Лекцыя 15. Культурнае і духоўнае жыццё БССР 2 страница

Асаблівую актыўнасць і ініцыятыву ў “барацьбе з ворагамі народа” выявіў назначаны ў верасні 1936 г. наркам унутраных спраў СССР М. Яжоў. 30 ліпеня 1937 г. ён выдаў загад аб рэпрэсіраванні асоб (кулакоў, членаў антысавецкіх партый, былых жандараў і белагвардзейцаў і інш.), якія ўжо адбылі пакаранне, і ў залежнасці ад абставін маглі ізноў быць асуджанымі на 8-10 год або, наогул, расстралянымі. Характэрна, што павальныя арышты пракаціліся і сярод чэкістаў. У выніку ў 1937 г. колькасць арыштаваных узрасла амаль у дзесяць разоў. Усяго ў 1937-1938 гадах было арыштавана звыш паўтара мiльёна чалавек, з ix расстраляна ў 1937 годзе 353 074, а ў 1938 – 328 618 чалавек». Большасць ахвяр (да 70%) было прыцягнута па 58 (палітычным) артыкуле Крымінальнага кодэксу.

Масавыя арышты людзей запатрабавалі тэрміновага вырашэння іх лёсу. Невыпадкова таму шырокае распаўсюджанне набылі пазасудовыя органы – “тройкі” і нават “двойкі”, «асобыя нарады НКУС» і іншыя, дзе галоўным доказам вінаватасці арыштаванага былі яго прызнанні або іх адсутнасць. У сакавіку 1938 г. расстрэльныя прыгаворы напаткалі М. Бухарына, А. Рыкава, Г. Ягоду, Н. Крэсцінскага і многіх іншых членаў сфабрыкаванага “Антысавецкага праватрацкісцкага блока”. Ім інкры-мінавалі “здрадніцкую, шпіёнскую, дыверсійна-шкодніцкую, тэрарыстычную” і іншую варожую дзейнасць. Характэрна, што абвінавачваемыя публічна прызналі сваю віну.

Па сутнасці, ахвярамі сталінскіх рэпрэсій зрабіліся прадстаўнікі ўсіх гра-мадскіх, палітычных, сацыяльных, нацыянальных, прафесійных, канфесійных і г.д. пластоў і груп насельніцтва. Гэта, акрамя іншага, даказвае, што нават у пачатку 1930-х гг. усе яны выказвалі незадавальненне сталінскай палітыкай. Толькі пасля публічных судовых працэсаў, стварэння атмасферы падазронасці і шпіёнаманіі, адпаведнай ідэйнай апрацоўкі Сталіну і яго бліжэйшаму атачэнню ўдалося дамагчыся ад людзей аднадумства, аднадушша і высокапрадукцыйнай працы на карысць сацыялістычнай Айчыны.

Беларускі народ таксама адчуў на сабе ўздзеянне сталінскіх рэпрэсій. Іх пачатак быў падрыхтаваны вынікамі дзейнасці парткамісіі У. Затонскага, накіраванай у маі 1929 г. Палітбюро УКП(б) у БССР. У поле яе зроку трапілі тыя дзеячы культуры, навукі, а таксама служачыя савецкіх устаноў, якія да таго часу актыўна праводзілі палітыку беларусізацыі, у тым ліку наркам асветы БССР А. Баліцкі, прэзідэнт АН БССР У. Ігнатоўскі, пісьменнік З. Жылуновіч, літаратары Я. Купала і А. Дудар, старшыня ЦВК А. Чарвякоў і іншыя. Да распачатай кіраўніцтвам КП(б)Б кампаніі асуджэння так званага нацыянал-дэмакратызма як кулацкай ідэалогіі далучыліся работнікі спецслужбаў. У выніку 23 кастрычніка 1930 г. старшыня ДПУ БССР Р. Рапапорт паведаміў аб раскрыцці падпольнай арганізацыі нацдэмаў «Саюз вызвалення Беларусі» («СВБ»). Да гэтага часу было арыштавана 86 чал., у тым ліку акадэмікі В. Ластоўскі, Я. Лёсік, С. Некрашэвіч, прафессар А. Смоліч, пісьменнікі М. Гарэцкі, У. Дубоўка, Я.Пушча, былыя наркамы Дз. Прышчэпаў, А. Баліцкі, намеснік наркама А. Адамовіч і інш. Усе яны былі асуджаны на розныя тэрміны зняволення або высылкі за межы Беларусі. Значную ролю ў разгроме нацдэмаўшчыны адыграў І сакратар ЦК КП (б) Б К. Гей. У сваім даносе Сталіну ён указваў на Я. Купалу як на аднаго з завадатараў “СВБ”. Многія партыйцы за садзеянне нацыянал-дэмакратызму атрымалі спагнанні. 4 лютага 1931 г. выключаны з партыі У. Ігнатоўскі пакончыў жыццё самагубствам.

Як высветлілася, з разгромам “Саюза вызвалення” нацдэмаўшчына не была цалкам вынішчана і эстафету барацьбы супраць яе пераняў новы сакратар ЦК КП(б) М. Гікала. За яе ходам уважліва назірала бальшавіцкае кіраўніцтва краіны. Так, у пачатку 1933 г. газета “Правда” паведамляла аб актывізацыі кулацка-нацыяналістычных элементаў і наяўнасці класава чужых элементаў у культурных, навуковых і гаспадарчых установах БССР. Відавочна, што ў рэспубліцы наспела чарговая хваля рашучага наступлення на антыса-вецкія групоўкі. Невыпадкова, у лютым 1933 г. работнікі ДПУ паведамілі аб раскрыцці “контррэвалюцыйнай эсэра-прышчэпаўскай арганізацыі” ў Наркамземе БССР і Белтрактарацэнтры, якая рыхтавалася да ўзброенага паўстання. Па звестках старшыні ДПУ Закоўскага, яго падначаленымі было абясшкоджана 1,5 тыс. груповак, якія аб’ядноўвалі да 30 тыс. бандыцкіх элементаў.

Чарговым буйным поспехам работнікаў ДПУ стала выкрыццё контррэвалюцыйнай арганізацыі «Беларускі нацыянальны цэнтр», створанай польскімі спецслужбамі і перакінутымі з Заходняй Беларусі ў БССР для антысавецкай дзейнасці. У выніку па “справе БНЦ” было асуджана 97 чал., у тым ліку С. Рак-Міхалоўскі, А. Капуцкі, П. Мятла, І. Гаўрылік, І. Дварчанін. У ліку іншых “контррэвалюцыйных арганізацый”, выкрытых работнікамі ДПУ у 1933 г., былі “Польская арганізацыя вайскова”, “Беларуская народная Грамада і іншыя. Асноўнай мерай пакрарання прыцягнутых да адказнасці з’яўлялася высылка ў аддаленыя раёны Расіі. Усяго з канца 1920-х да сярэдзiны 1930-х гадоў у БССР было рэпрэсiравана звыш 46 тысяч чалавек, з якіх 13 тысяч – расстраляны.

Выступленне І. Сталіна на лютаўска-сакавіцкім (1937) Пленуме ЦК УКП (б), якое скіроўвала ўсіх партыйцаў на барацьбу супраць “ворагаў народа”, было прынята ўсімі партыйцамі краіны да неадкладнага выканання. Удзельнікі сакавіцкага (1937) Пленума ЦК КП(б)Б надалі гэтай праблеме цэнтральную ўвагу. Аб яе значнасці сведчыў факт выкрыцця народнага камісара ўнутраных спраў БССР Г. Малчанава як “члена контррэвалюцыйнай арганізацыі правых і здраднікаў Радзімы”. Зноў абраны першы сакратар рэспубліканскай партыйнай арганізацыі В. Шаранговіч паабяцаў апраўдаць давер Сталіна і выявіць усе факты «контррэвалюцыйнай падрыўной работы» на Беларусі. Член Бюро ЦК і старшыня СНК М. Галадзед у сваім выступленні нагадаў аб тым, што кожны камуніст павінен сам быць чэкістам і не ўскладаць спадзяванні па выкрыцці ворагаў на органы НКУС. Тым не менш менавіта на Галадзеда і была ўскладзена галоўная віна за недахопы ў барацьбе з рознага кшталту “двурушнікамі”, “шкоднікамі”. У маі ён сам быў вызвалены ад усіх пасад і неўзабаве арыштаваны. Звесткі аб арышце М. Галадзеда, а таксама былога камандуючага войскамі Беларускай ваеннай акругі І. Убарэвіча, якія былі даведзены дэлегатам XVI з'езда КП(б)Б (чэрвень 1937), выклікалі аднагалоснае адабрэнне прысутных. На тым жа з’ездзе І сакратар ЦК КП(б)Б В. Шаранговіч паведаміў аб падрыўной дзейнасці рознага кшталту ворагаў народа, якія апанавалі, па словах дакладчыка, практычна ўсе савецкія і партыйныя арганізацыі БССР. Старшыня ЦВК А. Чарвякоў, не вытрымаўшы незаслужанай крытыкі ў патуранні ворагам народа, застрэліўся ў службовым кабінеце. У сваёй рэзалюцыі дэпутаты запэўнiлі ЦК УКП(б) i правадыра партыi таварыша Сталiна, што «бальшавiкi Беларусi бязлiтасна разгромяць трацкiсцкiх, зiноўеўскiх, бухарынскiх, нацыянал-фашысцкiх шпіёнаў, шкоднiкаў, тэрарыстаў – агентаў германа-японскага i польскага фашызму”. Праз колькі часу ліпеньскі (1937) Пленум ЦК КП(б)Б назваў у ліку гэтых шпіёнаў М. Галадзеда, В. Шаранговіча, А. Чарвякова. Такім чынам, былыя заслугі ў выкрыцці “ворагаў народа” не ўратавалі саміх выкрывальнікаў ад смерці з ліку кіраўнікоў БССР.

На Беларусi ў 1935-1940 гадах за так званыя контррэвалюцыйныя злачынствы (артыкул 58) было прыцягнута каля 385 тыс. чалавек, з якiх больш чым 50 тыс. было расстраляна. Паводле аператыўных звестак, за 1937-1938 гг. гэтыя “злачынцы” запоўнілі мноства пад-польных антысавецкіх арганізацый: трацкiстаў, правых, нацыянал-фашыстаў, эсэраў, бундаўца-сiянiстаў, царкоўна-сектантаў, «польскай арганiзацыі вайсковай». Акрамя таго, паведамлялася аб незлічонай колькасці (такіх жа сфабрыкаваных) шпіёнскіх, дыверсійных і інш. арганізацый.

У верасні 1938 г. масавыя рэпрэсіі былі арганізавана спынены, а пазасудовыя органы (за выключэннем Асобай нарады НКУС СССР) распушчаны. І. Сталіну спатрэбіўся час, каб падвесці вынікі кампаніі і здзейсніць кадравыя перастаноўкі. У прыватнасці, замест М. Яжова, пераведзенага на іншую работу, пасаду народнага камісара ўнутраных спраў заняў Л. Берыя. Значную частку свайго часу новы нарком надаваў барацьбе з выпадкамі парушэння сацыялістычнай законнасці, пад якімі разумеліся выкарыстанне следчымі, недазволеных метадаў допытаў, арышты невінаватых і г.д. У выніку многія работнікі апарату НКУС, у тым ліку наркам БССР Б. Берман, таксама былі асуджаны. Зноў прызначаны першым сакратаром ЦК КП(б)Б П. Панамарэнка за-патрабаваў ад чарговага наркама унутра-ных спраў А. Наседкіна вызвалення ад працы ўсіх следчых, вінаватых у выкарыстанні незаконных метадаў допытаў, але безвынікова, бо дазвол на іх быў санкцыянаваны на самым высокім узроўні.

Самі рэпрэсіі працягваліся да вайны і нават пасля яе, але ўжо не ў такіх маштабах і з меншай колькасцю смяротных прысудаў. Іх асноў-ная палітычная мэта была дасягнута: імя і словы Сталіна набылі са-кральны змест для ўсіх грамадзян, незалежна ад яго сацыяльнага статусу, нацыянальнасці, узросту і г. д. З такім народам выкананне любой задачы на шляху сацыялістычнага будаўніцтва, вызначанага правадыром, здавалася магчымай. Пры гэтым свядомая стваральная праца будаўнікоў сацыялізма спалучалася з эксплуатацыяй міліёнаў зняволеных ГУЛАГа, ператвораных у дзяржаўных нявольнікаў. Толькі смерць Сталіна стварыла перадумовы для паслаблення створанага ім рэпрэсіўнага механізму. За перыяд існавання бальшавіцкай улады 1917 па 1953 гг. на тэрыторыі савецкіх рэспублік па палiтычных матывах было рэпрэсіравана звыш 10 мiльёнаў, а на тэрыторыi БССР — звыш 900 тысяч чалавек.

Усяго за 1930-1953 гг. па абвінавачанні ў контррэвалюцыйных дзяржаўных злачынствах пацярпела 3 778 234 савецкіх і замежных грамадзян. У лютым 1954 г. у адказ на запыт Прэзідыума ЦК КПСС аб асуджаных за "контрэвалюцыйныя злачынствы" стала вядома, што з 1921 па 1954 г. за іх было асуджана 3 777 380, з іх да вышэйшай меры пакарання былі прыгавораны 642 980 чал., зняволены 2 369 220 чал., да ссылкі і высылкі – 765 180 чал. Каля 2,9 млн былі асуджаны пазасудовымі органамі, каля 900 тыс. – судамі, ваеннымі трыбуналамі, Спецкалегіяй і Ваеннай калегіяй Вярхоўнага Суда. У сваёй падаўляючай большасці гэта былі людзі, адданыя сацыялістычным ідэалам і не меўшыя да шпіянажу, тэрарызму, шкодніцтва і інш. злачынстваў ніякага дачынення.

У БССР у 1935-1940 гг. ад палітычных рэпрэсій пацярпела больш як 85 тыс. грамадзян, з якіх 28 тыс. было расстраляна. Усяго з 1917 па 1953 гг. ахвярамі палітычных рэпрэсій стала каля 600 тыс. грамадзян. У іх ліку былі і тыя, хто актыўна змагаўся за Савецкую ўладу – В. Кнорын, М. Крылоў, К. Ландэр, М. Калмановіч, В. Фамін. Былі рэпрэсіраваны не толькі лепшыя людзі Савецкай краіны – пісьмен-нікі, навукоўцы, а і ўсё, напісанае імі. Так, у 1930-я гг. “Галоўліт” склаў спіс 651 аўтараў, кнігі якіх (за выключэннем адзінкавых экземпляраў, змешчаных у спецсховішчы) падлягалі знішчэнню. Акрамя таго, з бібліятэк выдалялі літаратуру, дзе прыгадваліся імёны Л. Троцкага, Р. Зіноўева, В. Кнорына, А. Чапвякова і іншых “ворагаў народа”. Сімвалам трагедыі сталінскіх ахвяр сталі сталі ўрочышча Курапаты каля Мінска, Бутава каля Масквы і іншыя месцы ў тагачасным СССР.

4. З разгромам мілітарысцкай Японіі скончылася ІІ сусветная вай-на. У верасні 1945 г. у СССР было скасавана надзвычайнае стано-вішча і скасаваны Дзяржаўны Камітэт Абароны. Адбывалася паступо-вая дэмабілізацыя абаронцаў Радзімы. На тэрыторыі вызваленых усходнееўрапейскіх дзяржаў – Польшчы, Чэхаславакіі, Венгрыі і інш. па просьбе іх урадаў заставаліся асобныя часці Чырвонай Арміі. Былыя саюзнікі СССР па антыгітлераўскай кааліцыі ўбачылі ў тым “камуністычную пагрозу” для цывілізаванага сусвету. ЗША нават не выключалі магчымасці выкарыстання супраць Савецкага Саюза ядзернай зброі. Узнікшая канфрантацыя атрымала назву “халоднай вайны”. Яна ў многім вызначыла не толькі міжнароднае становішча, але і паўплывала на ўнутранае жыццё Савецкай краіны, якое адбывалася за так званай “жалезнай завесай”, ва ўмовах непадзельнага панавання камандна-адміністрацыйнай сістэмы.

Характэрнай рысай грамадска-палітычнага жыцця першых пасляваенных год з’яўлялася высокі духоўны ўздым савецкіх людзей, выкліканы перамогай над фашызмам. Нягледзячы на жудасныя фізічныя і маральныя цяжкасці ваенных год, страту родных, блізкіх, сяброў і знаёмых, усе грамадзяне з энтузіязмам аднаўлялі разбураныя прадпрыемствы, калгасы, транспарт, жылыя дамы, бальніцы, навучальныя і навуковыя установы, актыўна ўдзельнічалі ў грамадска-палітычным жыцці. Па-ранейшаму, арганізуючую і кіруючую ролю адыгрывала партыя бальшавікоў, аўтарытэт якой за час вайны ўзрос яшчэ больш. Шэрагі мясцовых партыйцаў імкліва павялічваліся. Так, на пачатках 1945 г. у складзе КП(б)Б налічвалася 29 515, 1951 г. – 116 663, 1954 г. 129 585 камуністаў і кандыдатаў.

Партыйную арганізацыю БССР узначальвалі П. Панамарэнка, са студзеня 1947 г. – М. Гусараў, з ліпеня 1950 г. – М. Патолічаў. У рэспубліках на вышэйшыя партыйныя, савецкія, грамадскія пасады вылучаліся былыя кіраўнікі падполля і партызанскага руху, але па-ранейшаму, існавала строгая цэнтралiзацыя партыйнага жыцця. Толькі па волі генеральнага сакратара адбываліся вышэйшыя перамяшчэнні. Пры гэтым за ім заставалася права падвяргаць рэпрэсіям кожнага, незалежна ад партыйнага ці сацыяльнага статусу. Так, былі арыштаваны супругі старшыні Вярхоўнага Савета СССР М. Калініна і члена Палітбюро В. Молатава. У 1946 г. пагроза арышту навісла і над маршалам Г. Жукавым, абвінавачаным у банапартызме, але справа скончылася яго назначэннем на перыферыйную для пал-каводца з сусветнай славай пасаду. На пачатку 1950-х гг. бліжэйшымі даручэнцамі правадыра заставаліся Л. Берыя, Г. Малянкоў, М. Булганін, М. Хрушчоў.

Уся партыйная ўлада належала Генеральнаму сакратару І. Сталіну, які не адчуваў патрэбы ў парадах нават бліжэйшага атачэння. Дастат-кова сказаць, што чарговы ХІХ з’езд адбыўся пасля трынаццаці-гадовага перапынку, у кастрычніку 1952 г. Важнейшымі яго вынікамі стала пераіменаванне партыі з УКП(б) у КПСС. У зноў стораны замест Палітбюро Прэзідыум ЦК у дадатак да “старой гвардыі” з’езд па рэкамендацыі І. Сталіна ўключыў яшчэ 15 чал.

Такім чынам, заставалася існаваўшая раней сістэма фарміравання і функцыянавання партыйных органаў на чале са Сталіным. Варта адзначыць, што з разгромам фашызму аўтарытэт міжнародны аўтарытэт СССР значна ўзрос, а разам з ім – аўтарытэт яго кіраўніка, старшыні Савета Міністраў (1946) і Ге-неральнага сакратара УКП(б) генералісімуса Савецкага Саюза І. В. Сталіна. Нават у афіцыйным ужытку распаўсюдзіўся тытул тытул “Правадыр усіх часоў і наро-даў”. Яшчэ больш паказальна тое, што Перамога ў вайне асацыіра-валася з яго іменем. Аб тым, што “Сталін выйграў вайну”, можна па-чуць і ў нашы дні.

Усхваленне Сталіна як “Леніна сёння” з’яўлялася неад’емнай част-кай ідэйна-прапагандысцкай работы ўсіх партыйна-савецкіх і грамад-скіх арганізацый. Уздым яе прыпаў на снежань 1949 г., калі паўсюдна ў СССР і за яго межамі ішло святкаванне юбілею правадыра. Так, з гэтай нагоды адбылося 31 500 мiтынгаў з удзелам 3 млн чал, дзе выступіла каля 100 тыс. аратараў. У БССР, як i ў iншых саюзных рэспубліках, было падрыхтавана “Пiсьмо вялiкаму Сталiну ў слаўнае 70-годдзе дня нараджэння ад беларускага народа”. У яго ж гонар у 1952 г. у Мінску быў узведзены найвялікшы ў краіне манумент.

Выказванне савецкімі людзьмі ўсеагульнай любові да правадыра не ратавала іх ад рэпрэсій. Па-першае, іх адчулі на сабе жыхары прыбалтыйскіх рэспублік, Заходняй Беларусі і Заходняй Украіны, дзе пачалася калектывізацыя, а таксама высылкі ў Сібір “класава чужых элементаў”. Па-другое, былі рэпрэсіраваны сотні тысяч ваеннаслужа-чых-чырвонаармейцаў, якія ў свой час трапілі ў палон. Па-трэцяе, пад падазрэнне спецслужбаў трапілі практычна ўже жыхары часова акупіраванай фашыстамі тэрыторыі, у тым ліку члены мінскага пад-полля. Невыпадкова, надзвычайнымі паўнамоцтвамі былі надзелены работнікі Міністэрства ўнутраных спраў. У БССР рэспубліканскае міністэрства ўзначальваў кат беларускага народа генерал Л. Цанава. Па яго заданні пачаўся збор “матэрыялаў” на нацыянальнага героя С. Прытыцкага, на той час першага сакратара Гродзенскага абкама КП(б)Б.

Вяртанне да ранейшых метадаў кіравання выявілася ва ўзмацненні ідэйна-прапагандысцкай работы. Справа ў тым, што з вызваленчага паходу ў Еўропе вярнуліся савецкія воіны, якія між іншым расказвалі суайчыннікам аб высокім узроўні жыцця чэхаў, венграў, немцаў. На гэтым фоне жыццё савецкай вёскі выглядала ў лепшым выпадку несуразмерна горшым. Невыпадкова таму наспела неабходнасць у кампаніі па прапагандзе ўсяго савецкага. Усе зваротныя размовы, пагалоскі, сцвярджэнні кваліфікаваліся як нізкапаклонніцтва перад Захадам. Тых, хто цураўся савецкага, абзывалі “бязроднымі касмапалітамі” і жорстка крытыкавалі. У іх лік трапілі прыхільнікі так званага “вейсманiзма-мендэлiзма” i “марганiзма” – накірунку не прызнанай на той час у СССР навукі генетыкі. Насуперак iм савецкiя вучоныя Лысенка, Вiльямс, Мiчурын даказвалi, што не спадчын-насць, а ўмовы жыцця вызначаюць развiццё арганiзмаў, мяняюць iх прыроду і г. д. Акадэмік АН БССР Жэбрак у амерыканскім часопісе выказаўся супраць мiчурынскага напрамку у бiялогii. Таму 22 лiстапада 1947 г. над iм быў учынены “суд гонару” “за антыдзяр- жаўны i антыпатрыятычны ўчынак”.

У 1948 г. у агульных мэтах цэнтральны орган цэнзуры друку – “Галоўлiт СССР” распачаў перагляд лiтаратуры, асаблiва трафейнай. Палiтычна шкоднымi прызнавалася 185 кнiг, галоўным чынам з упамiнаннем “ворагаў народа”. У тым жа годзе, па прычыне абвастрэння савецка-югаслаўскіх адносін, з бібліятэк была адабрана лiтаратура пра югаславаў або іх лідэра І. Броз Цiта. Мiнiстр асветы БССР П. Саевiч па абвiнавачаннi ў супрацоўнiцтве з югаславамi быў асуджаны ваенным трыбуналам на 25 год турмы.

Савецкае мастацтва павінна было пастаянна выказваць сваю ідэйна-выхаваўчую функцыю. Тых, хто думаў інакш (і калі гэта не падпадала пад 58 артыкул), чакала жорсткае расчараванне і цкаванне на самым высокім узроўні. Аб павышэнні патрабаванняў да работнікаў мастацтва сведчылі, у прыватнасці, прынятыя ў жніўні 1946 г. пастановы ЦК УКП (б) "Аб часопісах "Звезда" і "Ленінград", "Аб рэпертуары драматычных тэатраў і мерах па яго паляпшэнні", у верасні “Аб кінафільме "Вялікае жыццё”, у 1948 г. "Аб оперы “Вялі-кая дружба”. У выніку, у “няміласць” трапілі Г. Ахватава, М. Зошчан-ка і інш. дзеячы. У БССР былі ізноў арыштава­ны і высланы за яе межы беларускія паэты С. Шушкевіч, С. Грахоўскі і інш.

У 1948 г. узнікла зусім незвычайная ва ўмовах сталінскага рэжыму хваля антысемітызму. Падставай для рэпрэсій супраць яўрэяў была сфальсіфікаваная “справа Антыфашысцкага яўрэйскага камітэта”. 13 студзеня 1948 г. у Мiнску быў забіты яго старшыня народны артыст СССР С. Мiхоэлс. Яшчэ большы грамадскі і палітычны рэзананс набыла так званая “справа ўрачоў”, якія быццам планавалі атруціць вышэйшых дзяржаўных асоб.

Уласцівая Сталіну падазронасць да бліжэйшага акружэння з узростам толькі ўзмацнілася. Гэтым можна растлумачыць судовую расправу над ленінградскімі партыйнымі кіраўнікамі; устараненне А. Паскробышава, які працаваў яго асабістым сакратаром на працягу 30 год, начальніка асабістай аховы М. Уласіка і інш. 22 лютага 1953 года ўсім упраўленням МДБ быў аддадзены загад аб звальненні з органаў усіх яўрэяў, незалежна ад займаемай пасады і вайсковага звання.

Усе кадравыя перамены ў Палітбюро (Прэзідыуме), іншых вышэйшых і мясцовых эшалонах улады жыхары Беларусі ўспрымалі без абмеркаванняў. Іх залежнасць ад саюзнай дапамогі па аднаўленні разбуранай гаспадаркі была вельмі вялікай. У палітычных адносінах іх становішча было не менш складаным. Для многіх з іх факт знаходжання на акупіраванай тэрыторыі ў 1941-1944 г. на доўгія дзесяцігоддзі зрабіўся важкай перашкодай на шляху атрымання дзяржаўнай узнагароды, заняцця той ці іншай пасады і г. д. Па вялікім рахунку, усе яны трапілі пад падазрэнне да органаў “Смерш”, МДБ і іншых і мусілі даказваць сваю невінаватасць. Невыпадкова тут, на Беларусі іх дзейнасць суправаджалася моцнай прапагандысцкай працай партыйных, савецкіх і камсамольскіх структур.

Важнейшымі грамалдска-палітычнымі кампаніямі першых пасляваенных гадоў зрабіліся выбары ў Вярхоўны Савет СССР (1946), Вярхоўны Савет БССР (1947), мясцовыя Саветы (1948, 1950), а таксама народных суддзяў і народных засядацеляў. Гэтыя выбары па-ранейшаму былі безальтэрнатыў-нымі, але надзвычай масавымі, і прайшлі пад лозунгам падтрымкі “блоку камуністаў і беспартыйных”.

Работа Саветаў была фактычна зведзена да ўхвалення, станоўчага каментавання i адпаведнай канкрэтызацыi партыйных рашэнняў. Такой жа фармалізаванасцю вызначалася работа прафсаюзаў, ЛКСМБ і іншых грамадскіх арганізацый. Камсамольскія органы рэспублікі ўзначалілі былыя партызаны і падпольшчыкі А. Аксёнаў, Зімянін, К. Мазураў, П. Машэраў, Сурганаў.

У пасляваенныя гады назіраліся русiфiкатарскiя тэндэнцыі. Пасля вызавалення Чырвонай Арміяй Заходняй Беларусі насельніцтва выказвала расчараванне адсутнасцю палітыкі па ўмацаванні беларускай культуры. Невыпадкова ў 1946 г. у Баранавіцкім настаўніцкім інстытуце, Жыровіцкім сельска-гаспадарчым тэхнікуме, Ганцавіцкім, Глыбоцкім і Пастаўскім педвучылішчах узніклі падпольныя культурна-асветніцкія групы. Іх удзельнікі былі жорстка пакараны, але гэта не здымала праблемы, а на фоне распачатай калектывізацыі, нават паглыбляла яе. Калi ў 1945-1946 гг. у Мiнcку працавала 14 беларускiх i 14 рускiх школ, то у 1952 з 57 школ засталіся беларускімі толькi 9. У Гомелi да вайны было 25 беларускiх школ, а у 1953 – толькi 8. У Заходняй Беларусi ў 1953 г. Толькі 121 партыйны работнік з 1175 паходзілі з лiку мясцовага насельнiцтва. У 1953 г. часопiс “Камунiст Беларусi” выходзіў тыражом у 17-18 тыс. экз., з якіх на беларускай мове толькі – 2-3 тыс.

Такiм чынам, пасля вайны і пры жыцці І. Сталіна грамадска-палітычнае жыццё ў БССР уваходзіла ў звыклае, апрабаванае рэчышча. Перамога над фашызмам не змянiла прыроду сталiнскага рэжыму. Ён застаўся ранейшым. У яго аснове ляжала жорсткая цэнтралiзацыя усiх бакоў жыцця, неймавернае усхваленне асобы І. Сталіна, непрымiрымае стаўленне да станоўчых ацэнак замежных дасягненняў навукі, тэхнікі, культуры.

Разам з мабiлiзацыяй народа на стваральную працу скiраваную на аднаўленне i далейшае развiццё гаспадаркi, грамадскага i культурнага жыцця, шырока практыкавалiся метады адмiнiстрацыйнага прымусу. Распачатая ў За-ходняй Беларусі гвалтоўная калектывізацыя прыводзіла да новых ахвяр і пашырала сацыяльную базу для антысавецкіх бандфарміраванняў. Дзейнасць спецслужб спалучалiся з шырокай падазронасцю ўлад да людзей, хто ў часы вайны трапiў пад нямецкую акупацыю, у тым лiку партызан i падпольшчыкаў. Антысемітызм, барацьба з “бязродным касмапалітызмам” - характэрныя рысы сталінскага рэжыму апошніх год яго існавання.

Разам з тым складанае палітычнае становішча, што існавала ў БССР, характарызавалася працоўным энтузіязмам па адраджэнні эканомікі і культуры, паступовым павышэннем жыццёвага ўзроўню людзей, высокай ідэйнай свядомасцю, верай у партыю і свайго правадыра. Перажытая вайна здавалася ім самай страшэннай бядой, у параўнанні з якой недахоп прадуктаў харчавання, тавараў народнага спажывання, дрэнныя жыллёвыя ўмовы, былі часовымі цяжкасцямі.

5. Пачатак змен да лепшага ў СССР, у тым лiку i БССР, быў звязаны са смерцю Сталiна 5 сакавiка 1953 г. i перастаноўкамi ў вы-шэйшых эшалонах улады. Cама па сабе смерць правадыра выклiкала сапраўдны шок у грамадстве. Было пакласці яго цела ў Маўзалеі по-бач з целам Леніна. У Маскве пад час жалобных мерапрыемстваў загi-нула некалькi дзесяткаў чал. У Мiнску некалькi cутак запар да пом-нiка Сталiну ішлі сотнi тысяч людзей, каб выказаць свой жаль.

Перамены пачалася з рэарганізацыі партыйнага апарату. З Прэзi-дыуму ЦК КПСС было выведзена 15 чал з 25, а колькасць кандыдатаў скарочана з 11 да 4. У вынiку пасаду Старшынi Савета Міністраў за-няў Малянкоў, М. Хрушчоў узначалiў Сакратарыят ЦК, Л. Берыя – Міністэрства унутраных спраў (з уключэннем у яго склад Міністэр-ства дзяржаўнай бяспекі), Булганiн - Мiнiстэрства абароны, К. Вара-шылаў – Вярхоўны Савет СССР, Швернiк – Цэнтральны Савет праф-саюзаў.

У сродках масавай інфармацыі часцей стала праводзіцца думка пра прынцып калектыўнага кiраўнiцтва. У сталіцы БССР, абласцях i раёнах адбывалiся пленумы, прысвечаныя ўмацаванню калегiяльнасцi ў рабоце партыйных органаў, развiццю крытыкi i самакрытыкi, павышэнню адказнасцi камунiстаў.

Тым часам у Прэзідыуме ЦК паміж уладальнікамі ключавых пасад пачалася асцярожная барацьба за вызначальны ўплыў і аднасобную ўладу. Каб знайсці падтрымку ў масах грамадзян, Берыя перапыніў “справу ўрачоў” і аддаў загад аб частковы вызваленні рэпрэсіраваных асоб. У выніку на волю выйшлі 1 181 264 з 2 526 402 асуджаных, галоўным чынам па крымінальных артыкулах. Акрамя таго, Берыя, Малянкоў і Хрушчоў ініцыіравалі перастаноўку ў верхніх эшалонах саюзных рэспублік. Прызнавалася неабходным прызначыць на вышэйшыя пасады асоб карэннай нацыянальнасці. Так, у БССР на пасаду І сакратара ЦК КПБ замест рускага М. Патолічава была рэкамендавана кандыдатура беларуса Зімяніна. Аднак Пленум ЦК КПБ 25-27 чэрвеня выказаўся за захаванне ранейшага кіраўніцтва.

Характэрна, што за ўвесь час існавання ўнутрыпартыйнага дыктату крамлёўскія лідэры не сталі гэтаму пярэчыць. Адной з прычын таго было абвастрэнне барацьбы паміж імі за ўладу. Большасць партыйнай эліты выказвала апасенне, што з перамогай Л. Берыя ў краіне ўсталюецца рэжым яшчэ больш жорсткі, чым пры Сталіне. З усведамленнем таго М. Хрушчоў заручыўся падтрымкай маршала Г. Жукава і 26 чэрвеня на пасяджэнні Прэзідыума ЦК арганізаваў арышт свайго канкурэнта.

2-7 лiпеня 1953 на Пленуме ЦК КПСС з дакладам “Аб крымiнальных антыпартыйных i антыдзяржаўных дзеяннях Л. П. Берыя” выступiў Малянкоў. У вынiку Берыя быў выведзены з ЦК, выключаны з партыi, прыцягнуты да крымiнальнай адказнасці.

Такім чынам, вынікі працы Пленума значна паспрыялі дэмакратызацыі партыйнага i дзяржаўнага жыцця. Чарговы (вераснёўскi) 1953 г. Пленум ЦК КПСС усталяваў пасаду Першага сакратара ЦК КПСС i па прапанове Г. Малянкова абраў на яе М. Хрушчова. З гэтага часу ўвайшлi ў практыку сумесныя пастановы ЦК КПСС i Саўмiна СССР, якiя павiнны былi сведчыць аб узмацненнi функцый Саветаў, але, як i раней, вызначальную ролю ва ўсiх сферах жыццядзейнасцi краiны адыгрывалi партыйныя органы. На 1 студзеня 1954 г. у КПСС налічвалася 6, 9 млн камунiстаў, з якiх 129 585 – у складзе КПБ. Да гэтага часу адбыўся абмен партыйных дакументаў, павысiлася ўвага да прыёму ў партыю моладзi.

Партыйнае i савецкае кіраўніцтва рабiлi захады, накiраваныя на прадухiленне ў будучым такiх жа парушэнняў дзяржаўнай законнасцi. Адмыслова адзначалася, што арышты без санкцыi пракурора недапушчальныя, а кры-мiнальнае пакаранне магло быць вынесена толькi па прыгавору суда. У сакавіку 1954 г. ізноў усталёўваўся партыйны кантроль над дзейнасцю сілавых міністэрстваў. Так, Міністэрства дзяржбяспекі выводзілася з Міністэрства ўнутраных спраў і рэарганізоўвалася ў Камітэт. Кадры КДБ зацвярджаліся ў вышэйшых партыйных і дзяржаўных інстанцыях. У выніку партыйна-дзяржаўная бюракратыя (наменклатура) цвёрда заняла першае месца ў іерархіі ўлады і ўяўляла сабой новую сацыяльную супольнасць.

30 красавiка 1954 г. Вярхоўны суд СССР рэабiлiтаваў ахвяр так званай “ленiнградскай справы” i пакараў тых, хто сфабрыкаваў яе. Так, па прыгавору суда былы міністр дзяржаўнай бяспекі Абакумаў i тры яго памагатыя былi расстраляны. У чаканнi суда памёр i кат беларускага народа Л. Цанава.

Лiквiдаваўшы найбольш адыёзныя рудыменты рэжыму, апарат КПСС пакінуў непарушнай камандна-адмiнiстрацыйную сiстэму, бо сам з’яўляўся яе часткай. Негалосна прынятая лiнiя на спыненне палiтычных рэпрэсiй не раскрывала iх прычын i асабiстай ролi ў iх Сталiна. Больш таго, афiцыйная прапаганда па-ранейшаму умацоўвала мiф аб iм як вялiкiм правадыры, вялiкiм ленiнцы i г. д. У снежнi 1954 г. у краіне шырока адзначалася яго 75-годдзе. Iмя Сталiна штодзень упамiналася ў дакладах, выступленнях кiраўнiкоў партыi i дзяржавы. З такой жа ўрачыстасцю 22 красавіка 1955 г. адзначалася 85-годдзе са дня нараджэння У. Ленiна. Такім чынам, у грамадска-палітыч-ным жыцці тэма “Ленін-Сталін” была непадзельнай. Яскравым увасабленнем таго з’яўляўся Маўзалей, у якім захоўваліся целы абодвух правадыроў.

У працэсе дзейнасці групы ліберальна настроеных членаў ЦК КПСС па ўстараненні найбольш адыёзных асоб, адказных за масавыя рэпрэсіі, рэарганізацыі праваахоўных органаў склаліся перадумовы для крытыкі сталінізму, несумяшчальнага з нормамі партыйнага, дзяржаўнага і грамадскага жыцця. Першыя крокі ў гэтым напрамку былі зроблены 14-25 лютага на ХХ з’ездзе КПСС, дзе з дакладам “Аб кульце асобы i яго вынiках” выступіў М. Хрушчоў. Гэтае выступленне, а таксама пастанова ЦК КПСС ад 30 чэрвеня 1956 “Аб пераадоленнi культу асобы i яго наступстваў”, былі прыхільна сустрэты грамадствам і арыентавалі яго на далейшае развіццё савецкай дэмакратыі.

Рашэнні ХХ з’езда і Чэрвеньскага (1956) пленума ЦК КПСС з’явіліся этапным пунктам у развiццi ўсёй краiны, у тым лiку БССР. Па ўказаннi ЦК КПСС следчымi органамi БССР была праведзена праверка судовых спраў даваенных гадоў. У вынiку было ўстаноўлена, што iснаванне на Беларусi антысавецкага падполля ў 1937-38 гг. з’яўлялася вынiкам фальсiфiкацыi. У гэтай сувязі фігуранты “справы” – Гiкала, Галадзед, Кнорын, Убарэвiч, Чарвякоў, Шаранговiч, Крынiцкi, Валковiч і інш. падлягалi першачарговай рэабiлiтацыi. Але ўсяго з 1956 па 1962 было рэабiлiтавана толькі 29 012 чал.

Крытыка культа асобы выклікала ў часткі былых саратнікаў Сталіна трывогу за аўтарытэт усей партыі. Так, у чэрвенi 1957 г. на пасяджэнні Прэзiдыума ЦК В. Молатаў i Малянкоў паставiлi пытанне аб вызваленнi М. Хрушчова ад пасады I сакратара. Iх падтрымалi К. Варашылаў, К. Кагановiч, Булганiн, Пярвухiн, Сабураў. Супраць выказаліся – А. Мiкаян, А. Суслаў, Кiрычэнка. Сваю падтрымку М. Хрушчову выказалі міністр абароны Г. Жукаў, старшыня КДБ Сяроў, большасць членаў ЦК. У выніку члены “антыпартыйнай групы” пазбавіліся высокіх пасад і былі выключаны з партыі. Характэрна, што неўзабаве і Г. Жукаў, абвінавачаны ў прыніжэнні партыйных органаў у арміі і ў так званым «банапартызме», быў пазбаўлены пасады міністра абароны.

Дата добавления: 2014-01-07