АБЫРШАҚ КАНАТТЫЛАР НЕМЕСЕ КӨБЕЛЕКТЕР ОТРЯДЫ - LEPIDOPTERA

Өтс үсак күйс көбелсктсрдсн бастап сдәуір ірі смсн көбслсгінс дсйін үлкендігі алуан түрлі. Қанат орісі 3-8 мм шамасынан 200-300 мм шамасына дсйін жстеді, үстін үнтак кабыршактар баскан, біртскті

2 жүп канаты бар насекомдар. Ауыз аппараты-соргыш спираль түрінде иілгсн үзын түмсыктан түрады. Ксйдс түмсығы шала дамыган немесе мүлде болмайды. Көбслсктің личинкасын жүлдызкүрт дсп атайды. Олардың жаксы дамыған ксудс аяктарынан баска күрсагында

2- 5 жүп жалган аяктары болады. Қуыршактары көбінссс жабык ке- леді.

Көбслсктср отряды түрлсрінің саны жағынан насекомдар ішіндс коңыздардан ксйінгі скінші орында —140 мыңдай түрлсрі бар, соның ішіндс 3 мыңнан астамы біздің слдс ксздсссді. Кепшілік кебслек- тсрдің жүлдызкүрттары фитофагтар, олардың ішіндс көптсгсн түрлсрі ауыл шаруашылык өсімдіктсрінің аса кауіпті зиянксстсрі,

3 - 816 65

кейбіреулері тсрідсн жәнс жүннсн жасалған бүйымдарды жсп бүлдіреді, баскалары ара үясына закым кслтіреді. Бүлардан баска көбелектің бірнсше түрлерінің жүлдызқүрттары табиғи жібск бсрсді.

Қабыршак қанаттылар отряды мына төмендсгідсй 3 отряд тар- мағына бөлінеді: жақты көбслсктср, тең қанаттылар нсмесс төменгі сатылы сорғыш көбслектср, әр түрлі канаттылар, нсмссс жоғарғы са- тылы сорғыш көбелсктер.

ЖАҚТЫ КӨБЕЛЕКТЕР ОТРЯД ТАРМАҒЫ — Iaciniata. Бүл от­ряд тармакка қанаттарының қүрылысы өте анайы тісті күйс көбслек- тсрі тұқымдасының (Microptcrygidac) өкілдері жатады. Олар ксміргіці ауыз аппаратының белгілерін сактап калган. Жұлдызқұрттары мүк және қына осімдіктерімен коректснсді, шаруашылык маңызы жоқ.

ТЕҢ ҚАНАТТЫ КӨБЕЛЕКТЕР ОТРЯД ТАРМАҒЫ — Jugata. Тең қанатты көбелектер дс коне заманнан кслс жаткан анайы түрлер. Бұл топка жұқа токыгыш кобелектер түкымдастарының әкілдері жатады. Олардан біздің елде ксздссстіні-құлмак жүка тоқығышы (Hepialus humuli L.) Оның жүлдызкүрттары коп корскті, топырақ арасында тіршілік стіп, күлмақтың, сәбіздің, кымыздыктың және басқа өсімдіктердің тамырын закымдайды.

ӘР ТҮРЛІ ҚАНАТТЫЛАР ОТРЯД ТАРМАҒЫ — Frenata. Кобс- лектердің 70 шамасындай түрлсрін біріктіретін нсгізгі отряд тармағы. Ауыз аппараты нағыз сорғыш типіне жатады. Алдыңғы канаттары артқыларынан үлкендеу, олар бір-бірімен ілмск арқылы тіркследі, негізгі радиалды жүйкс канаттың шстіне жакындағанда бұтақталмайды. Отряд тармағы түрлі қанатты ұсак жәнс түрлі

қанатты ірі кобслектер болып 2 топка болінеді.

Бірінші топтың қүрамына канаттарының өрісі 20-25 мм аспайтын ұсак кобелектер кіреді. Арткы канаттарында ксздссстін 3 анальдык жүйке барлық түрлерінде дс жаксы жетілгсн, немссс канаттарының шетінде қылшық тәрізді жіңішкс кабыршактан түратын шашақтар бо­лады. Жұлдызқүрттары көбінссс жасырын тіршілік стеді. Бүл топка

қаракүйе көбслектерінің бірнсшс түкымдасы, ала кобелек псн бүрғы

кобелек түқымдастары жэне тағы баскалары жатады. Өсімдік зиянкс- стері әсір'есс жапырақ ширатқыштар мен қаракүйс жәнс кан кобслсгі түқымдастарында кездсседі.

Жапырак ширатқыштар түқымдасы — Tortricidae. Қыска ша- шақты қанаттарының орісі 14-25 мм шағын кобелектер. Алдыңғы қанаттарының артқы бүрышы түзу немесе мокал болады. Мүртшала- ры жіп, қылшык, кейде тарак тәрізді, алдыңғы канаттарынан кыска болады. Түмсығы жақсы жетілгсн. Жүлдызкүрттары үсак, жалаң дс- нелі, алдыңғы кокірек бунағы жәнс аналь калканшалары сдәуір катайған. Қүрсағының III-IV бунактарындағы жалған аяктарында бо­латын ілгектер түйық шеңбср түріндс орналаскан.

Жұлдызкүрттары жылдам кслсді, сыртқы әссрдсн шошынғандары тсз қимылдап, ирелсңдейді дс, ормск жібінің комсгімсн томен карай салбырап түсе бастайды, Кобелектер ымьірт кезіндс үшады. Олар 66 '

жұмыртқаларын өсімдіктің әр түрлі мүшелерінс бір-бірлсп нсмесс топтап салады да, үстін қосалқы бсздерінен бөлінетін сүйыктыктан пайда болатын қалқаншамен бүрксйді. Бүл тұқымдастың құрамына 5000-нан астам түрлср кіреді, соның ішіндс бір мыңдай түрлсрі біздің елдс ксздессді. Өте кауіпті зиянксстер қатарына алма жсгірі (Laspeyresia pomenclla L.), Шығыс жсміс жсгірі (Grapholitha molcsta Busck.), бүршақ жеміс жегірі (G. nigricana St.), раушан жапырақ ши- ратқышы (Cacoccla rosana L.) жәнс басқа кептеген түрлер жатады.

Ақкіс тәрізділер түқымдасы — Yyponomeutidae. Алдыңгы қанаттары үзын, енсіз, ал артқы қанаттары дөңгслсктсніп келгсн ұсақ кебслектер. Қанаттарының шстіндс үзын шашақтар болады. Ерін қармалағыштары кыска және жуан болады, тек үшінші бунагы ғана жіңішке және сүйірленіп келеді. Жүлдызқұрттарының басы, алдыңғы кеудесінің қалқаны жзнс дснссіндсгі қылшықтары қара нсмссс каракоңыр түсті болады.

Ұрғашы көбелектер жүмыртқаларын черепица тәрізді стіп 20-30 данадан бұтақтың қабығьіна салады да үстін қалканшамсн жабады немесе жекелсп жемістің үстінс жәнс кабықтың жарықтарына сала­ды. Жүлдызқүрттары көбінесс ағаштар мен бұталарда колония қүрып тіршілік стеді. Өрмск жібінен сдәуір көлемді үя тоқып, соның ішінде жапырақтармен қорсктенеді. Ксйбір түрлері жсмістің ішіне сніп, сонда тіршілік етеді. Осы түқымдаска жататын түрлсрдің бірқатары мысалы алма күйссі (Yyponomeuta malinellus Zell.), жсміс күйссі (Ү. padella L.), бересклет күйесі (Ү. cognatella Hb.), шетен күйссі (Argyreslhia conjugella L.), жеміс ағаштары мсн сәндік өсімдіктсрдің басты зиянкестері болып саналады.

Қан көбелектер түқымдасы — Pyralididae. Аяктары біршама үзын немесе орташа, қанаттарының өрісі 11-50 мм көбслсктер. Ал- дыңғы канаттары үшбүрышты снсіз, артқы канаттарының жиск- терінде кыска шашактары бар, алдыңғыларына карағанда снді кслсді. Жүлдызқүрттары жалаң денслі, басы, алдыңғы ксудссінің калканы денесіндегі қылшыктары қоңыр нсмссс акшыл-коңыр түсті болады.

Қүрсак аяқтарының ілгсктсрі 2 нсмссс 3 деңгейлі (ярусты) келеді.

Кепшілік түрлерінің жүлдызкұрттары өсімдіктермсн, ксйбіреулерінікі коймадағы өсімдік тскті азык-түлікпсн корсктснсді. Аздаған түрлерінің жүлдызкүрттары судағы өсімдіктсрдс дамиды да трахея желбезектерімен тыныстанады. Аса кауіпті зиянксстсргс жа- татындар: сабак нсмесе жүгсрі көбслсгі (Ostrinia nubilalis Hb.), шалғын көбелегі (Pyrausta sticticalis L.), караған көбслсгі (Etiella zinckenella Tr.), диірмсн көбслсгі (Ephcstia kucchniclla Zell.) т.б.

Дата добавления: 2023-10-03