Агульназемскі прывілей 1447 Г. І яго значэнне. «судзебнік» Казіміра IV 1468 г

З абраннем вялікага князя Казіміра на польскі прастол пачаўся другі этап саюзных адносін ВКЛ з Польшчай (першы завяршыўся ў 1434 г., калі са смерцю Ягайлы была скасавана унія гэтых дзяржаў). У 1447 г. зноў устанавілася персанальная унія, якая шмат дзесяцігоддзяў служыла асновай саюза дзвюх раўнапраўных дзяржаў, кожная з якіх мела сваю эканоміку, фінансы, армію, заканадаўства, дзяржаўны апарат і вяла сваю самастойную ўнутраную і знешнюю палітыку.Разам са смерцю Казіміра ў 1492 г. унія была прыпынена, але ў 1501 г. зноў аднавілася, калі каралём Польшчы быў абраны вялікі князь Аляксандр. Пасля смерці Аляксандра польскія феадалы зноў абралі сваім каралём вялікага князя Жыгімонта I і унія захавалася. Яна захоўвалася і пасля ўступлення на польскі прастол Жыгімонта II Аўгуста.

Нягледзячы на прыняцце польскай кароны, Казімір выдаў у 1447 г. у Вільні прывілей, які замацоўваў суверэнітэт і адасобленасць ВКЛ. Прывілей забараняў ураду раздаваць дзяржаўную маёмасць і пасады іншаземцам. Гэтыя артыкулы былі накіраваны супраць пранікнення польскіх феадалаў у Вялікае княства і адлюстроўвалі адмоўныя адносіны літвінскіх феадалаў да рознага роду дамаганняў іншаземцаў.Прывілей 1447 г. пацвердзіў ураўнанне эканамічных і асабістых правоў праваслаўных феадалаў з феадаламі-католікамі, хоць дыскрымінацыя пры назначэнні на дзяржаўныя пасады захоўвалася. Ён таксама заклаў асновы юрыдычнага афармлення прыгоннага права ў ВКЛ – абмежаваў права пераходу сялян, даў феадалам права чыніць суд над залежнымі сялянамі.

Прыняцце Казімірам польскай кароны не прывяло да знікнення ці змякчэння супярэчнасцяў паміж ВКЛ і Польшчай. Польскі бок дамагаўся больш цеснай уніі, не хаваў свайго жадання поўнасцю далучыць княства да кароны. Ды і ўзмежныя праблемы абвастрылі адносіны паміж дзяржавамі да такой ступені, што, здавалася, вось-вось выбухне вайна. Шэраг буйнейшых магнатаў ВКЛ: Радзівілы, Гаштольды, Осьцікі і другія – нават адаслалі польскаму ураду назад свае гербы, прынятыя імі ў выніку Гарадзельскай уніі 1413 г.

У гэтых абставінах Казіміру трэба было валодаць сапраўдным майстэрствам дыпламатыі і кампрамісаў. Як вялікі князь літоўскі ён бараніў, як мог, інтарэсы княства, але, з другога боку, як польскі кароль ён быў вымушаны дбаць і пра Польшчу, хоць не адзін раз уздымаў свой голас супраць вялікадзяржаўнай палітыкі гэтай дзяржавы ў дачыненні ВКЛ. Сімпатыі Казіміра былі на баку Вялікага княства, аднак яму прыходзілася выступаць у якасці трацейскага пасрэдніка ў адносінах дзвюх дзяржаў. Не заўсёды ў яго атрымлівалася гэтая роля. Неаднойчы польскія паны і магнаты абвінавачвалі яго ў тым, што ён не клапоціцца пра дзяржаўныя інтарэсы Польшчы, што больш спрыяе Літве. Сярод польскай шляхты нават распаўсюдзілася меркаванне, што ў Польшчы няма караля і што ўвогуле Казімір не варты каралеўскай кароны. І толькі ўпартае імкненне трымаць пад сваім уплывам суседнюю дзяржаву прымушала Польшчу мірыцца са знаходжаннем Казіміра на польскім троне. У сваю чаргу панам і магнатам ВКЛ здавалася, што Казімір недастаткова абараняе іх інтарэсы. Дайшло нават да таго, што на соймах 1456 і 1461 гг. яго хацелі пазбавіць вялікакняжацкага пасада.

Казімір кіраваў ВКЛ 52 гады, у тым ліку 47 гадоў ён трымаў польскую карону. За больш як паўстагоддзя, калі ён стаяў на чале краіны, у жыцці ВКЛ адбыліся значныя зрухі і змены. Вобразна кажучы, гэта быў пераходны перыяд ад "эпохі гераічных спраў", калі асноўныя намаганні былі засяроджаны на стварэнні і пашырэнні дзяржавы, абароне яе ад іншаземных захопнікаў, да "эпохі стваральнай працы", якая прывяла да духоўнага і культурнага ўздыму ў наступным стагоддзі. Трывала замацавалася ў справаводстве дзяржаўная беларуская мова. Пашырыліся культурныя сувязі ВКЛ з замежнымі, асабліва заходнееўрапейскімі краінамі. Літвінскія юнакі маглі набываць веды ў славутых універсітэтах Еўропы. Прычым ВКЛ не толькі запазычвала культурныя дасягненні Захаду, але і само спрыяла распаўсюджванню кніжнасці і асветы, уносіла новыя струмені ў культурнае жыццё Еўропы. Так, у 1480 г. выхадзец з княства Ян Ліцвін (Джон Літа) заснаваў першую друкарню ў Лондане.

На працягу ўсёй другой паловы XV ст. працягваўся працэс складвання беларускага этнасу, які ў тыя часы быў вядомы ў свеце пад назвай "літвіны" і "русіны", з усімі толькі яму ўласцівымі асаблівасцямі.

Католік па веравызнанню, Казімір быў цярпімы ў пытаннях веры. Пры ім будаваліся праваслаўныя цэрквы і шэраг манастыроў, у тым ліку Жыровіцкі – святыня ўсіх праваслаўных беларусаў. Праваслаўнай царкве ён даў шматлікія прывілеі, дараванні, фундушы, праваслаўнаму духавенству – аднолькавыя правы з каталіцкім. У 1458 г. была адноўлена Літоўская праваслаўная мітраполія. У далейшым мітрапаліты на кіеўскую кафедру вылучаліся ў ВКЛ, незалежна ад канстанцінопальскага патрыярха. Казімір цалкам падтрымліваў ідэю Фларэнційскай уніі 1439 г., накіраванай на збліжэнне і аб’яднанне праваслаўнай і каталіцкай канфесій.

Кадыфікацыя права, зробленая пры Казіміры, узняла на новую ступень прававую культуру ВКЛ. Першая спроба ўсталяваць адзіныя прававыя нормы на ўсёй тэрыторыі дзяржавы, абмежаваць свавольства суддзяў, а таксама ўзмацніць прававую ахову феадальнай маёмасці і ўвесці жорскія меры пакарання злачынцаў была зроблена ў Судзебніку 1468 г. Напісаны на старабеларускай мове і зацверджаны вялікім князем, ён ўяўляў сабой своеасаблівы дапаможнік для суддзяў.

Дата добавления: 2014-01-06