Лекцыя 11. Фарміраванне беларускай нацыі. Культурнае і духоўнае жыццё на этапе мадэрнізацыі расійскага грамадства

Такія ж прынцыповыя разыходжанні назіраліся і ў адносінах да такіх надзённых грамадскіх і дзяржаўных пытанняў, як дасягненні міру, аграрнае, рабочае, нацыянальнае пытанні. Кожная партыя ўсведамляла, што рэалізацыя іх стратэгічных мэт у многім залежала ад таго, наколькі прывабнай для мас (як патэнцыяльных выбаршчыкаў) будзе палітычная праграма і тактыка кожнай з іх па азначаных праблемах. Што датычыць стаўлення да вайны, то вясной РСДРП, Бунд, ПС-Р, БСГ лiчылі яе абарончай і таму заклiкалі да яе працягу да заключэння ганаровага мiру, без анексiй i кантрыбуцый. Партыйныя арганізацыі і падначаленыя ім Саветы ўзялі актыўны ўдзел у падпісцы на аблігацыі, так званай Пазыкі Свабоды, для папаўнення збяднелага дзяржаўнага бюджэту. ПНС з’яўлялася прыхiльнiцай вайны да пераможнага канца. Яе пазіцыі падзялялі меншавікі-абаронцы (Г. Пляханаў) і народныя сацыялісты. Яны таксама ўзялі ўдзел у рэалізацыі ваеннай пазыкі.

Намаганнямі Саветаў, земстваў, вясковай інтэлігенцыі ўдалося перасекчы спробы аграрнага руху. Сялянам тлумачылася сутнасць перамены ўлады, неабходнасць далейшай дапамогі фронту і чакання Устаноўчага сходу. У выніку сяляне абавязаліся прадаваць прадукты толькі дзяржаўным нарыхтоўшчыкам і тым падтрымліваць хлебную манаполію дзяржавы. Ажыццяўленню сялянскіх інтарэсаў спрыялі створаныя Саветы сялянскіх дэпутатаў. Першы на Беларусі сялянскі з’езд Мінскай і Віленскай губерні адбыўся 20-23 красавіка. Яго старшынёй быў абраны бальшавік М. В. Фрунзе. У мэтах прадухілення аграрнага руху і падрыхтоўкі да Устаноўчага сходу па распараджэнні Часовага ўрада з мая пачалі стварацца адмысловыя зямельныя камітэты, якім ставілася ў абавязак браць на ўлік усе землі, лясы, маенткі для меўшай адбыцца зямельнай рэформы.

У 1864 г. для падрыхтоўкі афіцэрскіх кадраў былі заснаваны юнкерскія вучылішчы, якія замянілі сабой саслоўныя кадэцкія корпусы. Прааналізаваўшы прычыны перамогi Прусii ў вайне з Францыяй (1871), Мілюцін укараніў новы прынцып камплектавання рускай армii. Так, у адпаведнасці з Законам ад 11 студзеня 1874 г., уводзiлася ўсеагульная воiнская павiннасць мужчын ва ўзросце ад 21 да 41 год за выключэннем карэнных жыхароў Сярэдняй Азіі і Сібіры (чукчаў, якутаў). У войска не бралi таксама адзiных сыноў, кармiльцаў i г. д. Пасля службы дэмабілізаваны салдат ішоў у бестэрмiновы адпачынак, затым 5 год ён лічыўся ў запасе, да 41 года яго запісвалі ў апалчэнне, а пасля гэтага яго кар’ера абаронцы радзімы заканчвалася.

Тэрмiн службы салдат з вышэйшай адукацыяй складаў 6 месяцаў, выпускнікоў гiмназiй – 1,5 года, гарадскога вучылiшча – 3, пачатковай школы – 4 гады. Сярод афiцэраў былі татары, палякі, зато нiводнага яўрэя, за выключэннем ваенных урачоў. Такiм чынам, i царскае войска адчула ўздзеянне ліберальных рэформ. Характэрна, што новае войска, папоўненае адукаванымі людзьмі, выхаванае без розаг, у духу гуманнасці апраўдала спадзяванні рэфарматараў, калі з 1878 г. атрымала бліскучую перамогу над Турцыяй.

Школьная рэформа, прынятая ў 1864 г., абвяшчала магчымасць атрымання адукацыі на прынцыпе ўсесаслоўнасці. “Палажэнне аб пачатковых народных вучылiшчах” дазваляла iх адкрываць арганiзацыям i нават прыватным асобам. У выніку дзяржаўна-царкоўная манаполiя на народную асвету некалькі паслаблялася, але не знікла. Так, асноўнай задачай пачатковай школы заставалася “ўкараненне ў народзе рэлiгiйных i маральных паняццяў”, таму ў ёй выкладаўся “Закон Божы”, якi меў прыярытэт перад навучаннем грамаце, i чатырма арыфметычнымі дзеямі.

Сярэдняя школа набыла ўсесаслоўны статус i прадугледжвала платную адукцыю. Гiмназii падзялялiся на класiчныя i рэальныя (пазней, пераіменаваныя ў вучылiшчы). Вучэбная праграма класiчных гiмназiй была заснавана на гуманітарных дысцыплінах (гісторыя, старажытныя мовы і інш.), засваенне якіх дазваляла маладым людзям без экзаменаў паступаць ва універсітэты. Для паступлення ў тэхнічныя вну патрэбна было здаць экзамены на засваенне вучэбнай праграмы рэальнай гімназіі (вучылішчаў), якая базіраваліся на дысцыплінах прыродазнаўчага цыклу.

У 1863 г. была адноўлена аўтаномiя унiверсiтэтаў. За парэформенны час у дадатак да iснаваўшых у Маскве, Пецярбурзе, Варшаве, Казанi, Кiеве, Юр’еве, Гельсiнфорсе універсітэты адчынілiся ў Адэсе і Томску. Пасля закрыцця Горацкага земляробчага інстытута на тэрыторыі Беларусі вну не iснавала.

Ліквідаваўшы саслоўныя і нацыянальныя перагародкі ў адукацыі, царскія міністры па-ранейшаму разглядалі школу як сродак русіфікацыі ідэалагічнага выхавання, таму свецкіх навучальных устаноў на іншых мовах не існавала

Цэнзурная рэформа, абвешчаная 6 красавіка 1865 г., прывяла да пэўнай лібералізацыі ў галіне выдання і распаўсюджання літаратурных, навучальных і іншых твораў. Галоўнаму ўпраўленню па справах друку пры міністэрстве унутраных спраў надавалася права вызвалення ад папярэдняй цэнзуры арыгінальных сачыненняў (аб’ёмам звыш 10 друкаваных аркушаў), перакладаў (звыш 20 аркушаў), сталічнай прэсы, а таксама навуковых выданняў акадэміі і універсітэтаў. За парушэнне палажэнняў аб цэнзуры была ўсталявана судовая адказнасць. Так, у 1866 г. былі закрыты часопісы “Современник” і “Русское слово”. Нягледзячы на жорсткасць існаваўшага заканадаўства, грамадскасць Расіі набывала магчымасць публічнага выказвання сваіх думак і абмеркавання бягучых праблем ва ўласных, недзяржаўных выданнях. Адным з такіх выданняў зрабілася газета “Минский листок» (1886-1902).

У вынiку абвяшчэння рэформ расiйскае грамадства атрымала шанец прасунуцца наперад – ад абсалютнай манархі да прававой дзяржавы, дзе пануе адзіны закон для ўсіх людзей, незалежна ад іх салоўнай ці нацыянальнай прыналежнасці, веравызнання або маёмаснага стану. Але істотна наблізіцца да заходнееўрапейскай цывілізацыі Расіі не ўдалося.

З забойствам Аляксандра ІІ (1881) г. у краіне пачаўся перыяд жорсткай палітычнай рэакцыі. “Распараджэнне аб мерах да захавання дзяржаўнага парадку і грамадскага спакою і прывядзенні пэўных мясцовасцяў у стане ўзмоцненай аховы», выдадзенае 14 жніўня 1881 г., надавала права жандармерыі ў 10 губернях Расійскай імперыі дзейнічаць адпаведна сітуацыі, не падпарадкоўваючыся адміністрацыі і судам. Часовыя захады знайшлі працяг у курсе новага цара Аляксандра ІІІ (1881-1894) на “карэктыроўку рэформ” або ў так званых контррэформах. Так, законам ад 12 лютага 1887 г. уводзілася практыка закрытых судовых працэсаў і фактычна скасоўвалася публічнасць суда.

У 1884 г. царкоўнапрыходскія школы перадаваліся ў ведамства Сінода. Дзецям нiжэйшых саслоўяў (“кухаркіным дзецям”) забаранялася паступленне ў гiмназiю, а для навучэнцаў-яўрэяў быў уведзены абмежавальны працэнт. Пры паступленні ва унiверсiтэт патрабавалася характарыстыка аб дабранадейнасцi. У 1884 г. аўтаномія універсітэтаў была скасавана: рэктар і прафесарскі склад прызначаўся ўрадам. Плата за навучанне значна павышалася. Усе студэнты былі абавязаны насіць форму. З-за ўзмацнення цэнзуры былі закрыты многія выданні. У новым палажэнні аб земствах (1890) узмацняліся пазіцыі дваран. Новае Гарадавое палажэнне ад 11 чэрвеня 1892 г. істотна скарачала колькасць выбаршчыкаў з ліку бедных жыхароў.

Наогул, Александр ІІІ да канца свайго жыцця лічыў лібералізм “д’ябальскай задумай” і свята верыў у асобы рускі шлях, свабодны ад заходніх рэформ. На практыцы гэтая палітыка ўяўляла сабою спробу ўмацавання дзяржавы традыцыйнымі метадамі з апораю на выпрабаванае стагоддзямі дваранскае саслоўе.

На Беларусi ажыццяўленне названых рэформ і контррэформ мелi свае спецыфiчныя асаблiвасцi, абумоўленыя наяўнасцю тут моцнай антыцарскай апазіцыі, у тым ліку ў асяроддзі прывілеяваных саслоўяў. Невыпадкова таму, нягледзячы на часовы характар закона ад 14 жніўня 1881 г., усталяванае ў 10 губернях Расіі надзвычайнае становішча фактычна існавала тут да краху самаўладдзя ў 1917 г.

2. Пасля перамогi над Напалеонам у вайне 1812-1815 гг. да Расii адыйшла частка Польшчы разам з Варшавай, якая была вылучана ў так званае “Царства Польскае”. Нягледзячы на яго дастаткова аўтаномнае становішча ў складзе iмперыi (лiберальная палiтыка царскага намеснiка Канстанцiна, уласныя канстытуцыя, сейм, адмiнiстрацыя, рэлігія, войска, паліцыя, мова, сiстэма асветы, нават права чэканiць манету), польская шляхта марыла аб адраджэннi Рэчы Паспалітай у межах да 1772 г. і яе поўнай незалежнасці. Гэтая ж iдэя дамiнавала i ў шматлiкiх тайных таварыствах, што дзейнiчалi на Беларусi ў 1820-я гг. Свае спадзяванні на незалежнасць шляхта звязвала з прыходам на трон новага цара – Мікалая І, але ён адмовіўся мяняць статус Царства. Адзіным выйсцем з канфлікта магла быць пасрэдніцкая дзейнасць Францыі.

Падставай да ўсеагульнага паўстання ў Польшчы сталi чуткi, быцам цар збiраецца накiраваць размешчаныя на яе тэрыторыі войскі супраць Францыi, дзе выбухнула чарговая рэвалюцыя. Таму, у ноч на 29 лiстапада 1830 г. група радыкальна настроеных асоб напала на рэзiдэнцыю царскага намесніка. Адначасова выступiлi iнструктары i навучэнцы школы падхарунжых, у выніку 30 лiстапада Варшава была ў руках паўстанцаў. Канстанцiн адмовiўся выканаць iх патрабаваннi аб наданнi РП рэальнай незалежнасцi i пакiнуў Польшчу. 20 cнежня сейм апублiкаваў “Манiфест польскага народа” з заклiкам падтрымаць паўстанне, каб "вярнуць сваю незалежнасць і старажытную магут-насць" і дасягнуць "злучэння" са сваімі братамі, якія пакутуюць пад прыгнётам "пецярбургскага кабінета". Невыпадкова, адразу ж у Лiтву, Украiну i на Беларусь накiроўвалiся эмiсары. 29 студзеня 1831 г. быў сфарміраваны нацыянальны ўрад на чале з князем А. Чартарыйскім.

У сваю чаргу царскiя ўлады прынялi адпаведныя захады ў памежных з Царствам паветах – увялі ваеннае становiшча, узмацнілі гарнiзоны, выслалі недабранадзейную шляхту ўглыб Расii і інш. На пачатку лютага 1831 г. на тэрыторыю Польшчы ўступіла руская армiя. Паўстанцы былі вымушаны адступiць за Вiслу.

Каб прадухіліць далейшае разрастанне паўстання, Мікалай І выдаў указ ад 22 сакавіка 1831 г., скіраваны супраць “бунтаўшчыкоў”. Тыя, хто належаў да шляхты, падлягалі ваенным судам, іх сыны – аддачы ў кантаністы (будучыя рэкруты), а маёнткі – канфіскацыі. “Бунтаўшчыкам” з ліку падатных саслоўяў пагражала вайсковая служба ў Сібіры. У той самы час, калі сяляне кідалі зброю і вярталіся дадому, яны пазбаўляліся пакарання. Але ў траўні паўстанцкі рух ахапіў беларускія паветы – Ашмянскi, Браслаўскi, Вiлейскi, Дзiсенскi, Cвенцянскi, дзе cтваралiся мясцовыя ўрады (камiтэты) на чале з мясцовай шляхтай, праводзiлiся рэкруцкiя наборы ў атрады. Ксяндзы заклiкалi да “святой вайны” за радзіму.

Падрыхтоўкай да масавага паўстання на Беларусi i ў Лiтве заняўся Вiленскi паўстанцкi камiтэт, якi наладзiў сувязi з Варшавай i павятовымi камiтэтамi. Аднак яго кiраўнiцтва нават не здзейснiла спробы раззброiць трохтысячны царскi гарнiзон, а заняла абарончую тактыку. Рыхтуючыся да рашучай барацьбы, арганізатары паўстання абвясцілі аб фарміраванні "паспалітага рушання". У яго павінны былі ўступіць усе мужчыны шляхецкага саслоўя ад 18 да 45 гадоў, а таксама 1 рэкрут ад двух сялян або мяшчан.

19 чэрвеня аб’яднаныя сілы паўстанцаў у складзе 24 тыс. чал. на чале з галоўнакамандуючым Гелгудам спрабавалі штурмаваць Вiльню, але няўдала, і неўзабаве былі самі разгромлены. Рэшткі іх мусілі перайсці да партызанскай тактыкі барацьбы. Актыўны ўдзел у ёй бралi гарадская шляхта, чыноўнiцтва і студэнты універсітэта.

У чэрвенi-лiпенi ачагi паўстання мелi месца ў Пiнскiм, Мазырскiм, Рэчыцкiм, Навагрудскiм паветах, у Магiлёўскай i Вiцебскай губернях, але на пачатку жніўня ўсе яны былі ліквідаваны. Падаўленнем паўстання на тэрыторыi Польшчы кiраваў галоўнакамандуючы рускай армiяй Паскевiч. У ноч на 8 верасня 1831 г. ён дамогся капiтуляцыi ад паўстанцаў, якія так i не атрымалi спадзяванай дапамогi ад Францыi.

Паражэнне паўстання 1830-1831 гг. мела значныя палiтычныя, сацыяльна-эканамiчныя i культурныя наступствы, у першую чаргу, для польскага дваранства і каталіцкага духавенства. Як вядома, гэтае паўстанне па складу ўдзельнiкаў было пераважна шляхецкiм. У значнай ступені яго падтрымлівалі тыя жыхары, якія ўсведамлялі сябе палякамі. Роля сялянства ў паўстанні была нязначнай. Рэкрутаваныя ў паўстанцкія атрады сяляне не выяўлялі зацікаўленасці ў барацьбе і ўдзельнічалі ў ёй хутчэй за ўсё па волі гаспадара.

Натуральна, што хваля царскiх рэпрэсiй закранула ў першую чаргу менавiта шляхту i касцёл. Усе атрыбуты польскай аўтаноміі – канстытуцыя, сейм, войска i г. д., былі скасаваны, а Царства Польскае падзелена на губернi. Мiкалай I паставiў на мэце не толькi пакараць вiнаватых, але i падарваць палiтычную моц шляхты i касцёла i менавiта ў раёнах, адносна нядаўна далучаных да Расii – найперш на Беларусi. Менавiта з мэтай барацьбы супраць польскага i каталiцкага ўплыву i былi распачаты рэпрэсiўныя захады амаль ва ўсiх сферах жыццядзейнасцi мясцовага насельнiцтва.

Актыўны ўдзел у падаўленні паўстання і вырашэнні лёсу яго ўдзельнікаў браў гродзенскi, а затым і мінскі губернатар М. М. Мураўёў, па прозвішчу «Вешальнік”. У сваёй нянавісці да палякаў ён не спыняўся нават перад цялеснымі пакараннямі шляхты.

У 1831 г. М. Мураўёў забаранiў выкарыстанне Статуту ВКЛ спачатку ў Вiцебскай i Магiлёўскай, а затым i ў заходніх губернях. Яго месца заняў “Свод законов Российской иперии” Для “навядзення парадку” у 1832 г. быў створаны так званы Заходнi камiтэт. У лiку першых пастаноў камiтэта стала ўвядзенне рускай мовы ў дзяржаўнае справаводства замест польскай. Для ўмацавання дзейснасцi антыпольскiх захадаў урад ствараў спрыяльныя ўмовы для рускiх чыноўнiкаў, але да канца царавання Мiкалая I iх доля складала толькi пятую частку - 20%.

Да следства за ўдзел у паўстанні ў беларуска-літоўскіх губернях было прыцягнута 2878 чалавек. Сярод іх было 336 памешчыкаў, 103 прыватныя служачыя, 86 студэнтаў, 73 афіцэры, 6 аднадворцаў, 627 сялян. Усяго канфіскавана маёнткаў: у Віленскай губерні -118 (больш за 25 тыс. прыгонных мужчынскага полу); у Гродзенскай -70 (28,6 тыс.); у Мінскай - 22 (15,5 тыс.); у Віцебскай - 6 (15 тыс.) і ў Магілёўскай - адзін маёнтак (1,5 тыс.)².

У час следства па справе паўстанцаў шляхта мусiла даказваць сваю невiнаватасць, даваць прысягу на вернасць цару i паведамляць аб крамоле. Тыя, хто каяўся ва ўдзеле ў паўстанні i не прынёс істотнай шкоды, атрымоўвалi амнiстыю. Хто адмаўляўся ад пакаяння – губляў маёмасць i высылаўся ў Сiбiр. Канфiскаваныя маёнткi на выгодных умовах прадавалiся і цягам часу тут з’явiўся пласт рускiх памешчыкаў дваранскага i чыноўнiцкага паходжання. Але новыя гаспадары тут, як правiла, не прыжывалiся, таму гэтая маёмасць здавалася ў арэнду мясцовым панам або яўрэйскiм купцам.

Паўстанне 1830-1831 гг. выявiла вызначальную ролю ў ім шляхты, асаблiва дробнай, так званай засцянковай. У гэтай сувязi аднавiўся распачаты яшчэ пры Кацярыне так званы “разбор шляхты”, у адпаведнасцi з якiм кожны шляхцiч мусiў дакументальна пацвердзiць сваю прыналежнасць да высакароднага саслоўя. Гэтым царызм праследаваў не толькi эканамiчныя, але i палiтычныя мэты. Пазбаўленыя дваранскiх прывiлеяў, яны набывалi cтатус падатковых пластоў - “грамадзян” або “аднадворцаў”, гэта значыць, былі абавязаны выконваць рэкруцкую і іншыя павiннасцi. Многiя з iх, страцiўшы сродкi да iснавання, былi вымушаны iсцi на дзяржаўную службу, аддаваць сыноў у рускiя кадэцкiя карпусы i iнш.

Падлягала перагляду ўся сiстэма адукацыi на Беларусi. Найперш, у 1832 г. быў закрыты Вiленскi унiверсiтэт як ачаг антырасiйскiх настрояў. Усе унiверсiтэцкiя каштоўнасцi (бiблiятэка, музей) былi перавезены ў Кiеў, дзе з 1834 г. пачаў працаваць унiверсiтэт iмя Уладзiмiра Святога. Каб заахвоцiць шляхецкую моладзь, у маскоўскiм i пецярбургскiм унiверсiтэтах вылучалася па 50 iмянных стыпендый. Створаная на базе медыцынскага факультэта Вiленскага унiверсiтэта Медыка-хiрургiчная акадэмiя ў 1842 г. была таксама зачынена за антыўрадавую дзейнасць яго навучэнцаў.

Асноўныя намаганнi царскага ўрада былi скiраваны на рэфармаванне сярэдняй i нiжэйшай адукацыi, якая ахоплiвала асноўную колькасць школ. Пасля паўстання iх колькасць зменшылася ўдвая. Закрывалiся таксама польскiя школы пры касцёлах. Каталiцкае духоўнае вучылiшча перамяшчалася з Вiльнi ў Пецярбург. Ва ўсiх школах забаранялася выкладанне польскай мовы. Усё навучанне стала весціся па-руску. Усё гэта i iншае вяло да вострага недахопу рускамоўных настаўнiкаў. У 1839 г. пэўную іх долю (17%) склалі пераехаўшыя на льготных умовах з Расіі, а асноўную масу складалi па-ранейшаму мясцовыя настаўнікі, а таксама праваслаўныя святары.

Важным накiрункам барацьбы ўрада супраць польскага ўплыву з’яўлялася канфесiйнае пытанне. Каталiцкая царква пераводзiлася на дзяржаўнае ўтрыманне, а яе маёнткi канфiскоўвалiся. За дапамогу паўстанцам 191 кляштар з 304 быў зачынены або ператвораны ў прыход. Ксяндзам забаранялася адлучацца ад сваiх прыходаў. Забаранялася адкрываць новыя, калi ў iх не набiралася 400 вернiкаў або 100 хат. У семiнарыях дазвалялася выкладаць толькi на лацiнскай або рускай мовах. Кантакты бiскупаў з Рымам дазвалялiся толькi з санкцыі Пецярбурга. На тэрыторыi Лiтвы i Беларусi дзейнiчала 4 бiскупствы – Вiленскае, Магiлёўскае, Мiнскае, Ковенскае, якія падпарадкоўвалiся мiтрапалiту, а яго рэзiдэнцыя размяшчалася ў Пецярбурзе. Вышэйшы орган кiравання - Рымска-каталiцкая калегiя з’яўлялася дзяржаўнай установай.

Што датычыць cамай масавай канфесіі беларусаў – грэка-рымскай або унiяцкай, то на тэрыторыi Лiтвы i Беларусi, то да 1830 г. тут дзейнічала ўжо 2 епархіі. Па прапанове царскага ўрада ў 1827 г. засядацель уніяцкага дэпартаменту Я. Сямашка падрыхтаваў праект па далучэнні уніяцтва да праваслаўя. Але гэта здзейснілася толькі 23 сакавіка 1839 г., калі Сінод прыняў пастанову аб далучэнні грэка-каталіцкай царквы да праваслаўнай. 30 сакавіка 1839 грэка-уніяцкая калегія была перайменавана ў Беларуска-Літоўскую на чале з арцыбіскупам Язэпам. Ён жа ўзначаліў створаную ў 1840 г. Літоўскую праваслаўную епархію ў сане арцыбіскупа Літоўскага і Віленскага. Характэрна тое, што фактычна здрадзіўшы уніяцтву, Я. Сямашка не толькі страціў павагу ў каталікоў, але і не знайшоў яе ў асяроддзі сваіх калег – праваслаўных іерархаў, ні нават у віленскага генерал-губернатара Назімава. Адчуўшы сваю зямную місію выкананай, мітрапаліў замовіў сабе магільны склеп, які быў пабудаваны яму ў 1849 г. у манастыры віленскіх мучанікаў.

Такiм чынам, факт удзелу ў паўстаннi 1830-31 г. насельнiцтва Беларусi i Лiтвы быў выкарыстаны царызмам для вынiшчэння ў гэтым рэгiёне вызначальнага ўплыву польскай шляхты, каталiцкага касцёла i унiяцкай царквы. Ускосна гэта палiтыка скiроўвалася на далейшае духоўнае развiццё беларускага народа ў напрамку зблiжэння з рускiм народам i праваслаўем.

З 1840 г. назвы “лiтоўскi”, “беларускi” сталi знiкаць з дакументальнага ўжытку. Замест iх з’явiлася назва “Паўночна-Заходнi край”. Менавiта з таго часу назва “Лiтва”, “лiтовец”, “лiтоўскi” стала замацоўвацца за тэрыторыяй i насельнiцтвам Ковеншчыны. Агульнанацыянальная назва “Лiтва” была страчана. Царызму было выгадна называць мясцовае насельніцтва любым iншым iменем, што аддзяляла б яго ад палякаў.

Што датычыць саміх палякаў, то, нягледзячы на шэраг знiшчальных захадаў урада, iдэя Рэчы Паспалiтай у iх духоўнай i практычнай дзейнасцi заставалася непарушнай. Пасля закрыцця універсітэта важнейшым нацыянальным навуковым цэнтрам зрабілася Віленская археалагічная камісія, якая ў многім падрыхтавала ідэйную глебу для чарговага паўстання за адраджэнне Рэчы Паспалітай.

Сацыяльна-палітычная напружанасць у Расійскай імперыі, выкліканая падрыхтоўкай і правядзеннем аграрнай рэформы, узмацнілася актывізацыяй польскага вызваленчага руху з мэтай адраджэння незалежнай Рэчы Паспалітай у межах 1772 г. У 1861 г. яго ўдзельнікамі з’яўляліся розныя колы польскага грамадства, аб’яднаныя ў два лагеры – так званых белых і чырвоных. Да першых належалі арыстакраты, буйныя буржуа і каталіцкая вярхушка. Другія прадстаўлялі, у сваёй большасці, дробную шляхту, а таксама інтэлігенцыю і гарадскіх працоўных. Кожны з лагераў бачыў свой шлях да дасягненні мэты: белыя – праз маральнае (з дапамогай пратэстна-патрабавальных акцый) і міжнародна-дыпламатычнае ўздзеянне на царскі ўрад, а чырвоныя – праз узброенае паўстанне. Для кіраўніцтва барацьбой жыхароў былой РП супраць царызму летам 1862 г. у Варшаве быў створаны Цэнтральны нацыянальны камітэт (ЦНК). У распрацаванай ім праграме былі выстаўлены пункты аб паляпшэнні эканамічнага і сацыяльнага становішча сялян: перадачы атрыманых зямель ва ўласнасць без адбывання “часоваабавязаных адносін”, замене падушнага падатку падымным, а рэкрутчыны трохгадовай службай, аднаўленні уніяцтва.

Падпарадкаваным ЦНК цэнтрам падрыхтоўкі паўстання на Беларусі і ў Літве быў Лiтоўскi правiнцыяльны камiтэт. Вiкенцiй-Канстанцiн Калiноўскі (1838-1864), які ў кастрычніку 1862 г. узначаліў ЛПК, асноўную сілу ў барацьбе супраць царызму бачыў не ў шляхце, а ў беларускіх сялянах. Менавіта на іх і была разлічана газета "Muzуckaja prauda”.

Другой асаблівасцю дзейнасці К. Каліноўскага ў яго стасунках з ЦНК з’яўлялася імкненне абгрунтаваць правы беларускага народа на ўтварэнне асобнай дзяржавы і далейшыя яе ўзаемаадносіны з Польшчай на федэратыўных пачатках. Але варшаўскія чырвоныя пакінулі ўсе яго патрабаванні без увагі.

Між тым жандармерыі стала вядома аб падрыхтоўцы паўстання, таму ЦНК, каб не дапусціць яго зрыву, выступіў 10 студзеня 1863 г. з Маніфестам, у якім абвясціў сябе Нацыянальным урадам і заклікаў сваіх суайчыннікаў да ўзброенай барацьбы супраць цара. Са свайго боку ЛПК выдаў уласны маніфест, звернуты да “літоўцаў, беларусаў, жэмайцінаў і жыхароў іншых абласцей, занятых рускімі”, з заклікам падтрымаць польскае паўстанне. Па падабенству з ЦНК, ЛПК рэарганізаваўся ў Часовы ўрад Літвы i Беларусі, але ненадоўга, бо неўзабаве, 11 сакавіка быў заменены Аддзелам кiраўнiцтва пра-вiнцыямi Лiтвы пад старшынствам Гейштара. Каліноўскі прызначаўся на пасаду камісара гродзенскага ваяводства. Відавочна, лідэры лагеру белых стрымлівалі прыхільнікаў шырокага сялянскага паўстання.

Першыя паўстанцкія атрады, створаныя ў сакавіку-красавіку 1863 г., скіроўвалі сваю дзейнасць на ўздым антыўрадавай актыўнасці беларускага народа. Як прадстаўнікі новай улады паўстанцы разганялі або знішчалі царскіх чыноўнікаў, заклікалі сялян не выконваць дзяржаўных павіннасцей, тлумачылі ім змест аграрных дэкрэтаў, заклікалі ўступаць у атрады барацьбітоў за РП і г. д. Але разлік К. Каліноўскага на масавы прыток беларускіх сялян не спраўдзіўся. У Гродзенскай губерні іх доля сярод паўстанцаў складала больш за 33%, Віленскай – 27, Мінскай – 20, Магілёўскай – 13, Віцебскай – толькі 7%. У асноўнай масы сялян выклікаў недавер факт удзелу ў паўстанні мясцовых польскіх памешчыкаў і лозунг аднаўлення польскай дзяржавы. У выніку большасць сялянства Беларусі не падтрымала паўстанне. Мала таго, значная яго частка, асабліва ў Віцебскай і Магілёўскай губернях дапамагала ўладам лавіць паўстанцаў і граміла маёнткі польскіх паноў.

Асноўную масу барацьбітоў за незалежную Рэч Паспалітую складала малазямельная і беззямельная шляхта, чыноўнікі, інтэлігенцыя, студэнты і іншыя асобы. Летам агульная колькасць паўстанцаў, узброеных косамі, пікамі, паляўнічымі і часам трафейнымі стрэльбамі, складала каля 15 тыс. Ім процістаяла 40-тысячнае ўрадавае войска ў складзе 318 рот салдат, 48 эскадронаў кавалерыі, 18 казацкіх соцень і артылерыі.

Паўстанцы прытрымліваліся партызанскай тактыкі баявых дзеянняў, імкнучыся з найменшымі для сябе стратамі нанесці ўрон рэгулярнаму войску. Так, 24 красавіка атраду Звяждоўскага удалося выбіць праціўніка з павятовага цэнтра Горы-Горкі. Гэтая і іншыя паспяховыя аперацыі былі вельмі рэдкімі і мелі часовы характар. Але нават яны вельмі непакоілі царскі ўрад.

3 мая 1863 г. за фактычнае бяздзеянне ў адносінах да мяцежнікаў віленскі генерал-губернатар У. І. Назімаў, чалавек ліберальных поглядаў, прыхільнік мірнага вырашэння ўзнікшага крызісу, быў вызвалены ад пасады. Указам Імператара яго месца заняў генерал М. М. Мураўёў, прызначаны галоўным начальнікам Паўночна-заходняга края з надзвычайнымі, дыктатарскімі паўнамоцтвамі. Ён меў вопыт барацьбы з польскай шляхтай у 1830-1831 гг. і распрацаваная ім праграма дзейнасці на Беларусі і ў Літве прадугледжвала не толькі падаўленне паўстання, а і прадухіленне любых праяў антыўрадавай ба-рацьбы з боку польска-каталіцкага насельніцтва. Адпраўляючыся па месцу службы, М. Мураўёў паставіў перад сабой задачу выкараніць з грамадскага жыцця нацыянальныя, сацыяльныя і рэлігійныя асаблівасці края і наблізіць яго да ўзора звычайнай вялікарускай правінцыі. З гэтай нагоды ў Паўночна-Заходнім краі быў адначасова праведзены комплекс важнейшых мерапрыемстваў, у тым ліку прапагандысцкага кшталту. Так, сярод беларускага сялянства праз цэрквы і сельскія сходы распаўсюджваліся чуткі, быццам польская шляхта імкнецца аднавіць прыгоннае права і таму са зброяй у руках выступае супраць цара. Свой уклад у фарміраванне грамадскай думкі унёс мітрапаліт Я. Сямашка, які звярнуўся да паствы з заклікам захаванання вернасці рускаму цару і праваслаўнай веры.

Важным сродкам падаўлення антыўрадавых настрояў сярод беларускага сялянства паслужыў указ М. Мураўёва аб скасаванні “часоваабавязанага стану”, вяртанні адабраных у ходзе рэформы сялянскіх зямель, скарачэнні (на 20%) выкупных плацяжоў.

Вядома ж асноўным сродкам барацьбы з паўстаннем з’яўлялася фізічнае знішчэнне або паланенне праціўніка. На працягу вясны-лета ўрадавыя войскі падавілі лакальныя ачагі супраціўлення, знішчыўшы звыш 5 тыс. паўстанцаў. У баях і сутычках з імі загінула 826 салдат, 348 – памёрла ад ранаў, хвароб і прапала без вестак. Паўстанцамі было забіта некалькі соцень паліцэйскіх і чыноўнікаў. Усяго ж загінула 4 тыс. вайсковых і цывільных ахоўнікаў рэжыму.

Спачатку звесткі аб паўстанні ў Польшчы, Літве і на Беларусі выклікалі ў расійскім грамадстве ўсплёск вялікадзяржаўнага шавінізму. У тых умовах дзеячы “Зямлі і волі” не здолелі забяспечыць падмогу паўстанцам з боку расійскага сялянства. У сваю чаргу царскі ўрад, абапіраючыся на грамадскую думку, у красавіку і чэрвені, па-сутнасці, праігнараваў дыпламатычныя ноты Англіі, Аўстрыі, Італіі, Швецыі, Іспаніі, Партугаліі, Галандыі, Даніі, Асман-скай імперыі і папы Рымскага з патрабаваннем адкінуць сілавую палітыку ў польскім пытанні. У выніку за адносна кароткі час свайго кіравання М. Мураўёў прымусіў белую шляхту і вышэйшае каталіцкае духавенства адмовіцца ад падтрымкі паўстання. Уже 8 жніўня ён прыняў дэпутацыю віленскага шляхецтва з пакаяннем і выяўленнем пакорлівасці. Аўдыенцыя скончылася падпісаннем візіцёрамі вернападданніцкіх адрасоў на імя цара.

Расійская грамадская думка стала рэзка мяняцца ў процілеглы бок, як толькі лібералам і рэвалюцыянерам-дэмакратам стала вядома аб жорсткіх метадах падаўлення паўстання. Дазволенае Мураўёвым публічнае выкарыстанне смяротнай кары прама супярэчыла распачатаму рэфармаванню грамадства. Асаблівае абурэнне выклікалі выпадкі пакарання смерцю шляхты праз павешанне. Менавіта з гэтага часу за Мураўёвым замацавалася прозвішча “Вешальнік”, а губернатар Пецярбурга А. Сувораў публічна назваў яго «людаедам». Тым не менш пасля гэтага інцыдэнту, 22 сакавіка 1864 г. прыгавораны судом да растрэлу дваранін К. Каліноўскі па загаду Мураўёва быў павешаны ў Вільні, на Лукішскай плошчы.

Акрамя публічных пакаранняў смерцю ўдзельнікаў паўстанняў, сродкамі застрашэння іншых асоб і прадухілення іх далейшых “злачынстваў” зрабіліся: ваенна-палявыя суды, турэмнае зняволенне, катарга ці высылка. У выніку ў Паўночна-заходнім краі было пакарана больш за 15 тыс. чалавек, з якіх 123 – павешаны ці расстраляны, 3 776 чалавек высланы ў Сібір, 12 355 пастаўлены пад нагляд паліцыі.

Маёмасць асуджанай шляхты і святарства (зямля, маёнткі і інш.) канфіскоўвалася, а высланых пад нагляд – секвестравалася. Усё памешчыцкія маёнткі края, а таксама маёмасць каталіцкага духавенства была абкладзена 10 % падаткам. У той самы час, жыхары вёсак, якія дапамагалі паўстанцам, жорстка караліся: іх хаты спальваліся, а яны самі высылаліся ў глыб імперыі.

У выніку ў распараджэнне дзяржавы апынуліся вялізныя матэрыяльныя каштоўнасці, адабраныя ў шляхты і касцёла. Намаганнямі М. Мураўёва ў краі пачалося іх істотнае пераразмеркаванне на карысць памешчыцкаў і сялян праваслаўнага веравызнання. Батракі і беззямельныя сяляне таксама сталі надзяляцца зямлёю, адабранай ў памешчыкаў, якія ўдзельнічалі ў паўстанні. Сялянскаму банку было асігнавана 5 млн руб. для набыцця праваслаўнымі сялянамі секвестраваных зямель.

Вядома ж мерапрыемствы М. Мураёўва мелі на мэце не толькі і не столькі клопат аб дабрабыце беларускіх сялян. У іх асобе ён хацеў набыць сацыяльную апору ў барацьбе супраць эканамічнага панавання шляхты, а таксама сродак умацавання расійскай дзяржаўнасці, рэлігіі і культуры. Для барацьбы з бунтаўшчыкамі з ліку праваслаўных сялян у вясковай мясцовасці ствараліся ўзброеныя каравулы ад 60 да 100 чал. кожны, прычым за кошт шляхты.

У ліку новаўвядзенняў адміністрацыйнага характару варта адзначыць забарону ўсім мужчынам без дазволу ўлад пакідаць месцы пражывання далей за 30 вёрст, абавязак кожнага домаўладальніка паведамляць аб з’яўленні бунтаўшчыкоў, пастаянныя штрафы гаспадарам, западозраным у антыўрадавых настроях і г.д. Акрамя таго, як вынікала з матэрыялаў следства, каля 70% усіх удзельнікаў паўстання, прыцягнутых да суда, складала дробная каталіцкая па веравызнанні шляхта, занятая не толькі земляробствам, але і чыноўніцкай службай. З гэтай нагоды, усе тыя, хто выказваў спачуванне паўстанцам, вызваляліся з дзяржаўных пасад. Іх месцы мусілі заняць ураджэнцы расійскіх губерняў, зацікаўленыя высокімі (на 50%) акладамі і магчымасцямі хутчэйшай кар’еры, а таксама выхадцы з праваслаўнага сялянства.

“Найважнейшай, найцяжэйшай і першаступеннай справай у Паўночна-Заходнім краі з’яўляецца не ўтаймаванне мною польскага, па сутнасці, бяссільнага мяцяжа, – казаў М. Мураўёў, – а аднаўленне ў старажытным, спрадвек рускім Заходнім і Літоўскім краі яго карэнных, гістарычных, рускіх пачаткаў і бясспрэчнага, пераважаючага першынства над чужымі Расіі прышлымі элементамі”. У мэтах доказу рускага і праваслаўнага характару края па яго ініцыятыве была заснавана Віленская камісія для разбору і выдання старажытных актаў.

Звязаная з яго іменем другая хваля русіфікацыі суправаджалася выкараненнем польскай мовы з научальных устаноў, кнігавыдавецтва, тэатральных рэпертуараў, закрыццём каталіцкіх школ. Адзіная вышэйшая школа – Горы-Горацкі земляробчы інстытут за сувязь студэнтаў з паўстанцамі быў зачынены. Але амаль адначасова для праваслаўных дзяцей сталі адчыняцца шматлікія пачатковыя школы. М. Мураўёў быў упэўнены ў тым, “што не дарабіў рускі штык – даробіць руская школа”.

Мураўёў усведамляў, што важным фактарам уздыму нацыянальна-вызваленчага руху служыла каталіцкая царква. Невыпадкова таму, нягледзячы на сан, у ліку пакараных смерцю былі і ксяндзы. У выніку следства па справе паўстанцаў маёмасць многіх касцёлаў перададзена ў дзяржаўны фонд, самі яны былі зачынены, або пераўтвораны ў праваслаўныя храмы. Была зачынена цэлая Мінская дыяцэзія (епархія). Каля 30 тыс. каталікоў перайшло ў праваслаўе, галоўным чынам пад уздзеяннем урадавых рэпрэсій.

Адначасова прыкладаліся значныя намаганні па будаўніцтву новых цэркваў паводле прапанаванага Мура’ёвым праекту – так званых “мураўёвак”. Мітрапаліт Я. Сямашка аказаў матэрыяльную дапамогу праваслаўнаму духавенству, якое пацярпела ў час паўстання, аднавіў і пабудаваў некалькі цэркваў. У 1865-1866 гг. у Віленскай епархіі былі адкрыты 19 новых прыходаў.

Такім чынам, прадстаўнікі белых, што ўзначалілі паўстанне, не здолелі давесці яго да пераможнага канца. Пастаянныя рэарганізацыі паўстанцкага цэнтра ў Вільні, частыя змены ў кіраўніцтве, узаемны недавер – усё гэта і іншае не магло спрыяць поспеху агульнай справы. Хоць К. Каліноўскаму і былі перададзены паўнамоцтвы старшыні Выканаўчага аддзела Літвы, нават камісара варшаўскага ў Вільні, аднак для рэалізацыі сваёй праграмы ён ужо не меў ні часу, ні магчымасці. У ліку прычын паражэння на Беларусі – вузкая сацыяльная база паўстанцаў. Шляхецкіх сіл было недастаткова, каб звергнуць царскі рэжым. Сяляне не выказалі такога імкнення, наадварот, дапамагалі ўладам змагацца з паўстанцамі.

Спадзяванні на дапамогу заходніх дзяржаў таксама не спраўдзіліся.

Царскі рэжым выявіў сваю перавагу ва ўсіх сферах барацьбы з польскім нацыянальна-вызваленчым рухам – ваеннай, эканамічнай, знешнепалітычнай, нават ідэйнай, калі мець на ўвазе той факт, што праваслаўнае насельніцтва не прызнала “польскі ўрад” і яго праграму. Спробы К. Каліноўскага і яго паплечнікаў даказаць сялянам, што “дзела наша – не дзела панскае, а справядлівай вольнасці”, па вялікім рахунку практычнай карысці не прынеслі.

Разам з тым азначаныя падзеі 1863 г. на Беларусі не маглі не абудзіць нацыянальнай самасвядомасці сялянства, не маглі не прымусіць беларусаў задумацца аб сваім месцы сярод іншых народаў і іншых канфесій.

Асэнсаванне беларускай шляхтай прычын трагічных для іх вынікаў паўстання набліжала яе да мясцовага жыцця, да свайго народа, яго мовы і культуры. У новых умовах ў іх свядомасці лозунг самастойнай Польшчы спалучаўся з лозунгам самастойнай Беларусі. К. Каліноўскі ў сваіх “Лістах з-пад шыбеніцы”, заклікаючы свой народ да далейшага змагання за волю, выказаўся за ўтварэнне самастойнага ўрада для Літвы-Беларусі.

Пасля падаўлення паўстання і суда над яго ўдзельнікамі на Беларусі доўгі час, да Лютаўскай рэвалюцыі 1917 г. працягвалі дзейнічаць надзвычайныя законы. У выніку сацыяльна-эканамічныя і духоўна-культурныя пазіцыі польскага насельніцтва, асабліва, шляхты і касцёла былі істотна аслаблены. Планы К. Каліноўскага аб адраджэнні уніяцкай веры як нацыянальнай рэлігіі беларусаў засталіся невыкананымі. Праваслаўная царква не толькі захавала сваё пануючае становішча, але і істотна яго ўмацавала.

Канфіскаваныя і секвестраваныя землі паўстанцаў сталі здабыткам рускага дваранства і чыноўніцтва, а таксама праваслаўнага сялянства. Пры гэтым, прадпрынятыя М. Мураўёвым вясной 1863 г. аграрныя паляпшэнні паскорылі развіццё капіталістычных адносін у вёсцы.

Русіфікацыя края праз абмежаванні вывучэння і выкарыстання польскай мовы ў дзяржаўных установах, развіццё рускай школы, укараненне рускай літаратуры, замену польскага чыноўніцтва рускім, усё гэта і іншае спрыяла ўмацаванню расійскай дзяржаўнасці. Гэта з’яўлялася найбольш істотным і прыкметным наступствам шляхецкіх паўстаннях на Беларусі ў ХІХ ст.

3. У Заходняй Еўропе ў перыяд пераходу ад феадалізму да капіталізму і яго далейшага развіцця ўзнікла палітычная і ідэалагічная плынь – лібералізм, які выказваў інтарэсы прамысловай буржуазіі, якая патрабавала абмежавання правоў манарха парламентам, устанаўлення канстытуцыйнага ладу і ўдзелу ва ўладзе. Лепшай формай палітычнага ладу лібералы лічылі дэмакратыю, заснаваную на прызнанні прынцыпаў народаўладдзя, свабоду асобы і раўнапраўе грамадзян.

Прамысловы пераварот у Расіі адыграў важную ролю ў пераходзе ад феадалізму да капіталізму, станаўленні і развіцці індустрыяльнага грамадства. Разам з тым прамысловы пераварот патрабаваў палітычнай мадэрнізацыі. У той час, як заходні лібералізм у сваім развіцці абапіраўся на шырокі клас уласнікаў, у Расіі ролю апазіцыі і носьбіта ліберальнай ідэалогіі ўзяла на сябе інтэлігенцыя. Тыя рэформы, якія ажыццявіў Аляксандр ІІ, былі істотна “ўрэзаны” пасля яго смерці і не надавалі грамадзянам палітычных правоў. Самаўладная сістэма кіравання, наогул, заставалася непахіснай і не пакідала перспектыў для ўкаранення канстытуцыйных нормаў.

Таму ў асяроддзі расійскай інтэлігенцыі, а таксама служачых гарадскіх і земскіх самакіраванняў сталі ўзнікаць грамадскія аб’яднанні, якія ставілі на мэце прыняцце царскім урадам неабходных законаў. У канцы 1870-х гг. земскі дзеяч Цвярской губерні І. І. Петрункевіч у нелегальна выдадзенай брашуры, выказаў ідэю склікання Устаноўчага схода для распрацоўкі канстытуцыі. У той час ні адна з груповак не патрабавала знішчэння манархіі. Правая плынь лібералаў хацела спалучыць свае рэфармісцкія ідэі з кансерватыўнымі каштоўнасцямі (стабільнасць, рэлігійна-маральныя традыцыі). Так, адзін з іх – К. Кавелін сцвярджаў, што забеспячэнне грамадзянскіх правоў і свабоды асобы патрабуюць усебаковай падтрымкі з боку дзяржавы. Другі ліберальны кансерватар – Б. М. Чычэрын заклікаў да паэтапнага заканадаўчага ўвядзення канстытуцыі: найперш свабоды сумлення, слова, прэсы, затым – дэмакратычнага фарміравання ўрада.

У 1880 г. група маскоўскіх лібералаў уручылі міністру ўнутраных спраў М. Т. Лорыс-Мелікаву мемарандум, у якім было ўказана, што адзіным сродкам пазбегнуць беспарадкаў у краі­не, спыніць революцыйны рух і вывесці Расію на шлях мірнага прагрэсіўнага развіцця з’яўляецца забеспячэнне правоў кожнага асобнага чалавека, яго свабоды думкі і слова і склікання незалежнага Схода прадстаўнікоў земстваў з наданнем яму права “ўдзелу ў кантролі нацыянальнага жыцця”.

Пэўная частка інтэлігенцыі, заклапочаная паскарэннем грамадскага прагрэсу ў Расіі, звярнула ўвагу на патэнцыяльныя магчымасці сялянства, якое складала большасць насельніцтва. Тыя з інтэлігентаў (настаўнікі, урачы, інжынеры і інш.), хто ішоў “у народ” (сяліўся ў вёсках), каб узняць яго асветніцкі ўзровень, зваліся народнікамі. Адна іх плынь – ліберальнае народніцтва – выступала за ўдасканаленне асобы і пашырэнне яе правоў, а таксама за ўвядзенне канстытуцыі. Яго віднейшы ідэолаг М. К. Міхайлоўскі сцвярждаў, што галоўная задача грамадства заключаецца ў стварэнні ўмоў для развіцця асобы, лічучы яе ўзорам вымярэння грамадскага прагрэсу. Каб прадухіліць магчымы сацыяльны выбух, ліберальныя народнікі заклікалі да мірнай замены «самадзяржаўя цара самодзяржаўем народа» на аснове ўсеагульных выбараў, свабоды слова и свабоды сходаў.

З цягам часу з ліберальнага народніцтва вылучылася рэвалюцыйная плынь, якая лічылі сялянства рэвалюцыйным класам, а сялянскую абшчыну – гатовай ячэйкай будучага сацыялістычнага грамадства. Характэрнай рысай народнiцкай iдэалогii з’яўлялася перапляценне ідэй народаўладдзя з сялянскiм утапiчным сацыялiзмам. Яе прадстаўнікі ставілі на мэце падрыхтоўку ў Расіі сялянскага паўстання і звяржэнне самаўладдзя. Першая народнiцкая арганiзацыя “Зямля і Воля” была створана ў 1861 г. На Беларусi iдэi народнiцтва падзялялi К. Калiноўскi, В. Урублеўскi, З. Серакоўскi.

З-за спрэчак аб тактыкi сваёй дзейнасці народнікі і падзяляліся на тры групоўкі – бунтарскую, прапагандысцкую і змоўшчыцкую. Ідэолагам першай з’яўляўся М. Бакунiн, якi заклiкаў да неадкладнага ўсенароднага паўстання супраць царызму і памешчыкаў. Другая плынь народнiкаў падзяляла думку П. Лаўрова аб неабходнасцi грунтоўнай падрыхтоўкi да рэвалюцыi, але не шляхам палітычнай барацьбы, а прапаганды. Прыхiльнiкi П. Ткачова выступалi “за палiтычны пераварот з мэтай перадачы ўлады народу”. Яго павінна была здзейсніць асобная група рэвалюцыянераў.

Сярод народнiкаў пэўнай папулярнасцю карысталася група “Таварыства народнай расправы” пад старшынствам С. Нячаева, члены якой меркавалі, што ў барацьбе з самаўладдзем маральна ўсё, што спрыяе рэвалюцыі, нават тэрор, які быццам бы абуджае рэвалюцыйную iнiцыятыву мас.

Да 1874 г. большасць прапагандыстаў, што “хадзiлi ў народ”, была арыштавана i асуджана. Намаганнямі А. Міхайлава, Г. В. Пляханава і інш. у 1876 г. у Пецярбургу была адноўлена дзейнасць нелегальнага таварыства “Зямля i Воля”, у якім бралi ўдзел і студэнты з Беларусi – С. Кавалiк, А. Бонч-Асмалоўскi, І. Грынявiцкi, М. Судзiлоўскi i iнш.

У жнiўнi 1879 г. “Зямля i Воля” з-за ідэйных спрэчак раскалолася на “Народную волю” i “Чорны перадзел”. Апошнюю арганізацыю, якая абрала прапагандысцкі напрамак, падтрымлівала большасць народнiкаў Беларусі. На пачатку 1880-х гг. гурткi “Чорнага перадзелу” ўзнiклi ў Віцебску, Мiнску, Оршы, Слуцку. У Мiнcку выдавалася газета i пракламацыi.

Другая плынь рэвалюцыянераў (А. І. Жэлябаў, Н. І. Кібальчыч, А. Д. Міхайлаў, С. Л. Пяроўская, С. Н. Халтурын і інш.) аб’ядналася вакол “Народнай волi”, якая паставіла на мэце прымусіць царскі ўрад пайсці на дэмакратычныя реформы. Асноўным метадам палітычнага ўздзеяння на яго зрабіўся тэрарызм – фізічнае знішчэнне вышэйшых дзяржаўных асоб, у тым ліку манархаў. Прыхільнікі тактыкі індывідуальнага тэрору спадзяваліся гэтымі забойствамі выклікаць паралік органаў улады, анархію, а ўслед за ім – народную рэвалюцыю. У лiку ўдзельнiкаў “Народнай волi” былі выхадцы з Беларусi. Адзін з іх, І. Грынявіцкі 1 сакавiка 1881 г. кінуў бомбу ў Аляксандра II, смяротна параніўшы яго і сябе.

У студзенi 1882 г. была створана Паўночна-Заходняя арганiзацыя “Народнай волi”, якая аб’яднала большасць гурткоў Беларусi, у тым ліку Бабруйска, Вiльнi, Віцебска, Гродна, Магілёва, Мiнска, Оршы, Пiнска. Дзейнасць “Народнай волі” не прынесла тых вынікаў, на якія разлічвалі яе арганізатары і кіраўнікі. Царскі рэжым заставаўся дастаткова моцным, каб захаваць сітуацыю пад кантролем. Арганізацыі нарадавольцаў перажывалі крызіс. Да 1883 г. большасць іх было разгромлена, але асобныя баявiкi працягвалі дзейнасць. Так, у 1886 г. узнікла новая нарадавольчаская група. За падрыхтоўку да замаху 1 сакавіка 1887 г. на жыццё Аляксандра ІІІ яе кіраўнікі А. І. Ульянаў і П. Я. Шавыроў былі асуджаны царскім судом да павешання.

Узмацненне царскай рэакцыі, нежаданне кіруючых колаў пайсці насустрач грамадскасці па дэмакратызацыі дзяржаўнага ладу, вырашэнні эканамічных, сацыяльных, нацыянальных і іншых праблем абумовіла захаванне ў краіне нестабільнай палітычнай сітуацыі. На фоне крызісу народнiцкіх арганізацый у Расіі стала ўмацоўвацца новая рэвалюцыйнае вучэнне – марксізм. Яго сутнасць заключалася ў навуковым абгрунтаванні магчымасці сусветнай рэвалюцыі, звяржэння буржуазнага ладу, а пасля таго – ўсталявання дыктатуры пралетарыяту і пабудовы сацыялістычнага грамадства. Асноўную ролю ў рэвалюцыі павінен быў адыграць рабочы клас (пралетарыят). У адрозненне ад народнікаў, марксісты не лічылі сялянства рэвалюцыйным класам, тым не менш разглядалі яго як саюзніка ў сумеснай барацьбе супраць самаўладдзя.

Да марксістаў (або сацыял-дэмакратаў) далучыліся асобныя народнікі, у тым ліку Г. В. Пляханаў. У 1883 г. за мяжой, у Жэневе iм была створана група “Вызваленне працы” і напiсаны першыя праграмныя дакументы расiйскiх сацыял-дэмакратаў, а ў 1886 г. выдаў брашуру “Нашы рознагалоссi”, у якой палемiзаваў з народнiкамi.

На Беларусі асноўным асяроддзем распаўсюджання марксiсцкiх iдэй зрабiлiся яўрэйскiя працоўныя, якія ў набольшай ступенi пакутвалi ад галечы i ўцiску царызму. У 1884 г. у лiку першых пачаў працаваць гурток Абрамовiча ў Мiнску. У 1886 г. марксiзм, у асноўным яго эканамічную частку, вывучалi ўжо каля 130 рабочых.

З канца 1880-х на Беларусi ў асяроддзі рабочых з’явiлiся палiтычныя лiстоўкi, а ў 1892 г. у Вiльнi ўпершыню святкаваўся міжнародны дзень салі-дарнасці працоўных – 1 мая. У 1895 г. яго адзначылi таксама i рабочыя Мiнска. У той час у горадзе дзейнiчалi 2 сацыял-дэмакратычныя групы, якія ўзначальвалі Я. Гурвiч i C. Трусевiч. Пазней такiя ж гурткі ўзнiклi ў Вiльнi, Гродна, Смаргонi, Вiцебску, Гомелi. Паўставала праблема наблiзiць іх да рабочага руху праз паўсядзённую дзейнасць сацыял-дэмакратаў на фабрыках i заводах. Адзін з іх А. Крэмер раіў рабочым патрабаваць змяншэння працоўнага дня, павелiчэння заработнай платы, паляпшэння ўмоў працы. Ім рэкамендавалася ствараць стачачныя касы, каардынаваць сумесныя намаганні ў барацьбе за агульныя інтарэсы. Палітычныя лозунгі яшчэ прыкметна саступалі эканамічным.

На аснове рабочых гурткоў, як правіла па нацыянальнай прыкмеце, сталi стварацца сацыял-дэмакратычныя арганiзацыі. Узнiкшыя ў Польшчы ў 1882 і 1892 гг. партыі (адпаведна) “Пралетарыят” і “Polska Partyja Sozialistyсhna” сталі пашыраць свой уплыў і на Заходнюю Беларусь. Асаблiвай актыўнасцю вызначаўся Лiтоўскi рабочы саюз з аддзяленнямi ў Вiльнi, Мiнску i Смаргонi, якi арганiзоўваў эканамiчныя забастоўкi, cвяткаваў 1 мая і інш. У жніўні 1900 г. па ініцыятыве Ф. Э. Дзяржынскага адбылося аб’яднанне саюза с польскімі сацыял-дэмакратамі ў адзіную СДКПіЛ.

У буйнейшых прамысловых цэнтрах Расіі і Украіны таксама ўзніклі сацыял-дэмакратычныя арганізацыі, у тым ліку пецярбургскі “Саюз барацьбы за вызваленне рабочага класа” (1895) на чале з У. І. Ульянавым (Леніным).

Колькаснае павелiчэнне сацыял-дэмакратычных суполак яўрэйскiх рабочых стварыла ўмовы для ўзнiкнення масавай арганізацыі Бунд – Усеагульнага яўрэйскага рабочага саюза ў Лiтве, Польшчы i Расii (на чале з А. І. Крэмерам), які быў створаны ў Вiльнi ў 1897 г. Крыху пазней яго цэнтральны камітэт перабраўся ў Мiнск.

Бундаўцы ўсведамлялi, што без дапамогі расiйскага пралетарыяту iм не дамагчыся паляпшэння стану яўрэйскiх рабочых, тым больш – перамогi над царызмам. У выніку па ініцыятыве ЦК Бунда была прадпрынята спроба ўтварэння агульнарасійскай рабочай партыі. Так, 1-3 сакавiка 1898 г. у Мiнску адбыўся I з’езд сацыял-дэмакратаў Пецярбургскага, Маскоўскага, Кiеўскага i Екацярынаслаўскага “Саюзаў барацьбы за вызваленне рабочага класа”, Бунда і дэлегатаў ад кiеўскай “Рабочей газеты”.

Удзельнікі з’езда выбралі ЦК з 3 чал. (С. І. Радчанка, Б. Л. Эй-дэльман, А. І. Крэмер), прызналі “Рабочую газету” афiцыйным орга-нам партыi, прынялі рашэнне аб выпуску Манiфеста РСДРП. Гэты да-кумент быў напiсаны П. Струве i надрукаваны ў падпольнай друкарнi ў Бабруйску. Адразу пасля з’езда “Саюзы барацьбы” i сацыял-дэмакратычныя групы пачалi пераўтварацца ў партыйныя арганізацыі. Аднак партыя яшчэ не была створана, у прыватнасці, не былi прыняты статут i праграма. Пасля з’езда 8 з 9 дэлегатаў былi арыштаваны, а друкарню i чарговы нумар “Рабочей газеты” захапiла палiцыя.

Выспяванне нацыянальнай ідэі ў светапоглядзе беларускіх рэвалюцыянераў.

Пад уплывам народнiцкiх iдэй група студэнтаў-беларусаў Пецярбургскага унiверсiтэта стварыла Беларускую сацыял-рэвалюцыйную групу “Гоман”, якая мела сувязi ў Вiцебску, Мiнску i iнш. гарадах. Яна iмкнулася стаць цэнтрам арганiзацыi “Народнай волi” ў Беларусi. У 1884 г. групаю было выдадзена 2 нумары часопiса “Гомон”. Яго змест, акрамя іншага, сведчыў аб актывізацыі нацыятворчых працэсаў, якія адбываліся на Беларусі ў рэчышчы паслярэформеннага сацыяльна-эканамічнага і культурнага ўздыму.

Фарміраванне нацыянальнай самасвядомасці беларусаў, якое адбывалася пад уздзеяннем яе нешматлікай патрыятычна настроенай шляхты, інтэлігенцыі, святароў, выхадцаў з сялян і г. д., патрабавала збірання, сістэматызацыі і прапаганды сваіх нацыяльных каштоў-насцей (фальклору, традыцый, гістарычных звестак і інш.) у мэтах стварэння ўласнай ідэалогіі. Яе светапогляднай асновай мусіла зрабіцца нацыянальная ідэя, якою прынята лічыць асэнсаванне тым ці іншым этнасам свайго паходжання, свайго месца сярод іншых этнасаў, сэнсу існавання і перспектыў далейшага жыцця. Натуральна, што, у адрозненне ад суседніх народаў афармленне беларускай нацыянальнай ідэі адбывалася з большымі цяжкасцямі, найперш, з прычыны нізкага ўзроўню нацыянальнай свядомасці беларусаў.

Тым не менш гэты працэс меў аб’ектыўныя перадумовы: укараненне духоўнага вопыту заходненеўрапейскай, польскай і рускай традыцый у культуры Беларусі (Я. Чачот, Я. Баршчэўскі, В. Дунін-Марцінкевіч, расійскія беларусазнаўцы) сацыяльна-філасофскія і гуманістычныя ідэі айчыннай філасофіі (Ф. Скарына, С. Будны, С. Полацкі), публіцыстычныя выступленні рэвалюцыянераў-дэмакратаў і народнікаў (А. І. Герцэн, М. Г. Чарнышэўскі, К. Каліноўскі).

Паўстанне 1863-1864 гг. скончылася паражэннем і жорсткімі рэпрэсіямі супраць яго ўздзельнікаў. Як высветлілася, барацьба палякаў за аднаўленне Рэчы Паспалітай было толькі часткай усерасійскага рэвалюцыйнага руху, скіраванага супраць самаўладдзя і памешчыцкага землеўладання. Гэты рух узначалілі прыхільнікі сацыялістычнай ідэалогіі – народнікі, чые арганізацыі ўзніклі паўсюдна ў імперыі. У агульнай народніцкай плыні ўзніклі асобы, якія надавалі асаблівую ўвагу нацыянальнаму пытанню і інтарэсам мясцовага, у тым ліку беларускага насельніцтва.

Важкі ўклад у развіццё нацыянальнай свядомасці беларусаў адыграла дзейнасць народніцкіх арганізацый “Чорны перадзел” і “Народнай волі”.

У 1879-1880 г. у асяроддзі студэнтаў Пецярбургскага універсітэта, выхадцаў з Беларусі, па ініцыятыве І. І. Грынявіцкага ўзнікла група “Гоман”, якая называла сябе “беларускай мясцовай фракцыяй” партыi “Народная воля”. У ліку яе арганізатараў былі А. І. Марчанка, Х. А. Ратнер, М. І. Стацкевіч, В. Б. Крупскі і іншыя. Гоманаўцы імкнуліся стварыць краёвую арганізацыю “Народнай волі” на Беларусі і ўзначаліць мясцовы рэвалюцыйны і нацыянальна-вызваленчы рух.

Найважнейшай заслугай групы ў справе абуджэння нацыянальнай свядомасці і ўздыму нацыянальнага руху стала выданне ў 1884 г. двух нумароў часопіса “Гомон. Белорусское революционное обозрение” фарматам 17,5 x 21,5 см у аб’ёме 38 старонак. Як адзначалася ў № 1 часопiса (студзень-люты 1884), “Гомон” ставiў на мэце служыць выразнiкам iдэй сацыяльна-рэвалюцыйнай групы беларусаў.

Ва ўступным артыкуле даецца агульная характарыстыка беларусам як “народнасці” ва ўмовах іх знаходжання пад “уладараннем Польшчы” і “панаваннем маскоўскага абсалютызму”. Звернута ўвага на захаванне імі сваёй самабытнасці і выказана ўпэўненасць, што гаротнае становішча “беларускай народнасці” будзе пераадолена, што абуджаная народная свядомасць выкліча вызваленчы рух пад лозунгам "Далоў эксплуатацыю, мы самі жадаем кіраваць сабою! Далоў чужыя рукі, Беларусь павінна быць для беларусаў, а не для чужых элементаў!” Важная роля ў гэтым руху надавалася дэмакратычнай беларускай інтэлігенцыі. І нарэшце аўтары публікацыі ўпэўнена заяўлялі аб праве беларусаў пры захаванні сваёй адасобленасці “заняць у Расіі такое ж месца, якое імкнуцца заняць іншыя больш ці менш буйныя народнасці”. Гаворка, такім чынам, ішла пра федэратыўнае ўладкаванне паслярэвалюцыйнай Расіі і аўтаномным статусе ў ёй Беларусі.

У другім нумары “Гомана”, які выйшаў у лістападзе 1884 г., былі змешчаны больш разгорнутыя характарыстыкі “нашай Радзімы” Беларусі як асобнай “краіны” і саміх беларусаў як “чыстага тыпу славянскага племені”, іх арыгінальнай мовы, узаемаадносін з палякамі і вялікаросамі. Аўтары публікацыі пераканаўча даводзілі аб самастойнасці і “вольным народапраўстве” Беларусі ў перыяд Полацка і працяглы час пасля злучэння “з Польшчай на пачатках федэратыўных”, а таксама аб прычынах заняпаду Радзімы. Пры тым аўтары абвяргалі “разважанні аб забітасці і выраджэнні” народа і з аптымізмам заяўлялі аб яго патэнцыяле ў барацьбе за свае інтарэсы.

Наогул лейтматыў артыкула скіроўваўся на папулярызацыю ідэі аўтаноміі Беларусі, прычым не ў складзе РП, а ў складзе Расейскай федэрацыі. Са свайго боку беларуская фракцыя абяцала ўсебаковае супрацоўніцтва з “Народнай воляй”. Так, у рэчышчы яе праграмы пракламавалася агульная мэта барацьбы – за “эканамічнае паляпшэнне краіны на пачатках навуковага сацыялізма”. Што датычыць “абуджэння Беларусі”, асноўныя спадзяванні ўскладалася на нацыянальную інтэлігенцыю. “Канешне, – гаварылася ў часопісе. – сярод люду яшчэ няма свядомага імкнення да федэрацыйнай незалежнасці ў такім выглядзе, як гэта ўяўляе сабе інтэлігенцыя, аднак неабходнасць незалежнасці выцякае сама па сабе з усведамлення людам сваёй адметнасці ад суседзяў; самастойнасць таксама абумоўленая эканамічнымі і кліматычнымі асаблівасцямі Беларусі, што значна адрозніваюцца ад умоў іншых краёў Расеі, – выцякае, нарэшце, з арыгінальнасці характару самой нацыі”.

Такім чынам, важнейшай заслугай членаў “сацыяльна-палітычнай групы беларусаў” і іх часопіса зрабілася абгрунтаванне і прапаганда ідэй аб самабытнасці беларускага народа і яго права на дзяржаўнасць (аўтаноміі) у складзе Расійскай федэрацыі. Тым самым яны спрыялі ўмацаванню самасвядомасці беларусаў і фарміраванню нацыянальнай ідэі.

4. Раней астатніх у агульнарасійскую партыю вылучыліся народнікі, якія істотна перагледзелі сваю праграму. З 1899 у Мiнску пад кiраўнiцтвам народнікаў – Л. М. Клячко (Радзiёнава), Р. А. Гершунi, К. К. Брэшка-Брэшкоўскай, А. Бонч-Асмалоўскага пачала дзейнiчаць “Рабочая партыя палiтычнага вызвалення Расii”, якая, у адрозненне ад iншых рабочых партый, грунтавалася на народнiцкiх прынцыпах і тактыцы індывідуальнага тэрору. Палітычная праграма партыі была выкладзена ў брашуры “Свабода” (1900). Неўзабаве ў складзе РППВР налічвалася каля 200 удзельнікаў, аб’яднаных у амаль 40 гурткоў. Члены партыі займалiся распаўсюджваннем нелегальнай лiтаратуры, але многага зрабiць не паспелi, бо ў тым жа 1900 годзе арганiзацыя была выкрыта “ахранкай”.

Рэшткі яе ўвайшлі ў Партыю сацыялiстаў-рэвалюцыянераў, якая аформiлася ў 1902 г. з былых народнiкаў. Яе сацыяльнай базай з’яўляліся ўсе працоўныя пласты – пралетарыят, сялянства, народная інтэлігенцыя. Эсэры выступалi cупраць самаўладдзя i памешчыцкага землеўладання, за федэратыўную дэмакратычную рэспублiку, за пабудову сацыялiстычнага ладу на аснове сацыялiзацыi зямлi i ўраўняльнага землекарыстання, распаўсюджвання кааперацыi.

Эсэры ў многiм захавалі традыцыi “Народнай волi”, у тым ліку тактыку індывідуальнага тэрору. Для выканання тэрарыстычных акцый мела “Баявую арганiзацыю” на чале з Р. А. Гершунi. Арганiзацыi ПС-Р мелiся ў Беластоку, Вільні, Віцебску, Гомелі, Мiнску. На Беларусi ў 1904 г. узнiкла асобная Паўночна-Заходняя Абласная арганiзацыя ПС-Р.

Расійскія сацыял-дэмакраты доўгі час знаходзіліся на ідэйным і тактычным раздарожжы. Яшчэ ў стадыi фармiравання партыі iх лiдэры шмат спрачалiся адносна таго, якiм метадам барацьбы рабочага класа варта надаваць перавагу – палiтычным або эканамiчным. Прыхiльнiкі Э. Бернштэйна лічылі, што рабочы клас павінен змагацца толькi за эканамiчныя патрэбы i павышаць свой культурны ўзровень, а барацьба за палiтычныя свабоды з’яўлялася прэрагатывай легальнай дзейнасці лiбералаў. Барацьбу супраць “эканамізму” ўзначалiлi Г. Пляханаў i У. Ленiн. Вялiкую ролю ў гэтым адыграла газета “Искра”, якая друкавалася ў Германіі, Англіі, Швейцарыі са снежня 1900 па кастрычнік 1905 гг. і нелегальна распаўсюджвался ў Расіі, у тым ліку ў 25 населеных пунктах Беларусi.

На пачатку новага стагоддзя наспела небходнасць cтварэння адзiнай сацыял-дэмакратычнай партыi. Пэўным чынам таму перашкаджаў Бунд, які вясной 1901 г. на сваiм з’ездзе абвясцiў сябе адзiным выразнiкам iнтарэсаў яўрэйскага пралетарыяту ў Расii і выступіў за свой аўтаномны статус у складзе РСДРП.

ІІ з’езд партыі адбыўся ў ліпені-жніўні 1903 г. у Бруселі і Лондане з удзелам 43 чал. Яго дэлегаты прынялі партыйную праграму, дзе фармулявалiся задачы буржуазна-дэмакратычнай рэвалюцыi (праграма-мiнiмум): звяржэнне самаўладдзя i ўсталяванне дэмакратычнай рэс-публікi, прадастаўленне народам Расii раўнапраўя i права на сама-вызначэнне i многае iнш.). Праграма-максімум лiчыла канчатковай мэтай ўсталяванне дыктатуры пралетарыяту і далейшую пабудову сацыялiзму.

Бундаўцы выставiлi патрабаванне пабудовы РСДРП па федэрацыйным прынцыпе, каб захаваць у новай партыi сваю самастойнасць, а калi iх не падтрымалi iншыя дэлегаты, то пакiнулi з’езд. Іх падтрымалі прадстаўнiкi Сацыял-Дэмакратыі Каралеўства Польскага i Літвы (СДКПіЛ), якiх не задавальняў пункт праграмы аб праве нацый на самавызначэнне.

Акрамя таго, i сярод тых, хто застаўся, пад час абмеркавання параграфа 1 Cтатуту аб тым, хто можа быць членам партыi, не было згоды. Большасцю галасоў была прынята фармулёўка Ю. В. Мартава, у адпаведнасцi з якой для членства ў РСДРП лiчылася дастатковым прызнанне праграмы, матэрыяльная падтрымка партыi i рэгулярнае асабiстае садзеянне ёй пад кiраўнiцтвам адной з партыйных арганізацый. У. Ленiн выказваўся за непасрэдны ўдзел кожнага ў працы партарганiзацыi.

Раскол дэлегатаў з’езда стаў вiдавочным у сувязi з выбарамi ў цэнтральныя органы партыi. Колькасць членаў рэдакцыi “Искры” па прапанове У. Ленiна было скарочана да трох (У. Ленiн, Ю. В. Мартаў, Г. В. Пляханаў). Па прычыне адмовы 15 дэлегатаў удзельнiчаць у выбарах ЦК, у яго ўвайшлi толькi прыхiльнiкi Ленiна, якія склалі большасць - адсюль “бальшавiкi і меншавiкi”. У далейшым прапанова Г. Пляханава ў мэтах прымiрэння бальшавiкоў i меньшавiкоў вярнуць у склад “Искры” ўсiх яе супрацоўнiкаў выклiкала выхад з рэдакцыi У. Ленiна. Але партыя па-ранейшаму называлася РСДРП. У сярэдзiне 1905 гг. у ёй налiчвалася 14 тыс. бальшавiкоў i 12,5 меншавiкоў. На Беларусi яе буйнейшыя арганiзацыi ў 1903-1904 гг. узнiклi ў Мiнску, Гомелi, Вiцебску, Барысаве, Бабруйску, Магiлёве, Мазыры, Полацку. Падпарадкоўвалiся яны Палескаму (Гомель) i Паўночна-Заходняму (Вiльня) камiтэтам.

На Беларусі, акрамя агульнарасійскіх, сталі дзейнічаць нацыянальныя партыі. Асаблівы непакой улад выклікала палітычная актыўнасць Бунда. Каб прадухiлiць уцягненне рабочых у палiтычную дзейнасць, урадавыя колы былі вымушаны выкарыстоўваць не толькі рэпрэсіўныя метады. Так, начальнiк Маскоўскага ахоўнага аддзялення палкоўнік Зубатаў праз сваiх агентаў на месцах скіроўваў рух яўрэйскіх працоўных на барацьбу за першаступеннае задавальненне іх матэрыяльных i культурных патрэб з тым, каб паралiзаваць дзейнасць рэвалюцыйных партый. У прыватнасцi, за адмову ад палiтычнай барацьбы (супраць цара i ўрада) палкоўнiк абяцаў не перашкаджаць рабочым праводзiць эканамiчныя стачкi. Упершыню гэтая практыка – так званы “палiцэйскi сацыялiзм” была выкарыстана у 1901 г., калі мясцовыя “зубатаўцы” з дапамогай паліцыі ў слесарных майстэрнях дамагліся зніжэння працоўнага дня да 12-гадзін. Гэтая перамога падштурхнула рабочых да аб’яднання вакол створанай у Мiнску Яўрэйскай незалежнай рабочай партыi (ЯНРП) на чале з былымі бундаўцамі М. Вiльбушэвiч i Р. Шахновiчам. У партыйным маніфесце абвяшчалася аб адмове ад палітычных мэтаў і імкненні пад лозунгам “хлеба і ведаў” узняць эканамічны і культурны узровень яўрэйскага пралетарыяту праз развіццё прафсаюзаў, кас узаемадапамогі, клубаў. У канцы 1901 г. да ЯНРП далучылася 15 рамесных прафсаюзаў з 20, якiя да таго часу ўваходзiлi ў Бунд. Яе суполкі ўзніклі ў Бабруйску, Вільні, Гродна, а таксама ў Адэсе, Нікалаеве, Херсоне і інш.

ЯНРП паспяхова спалучала сваю дзейнасць з прапагандай ідэалогіі ciя-нiзму, асноўнай мэтай якога з’яўлялася згуртаванне ўсiх яўрэяў свету i ўтварэнне ўласнай дзяржавы ў Палесцiне. У 1897 г. адбылося заснаванне сіянісцкай партыі, а ў 1902 г. у Мiнску нават адбыўся Усерасiйскi з’езд сiянiстаў. У вынiку барацьба памiж Бундам i ЯНРП рэзка абвастрылася. Характэрна, што i сам ўрад асудзiў дзейнасць Зубатава, якая супярэчыла iнтарэсам прадпрымальнiкаў, і адправіў яго ў адстаўку. Пазбаўленая падтрымкi ЯНРП у 1903 г. распалася. У выніку аўтарытэт Бунда стаў зноў узрастаць. Асноўныя яго намаганнi ў барацьбе за яўрэйскiх рабочых цяпер былi скiраваны супраць сiянiстаў.

Характэрна таксама, што да пачатку рэвалюцыi ў яўрэйскiм асяроддзi ўзнiклi новыя партыi – напалову сацыялiстычныя, напалову ciянiсцкiя: у iх лiку – Сацыялістычная яўрэйская рабочая партыя і Яўрэйская сацыял-дэмакратычная рабочая партыя Паалей Цыён. Але, у параўнанні з Бундам, іх уплыў на рабочых быў невялікім.

З 1900 г. у Вiльні, Мiнску, Смаргоні дзейнiчалi невялiкiя групы Сацыял-дэмакратыі Каралеўства Польскага i Літвы, а з 1902 г. – Польскай партыі сацыялістычнай. У той час, як СДКПiЛ iмкнулася да супрацоўнiцтва з РСДРП, ППС адмаўляла iдэю польска-расiйскага рэвалюцыйнага саюза. Але ў пытаннi аб утварэннi незалежных дзяржаў СДКПiЛ лiчыла гэта недапушчальным. ППС была прыхiльнiцай самастойнай Польшчы. Тых з яе членаў, хто дзейнiчаў на тэрыторыi Заходняй Беларусi, не задавальняла iдэя Вялiкай Польшчы, вылучылiся ў асобную “ППС на Лiтве” i абвясцiлi сваёй мэтай барацьбу за палiтычную незалежнасць i дасягненне сацыялістычнага ладу. Гэта была партыя беларусаў, лiтоўцаў, палякаў, якiх усё яшчэ ядналi агульныя традыцыi ВКЛ.

Вызначальную ролю ў кансалідацыі беларускага народа, абуджэнні яко палітычнай свядомасці адыграла нацыянальная дэмакратычная інтэлігенцыя. У канцы ХІХ ст. у Мiнску сярод навучэнцаў гімназій утварыўся гурток па вывучэнню беларускіх нацыянальных праблем. У 1902 г. яго заснавальнiкi – браты Антон i Iван Луцкевiчы працягвалі гэтую дзейнасць у Пецярбургу, у студэнцкiм “Гуртку беларускай народнай асветы”. Зiмою 1902/1903 гг. члены гуртка (у тым лiку браты Луцкевiчы, Цётка, К. Каганец, А. Бурбiс, В. Iваноўскi, Ф. Умястоўскi) з удзелам моладзi Мiнска i Вiльнi за-снавалi “Беларускую рэвалюцыйную грамаду”. Прыкметны ўплыў на заснавальнікаў беларускай партыі аказвалі суполкі “ППС на Лiтве”, якiя абвясцiлi сваёй мэтай барацьбу за палiтычную незалежнасць краю i дасягненне сацыялicтычнага ладу. Урэшце з’езд БРГ, якi адбыўся ў 1903 г., пазіцыяніраваў сябе як сацыяльна-палiтычную арганiзацыю беларускага працоўнага народа. Як вынікала з яе праграмы, канчатковай мэтай абвяшчалася знiшчэнне капiталiстычнага ладу i пераход у грамадскую ўласнасць зямлi, сродкаў вытворчасцi i транспарту. Блiжэйшай задачай абвяшчалася звяржэнне самаўладдзя.

Нацыянальная часта праграма прызнавала самай пажаданай формай забеспячэння нацыянальнай свабоды ў эпоху капiталiзму “Беларускую незалежную дэмакратычную рэспублiку”. Меркавалася дамагацца палiтычнай аўтаномii Беларусi з сеймам у Вiльнi i культурна-нацыянальнай аўтаномii для этнiчных груп краю.

Аграрная частка праграмы прадугледжвала скасаванне прыватнай зямельнай уласнасцi, ураўняльнае землекарыстанне, прапагандавала апрацоўку зямлi ўласнымi без наёмнай працы сіламі. Праграма па рабочым пытаннi фактычна паўтарала змест адпаведнай часткі праграмы РСДРП. Па сутнасці, партыя не аддзяляла рабочых ад сялян. Партыйным лозунгам з’яўляўся слоган “Бедната ўсіх краін, яднайся”.

Такім чынам, у партыйнай праграме рэвалюцыйны дэмакратызм спалучаўся з народнiцкiм (сялянскiм) сацыялiзмам і нацыянальнымі ідэямі. Недзе памiж 1904 i 1905 годам БРГ прыняла назву Беларуская сацыялістычнага грамада (БСГ). З моманту свайго ўтварэння яна ўстла на рэвалюцыйны шлях барацьбы з самаўладдзем, за ўсталяванне ў Расіі федэратыўнай дэмакратычнай рэспублі­кі і самавызначэнне беларускага і іншых яе народаў. Роля БСГ сярод іншых партый, якія існавалі на Беларусі да 1905 г., у агульным рэвалюцыйным працэсе была невялікай.

5. Прычынамi рэвалюцыi з’яўвілiся абвастрэнне супярэчнасцей памiж самаўладдзем i грамадствам, памешчыкамi i сялянамi, буржуазiяй i пралетарыятам, царызмам i народамi нацыянальных ускраiн; няўдалы ход i вынiкi для Расii вайны з Японiяй. Галоўнымі ўдзельнiкамi падзей 1905-1907 гг. былi – рабочыя, iнтэлігенцыя, буржуазiя; у менш ступенi – сяляне, памешчыкi, чыноўнiцтва.

Пачаткам рэвалюцыi паслужыла “Крывавая нядзеля” – расстрэл 9 студзе-ня 1905 г. мiрнай манiфестацыi працоўных Пецярбурга, якiя на чале са свяшчэннікам Гапонам ішлi да цара з петыцыяй аб паляпшэнні іх становішча. У выніку ад салдацкіх куль загінула больш 1000 чал. У адказ абураныя рабочыя i прагрэсiўная iнтэлiгенцыя ў той жа дзень выйшлi на вулiцы сталiцы пад лозунгамi “Далоў самаўладдзе!”, “Няхай жыве рэвалюцыя”.

Акцыi салідарнасці пракацiлiся па ўсёй краiне. У іх удзельнічала каля 440 тыс. На Беларусі найбольш актыўна выступілі працоўныя Мінска, якія арганізавалі стачкі і дэманстрацыі пратэсту з 11 па 16 студзеня з удзелам 2 тыс чал., Гомеля­ – 12-19 студзеня з удзелам больш 8 тыс. чал., а таксама Брэста, Смаргонi, Мазыра, Полацка, Слонiма, усяго 31 населенага пункту. Арганiзатарамi выступленняў былi партыйныя камiтэты Бунда, РСДРП і ПС-Р. Працоўныя шэрагу гарадоў i мястэчак выкарыстоўвалі забастовачны рух для барацьбы за скарачэнне працоўнага дня і павелічэнне зарплаты.

Чарговым падставай для рэвалюцыйнага ўздыму зрабілася святкаванне 18 красавіка (па новым стылі – 1 мая) міжнароднага дня салідарнасці працоўных. Дэманстрацыi, маёўкi, сходкi з іх удзелам праходзiлi пад лозунгамi “Да-лоў самадзяржаўе!”, “Няхай жыве дэмакратычная рэспублiка!”.

У Пiнску дэманстрацыi cуправаджалiся перастрэлкай баявiкоў з палiцыяй. У Вiцебску на працягу красавiка былi арганiзаваны 4 дэманстрацыi i мiтынгі, адбывалiся сутычкi працоўных з войскамi i палiцыяй.

Летнi ўздым рэвалюцыйнага руху на Беларусi быў звязаны з рэпрэсiямi царскiх улад, якiя адбылiся ў Адэсе, Варшаве, Iванава-Вазнясенску, Лодзi. У адказ у 56 беларускiх гарадах i мястэчках адбылiся акцыi салiдарнасцi з ахвярамi расстрэлаў i арыштаў. У шэрагу месцаў (Ашмяны, Талочын) рабочыя стваралi дружыны i ладзiлi ўзброеныя дэманстрацыi.

Пад уздзеяннем рэвалюцыйных падзей сяляне прадпрымалі спробы дамагчыся паляпшэння свайго становiшча. Калі ў студзенi-сакавiку 1905 г. на Беларусi адбылiся 56, то красавiку-чэрвенi 237 cялянскiх выступленняў. У асноўным, яны ўяўлялi сабой патравы панскіх лугоў, парубкi лесу, зрэдку – падпалы i разгромы маёнткаў. У канцы ліпеня наспелі ўмовы ўтварэння Усерасійскага сялянскага саюза.

Забастовачны рух сельскіх пралетарыяў адбываўся пад уплывам агiтацыi мясцовых арганiзацый РСДРП, Бунда, ПС-Р, БСГ Найбольш масавай i арганiзаванай была забастоўка сялян-падзёншчыкаў i парабкаў, якая ў чэрвенi 1905 г. ахапiла амаль усе памешчыцкiя маёнткi Навагрудскага пав. Такiя ж забастоўкi летам 1905 г. назіраліся ў Бабруйскiм, Брэсцкiм, Ваўкавыскiм, Гродзенскiм, Мiнск

Дата добавления: 2014-01-07