: металдық полиэтиленді, полистриролды және т.б. көп қабатты және көп компонентті қаптау материалы	Қоршаған ортаны ластайды, қымбат материалдарды бүлдіреді; Бактериялар ыдырата алмайды және ерімейді, қыздырғанда улы қосылыстар түзе отырып ыдырайды; қайта өңдеуге жатпайды, қоршаған ортаны ластайды.

Тірішілікке қолайлы экологиялық жағдайлар және салған идеалды тұрғын үй (жеке пәтер, үй немесе шағын аудан) жобасын ұсыныңыздар. Жоба іс-жүзінде іске асарлықтай және мүмкіндігінше тиімді (экономды болсын.

1. Экологиялық тұрғыдан аса қауіпті заттардын қандай топтарын білесіздер?

2. Адамның мекен ету ортасының ластануын кемітудің қандай негізгі өндірістерін білесіздер?

3. Үй жағдайларында қауіпті заттармен ластану деңгейін төмендету үшін қандай іс-шаралар жүргізу керек?

Тақырыбы: Қоректік ресурстар үшін тіршілік бәсекелестігін зернттеу.

Кіріспе. Экологиялық тұрғыдан таза, толыққанды қоршаған орта басқа факторлармен бірге адам денсаулығын сақтауда маңызды болып табылады.

Мақсаты: Жасыл желек микроклиматты реттеуде маңызды рөл атқарады: топырақты, үйлердің қабырғасын, жолдарды шектен тыс қызудан қорғап, ауаны ылғалдандырады және тазартады. Олар ауадағы швң мен ағзалардың 70-80 % сіңіріп алады. Ыстық жаз күнінде жасыл газон жолында жер бетінен 1,5 м биіктегі ауаның температурасы асфальтты жолға қарағанда 2,5⁰ С-ға төмен.

Жасыл желек сонымен қатар, дыбыс толқындарын сіңіріп, сыртқы шуды төмендетеді.

Қажетті құрал-жабдықтар. Мөлдір жабысқақ пленка

5. Берілген территорияның әр түрлі бөліктерінен (жасыл зона, автомагистраль маңы, тұрғын үйлер жанынан, т.б.) және әр түрлі биіктіктен ағаш жапырақтарын жинаңыздар

6. Жапырақтардың бетіне мөлдір жабысқақ пленканы жапсырыңыздар.

7. Пленканы жабысқақ шаң қабатымен жапырақтардан алып, ақ қағаз бетіне жапсырыңыздар.

8. Алынған үлгілерді бір-бірімен салыстырыңыздар.

Зерттелген территорияның әр түрлі бөліктерінің шаңданып, ластануы туралы қортынды жасаңыздар.

Сіз тұратын аудандағы шаңның негізгі көздері қандай?

Тақырыбы: Әр түрлі тірі ағзалардың зат айналымындағы рөлін зерттеу.

Кіріспе. Зат айналымы – заттардың жерде жүріп жатқан процесстерге бірнеше рет қатысуы. Нақтырақ айтқанда айналымға заттар емес, химиялық элементтер қатысады. Бір ағзалар пайдаланып болғаннан соң химиялық элементтер басқа ағзалар қорытатын қозғалыстарға айналады. Бұл процесстерге қажетті энергия күннен алынады, ал мұнда тірі ағзалар белсенді рөд атқарады. Көміртегінің биохимиялық циклына органикалық заттардың өндірушілері (продуценттер), тұтынушылар (консументтер) және ыдыратушылар (редуценттер) қатысады. Өсімдіктер мен жануарлар өлгеннен соң олардың ағзалары редуценттердің (бактериялар, саңырауқұлақтар, көптеген омыртқасыздар) көмегімен ыдырайды.

Мақсаты: далалық зерттеулердің нәтижесінде алынған мәліметтер негізінде әр түрлі түрлердің зат айналымындағы рөлін анықтау.

Қажетті құрал-жабдықтар: далалық зерттеулердің статикалық өнделген мәліметтері (3-кесте), микрокаькулятор.

Солтүстік Каспий маңындағы кіші саршұнақтар мен дала суырларының өнімділігі мың ккал/га

Түр	Жыл	Қорек	Екінші реттегі өнім
		Пайдаланған	қорытылған
кіші саршұнақ


Дала суыры

1. Екінші реттегі өнімнің пайдаланылған қорекқе қатынасын (%) есептеңіздер

2. Екінші реттегі өнімнің қорытылған қорекқе қатынасын (%) есептеңіздер

3. Алынған нәтижелерді 4-кестеге еңгізіңіздер.

Әр түрлі жануарлардың өнімінің түзілуінің тиімділігі

Түр	Жыл	Екінші реттегі өнімнің пайдаланылған қорекқе қатынасын (%)	Екінші реттегі өнімнің қорытылған қорекқе қатынасын (%)
Кіші саршұнақ


Дала суыры

- Алынған мәліметтерді сараптап, әртүрлі жануарлар өнімінің түзілуінің тиімділігі туралы қортынды жасаңыздар.

- Қандай жануарлар тамақ энергиясын өсуге және май қорын жинауға анағұрлым тиімді пайдаланатынын анықтаңыздар.

- Әр жылдардағы энергияны пайдалану тиімділігі қалай өзгереді.

5. Ағзалардың қоректену әдісі бойынша қандай топтары химиялық элементтердің айналымына қатысады?

6. Бұл топтардың әрқайсысының зат айналымдағы (химиялық элементтердің) рөлі қандай?

Тақырыбы: Ғылымдық экологиялық мәселелердің үлгілерін жасау (модельдеу) және зерттеу.

Кіріспе. Ғалымдық (глобалды) Экология терминнің жалпы биосфераны зерттейтін, комплексті ғылым үшін 1977 ж. академик М.И. Будько ұсынды. Академик С.С. Шварц «Соңғы кезде адам мен табиғаттың өзара әсерінің ғалымдық мәселелер комплексін анықтау тәжірбиесі, ал бұл мәселені зерттейтін ғылымдар жиынтығын – ғалымдық экология деп атайды» деді.

Ғаламдық экологиялық мәселелерге озон қабатының бұзылуы, «парниктік эффект» мәселесі, қышқылдық жауын мәселесі, биологиялық көптүрліліктің кемуі және т.б. жатады.

Модельдеу – қандай да бір құбылыс, процесс немесе объектіні олардың модельдерін жасап, қарастыру жолымен зерттеу.

Модель (латын тілінен «moduIus» - өлшем, үлгі) – қандай да бір процесс немесе құбылыстың негізгі қасиеттерін қайталайтын аналогы.

Ғаламдық экологиялық модельдеудің негізін салушы американ ғалымы Джей Форрестер. Ол процестерді ЭЕМ-да қайталаған.

Мақсаты: Ғалымдық экологиялық мәселелердің пайда болу механизмдерін осы процестерді модельдеу арқылы зерттеу.

1 – тапсырма. Атмосфералық жауын-шашындардың қышқылдығын зерттеу (қышқылды жауын-шашынның мониторингі)

Қажетті құрал-жабдықтар: өлшегіш цилиндр, ертіндінің рН анықтауға арналған реактивтер.

1. Өлшегіш цилиндрді ашық аспан астына қойыңыздар.

2. Жауын-шашыннан соң алынған су үлгісінің рН-ын анықтаңыздар.

3. Осы бақылауларды белгілі бір уақыт аралығында (апта, айлар) жүргізіңіздер.

4. Алынған нәтижелерді 13-кесте түрінде толтырыңыздар.

Тәжірибе №	Жауын-шашын болған күн	Жауын-шашын мөлшері (үлгінің көлемі)	рН

Жауын-шашынның қышқылдығы топырақ пен су қоймалары ағзаларының тірішілік қызметіне мүмкін болатын әсері туралы қортынды жасаңыздар

2-тапсырма. «Парниктік эффект» механизмін моденльдеу.

Қажетті құрал-жабдықтар. Мөлдір пластмасса қорап немес е аквариум, құм (топырақ), суы бар пульверизатор, термометр, қыздырғыш шам.

1. Мөлдір пластмасса қорап немесе кішкене аквариумеың түбіне 2-3 см қанындықта қара топырақ немесе құм төсеңіздер. Құм немесе топырақты пульверизатордағы сумен ылғалдаңыздар.

2. Термометрді картон қойып, дөңгелек басымен жоғары қаратып, грунтқа орналастырыңыздар. Қорапты мөлдір қақпақпен жабыңыздар. Лампаны ыдыстан 20-30 см қашықтықта, жарық термометр шаригіне түсетіндей етіп орналастырыңыздар. Лампаны өшіріп, температураның бөлме температурасының деңгейінде болуын қамтамасыз етіңіздер. Бөлме температурасын жазып алыңыздар. Қақпақты ыдысқа қалдырып, лампаны қосып, термометрдегі температура қөрсеткіштерін әр минут сайыфн 20 минут бойы бақылаңыздар.

3. Лампаны өшіріп, температура бөлме температурасына дейін түскенше күтіңіздер. Топырақты (грунтты) тағы да сумен ылғандандырып, экспериментті қақпақсыз қайталаңыздар.

Жұмыстың барлық кезендерін, қара топырақты ашық түсті топырақпен ауыстырып, қайталаңыздар.

Эксперимент нәтижелерін 14 – кестеге толтырып «Температура – уақыт» координаталарында график (2-сурет) жасаңыздар.

Температура, ⁰С
Қара топырақ	Ашық топырақ
Қақпақсыз	Қақпақпен	Қақпақсыз	Қақпақпен

Алынған нәтижелер негізінде қорытынды жасаңыздар.

1. Қандай экологиялық мәселелер ғалымдық мәселелерге жатады?

2. «Парниктік эффект», қышқылдық жауындар, озон қабатының бұзылуының механизмдері қандай?

3. Ғалымдық экологиялық мәселелерді модельдеу әдісіне сипаттама беріңіздер.