Ан топтары

Тромбоциттер

Тромбоцит — қан пластинкасы, екі жағы дөңес дөңгелек не со-пақша құрылым, диаметрі 0,5—4 мкм (эритроциттен 2—8 есе кі-ші). Сау адамның 1 л қанында 180—320-10⁹ тромбоцит болады. Орта есеппен тромбоцит 8—11 тәулік жасайды. Ол сүйек кемігін-де мегакариоциттен түзіледі, бір мегакариоциттен 3000—4000 қан пластинкасы белініп шығады.

Тромбоциттің химиялық құрамы өте күрделі. Ол көптеген фер-менттерден, олардың ішінде АТФ-ны және лизоцим, адреналин, норадреналин гормондарынан, 11-шақты қанды ұйытатын фак-торлардан тұрады. Бұлармен бірге тромбоцит құрамына жиыры-латын қабілеті бар белок тромбостенин кіреді.

Тромбоциттердін, саны қанда кешке қарай күндізгіден кебірек, ол қуаныш, реніш, қайғы-қасірет, шаттану т. б. себептерден де, та-мақ ішкеннен кейін де көбейеді. Қаннан сыртқа шыққан соң тром-боциттер тез бұзылады, сондықтан оларды санар алдында қанға химйялық заттар қосып тез санау қажет.

Тромбоциттердіц қызметі (функциясы).

1.Ангиотрофика-К кан тамырды қоректендіру функциясы. Қан тамырлардыд қа-дьіпты құрылысы мен қызметін сақтауда тромбоциттердің үлкен щаньізы бар. Қан тамырының эндотелиі ағып жатқан қаннан қажет мөлшерде қоректік заттарды ала алмайды. Оны тромбоциттер қаннан сорып алады да әлсін-әлсін, эндотелиймен түйіскен кезде оған беріп отырады. Сондықтан тромбоцит эндотелийдің «асы-рап сақтаушысы» деп бекер айтпаған. Қанда тромбоцит саны азайса, эндотелийде қоректік заттар қажет мөлшерде уақытында жетпейді де, оның құрылысы езгереді, капилляр кенересі селді-реп, ол арқылы түрлі заттар тіпті эритроцит те тез өтетін болады. Бұл тканьдерге қан құйылуына әкеліп соғады, тканьдерде көпте-ген ұсақ нүкте тәрізді дақтар пайда болады. Қоректік функциясын барлық тромбоциттердің 15%-і ғана атқарады.

2.Адгезивті агрегациялық (жабысып үйінді құру) функциясы. Қан тамыры жарақаттанса, тромбоциттің пішіні езгереді. Оның протоплазмасында өсіктер (жалған аяқтар) пайда болады. Олар жабысқақ келеді, эндотелий жарақаттанған жердегі негізгі мем-бранаға бекиді де, бір-бірімен жабысып, 10—20 тромбоциттен тұ-ратын үйінді құрады. Бұл процесс агрегация деп аталады. Агрегация тамырдың ішкі бетінде ғана емес қанның ішінде де пайда болады. Агрегаттар қан тамырының қабырғасында жабысқан тромбоциттермен қосылып тромбоциттік тығынға (тромбыға) айналады. Сейтіп, жарақаттанған жерден қан тамыры бітеледі де қан ағуы тоқтайды.

3.Ангиотензивтік (қан тамырын тарылту) функциясы қан та-мыры саңылауын тарылтады (спазм). Бұл жарылған тромбоцит-терден босап шыққан серотониннің әсері.

4.Қан үйыту функциясы (гемокоагуляция).

Жарақаттанып қаны азайған адамға қан құйып, ағып кеткен қанның орнын толтырады. Қан құйып емдеу дәрігердін, ежелгі арманы болатын. Алдымен жануар қанын адамға, кейін адам қаны адамға қүйылды, бірақ бүл тажірибелердің бәрі де сәтсіздікке ұшырады. Бір адамның қанын екінші адамға алдын ала тексермей құя салуға болмайтыны анықталды. Мұның себе-бін білуде гетерогемоагглютинация мен изогемоагглютинсщия құ-былыстарыньщ ерекше мәні бар. 1836 жылы Губер жануарлар-Дьщ бір түрінен қан алып, оны екінші түріне (қойдың қанын қоян-^Ра)^құйған. Мүның нәтижесінде қоян қанындағы зритроциттер бір-біріне жабысып, желімденіп қалатьшы, яғни агглютинациялана-тьіны байқалды. Екі түрлі жануарлардың қанын араластырран кезде эритроциттердің бір-біріне жабысып қалуы гетерогемоаг-глютинация деп аталады. 1901 жылы Ландштейнер бір адамнын, канын екінші адамға құйған кезде эритроциттердің агглютина-ЦИяланатынын, желімделген эритроциттер жарылып, олардан гемо-лизин (қанды ерітетін улы зат) бөлініп шығатынын, бұл гемоли-тикалық шокқа апарып соғатынын анықтады. Бір түрге жататын ^екі жануардың қанын араластырғанда да эритроциттер агглюти-циясы пайда болады, мұны изогемоагглютинация дейді. Эритроциттердің желімдену себебін Прага уішверситетінің

профессоры Ян Янский ашты. Ол организмнен тыс жерде тәжіри-бе жасап, көптеген адамдардың кандарын алма кезек араласты-рып, мұның нәтижесінде адам қанында, яғни оның эритроцитінің мембранасында 2 түрлі (А және В) агглютиноген, ал плазмада сол агглютиногендерге сәйкес келетін 2 турлі агглютинин же-лімдейтін альфа (а) не бета (р) болатынын анықтады. А — агглютиногені бар эритроциттерді плазмалық а — агглютинин жабыстырса, В — агглютиногені бар эритроциттерді 6 — агглю-тинин жабыстырады. Қан араластырған кезде аттас агглютино-ген мен агглютинин бір-бірімен кездесе қалса, эритроциттер бір-бірімен желімденіп, үйме-агрегат құрады. Желімденген эритро-цит жарылып, оның ішіндегі гемоглобин плазмаға шығады, сөй-тіп осындай эритроциттер гемолизге ұшырайды. Мұндай қан улы болады. Демек, бір адамның қанында әрі желімденетін, әрі же-лімдейтін аттас заттар (А — агглютиноген а — агглютининмен, В — агглютиноген р — агглютининмен) болмайды. Белгілі 4 заттан (А, В және сс, |3) кездеспейтін етіп тек 4 комплекс құру-ға болады. Осы ойға келген Ян Янский адам қанын 4 топқа бөл-ді. Егер қан плазмасында а мен (3 аітлютининдері болса, оның эритроциттерінде А және В агглютиногендер болмауы керек. Сондықтан А, В агглютиногендері болмаса, олардың жоғын «О» мен белгілейді. АВ агглютиногендері жоқ «О» плазмада а, (3 агглютининдері бар қан 1 топқа жатады, ал «А» агглютиногені бар қанда (3 агглютинині болады, мұндай қан II топ болып белгі-ленеді. III топтағы қанда В — агглютиноген, а агглютинин бо-лады. Егер қанда А және В агглютиногендердің екеуі де болса, ондай қанда агглютининдер болмайды. (о). Ол қан IV топқа жа-тады. Халықаралық келісім бойынша қан тобын белгілерде оның агглютиногені жазылады да, содан соң агглютинин, ақырында рим санымен қан тобы,'жақшада керсетіледі.

0«р (I); Ар (III); Ва (III); АВо (IV).

Адам қанын 4 тогақа бөлу оның қай тобын кай топқа құюға болатынын анықтап берді. Қан құйған кезде аттас агглютиноген агглютининмен кездесе қалса (А мен а В мен р), алдымен құй-ылған қанның (қан беретін адам — донордың) эритроциттері жабысады. Донордың аздаған эритроциттері реципиент (қан қа-былдайтын адам) плазмасындағы көптеген агглютининдермен кездеседі.

Сондықтан қанның құю тобын анықтау үшін донор эритро-цитінде агглютиноген, реципиент плазмасында агглютинин бар •— жоқтығьщ ескеріп, агглютинация болатынын плюс (+) неме-се болмайтынын минус (—) белгісімен белгілеп тіркеуге болады (7-кесте).

Кестедегі «+» белгісі қан құюға болмайтынын «—» белгісі кан құюға болатынын көрсетеді. I топтағы донордың қанын барлык топтардағы адамдарға құюға, ал IV топтағы реципиентке қай топтың болса да қанын құюға болады. Донор қаны көп мөлшерде (3—4—5 л) кұйылатын болса реципиент эритроциттері донор плазмасындағы агглютининмен кездесіп желімденуі мүмкін. Бүл жағдайда жо-ғарыда келтірілген кестені пайдалануға болмайды: тек топтас кан құйылады (I топ қанын I топқа, II топ қанын II топқа т. т.). Сонымен қазіргі кезде бір-біріне тек аттас топтардың ғана құйылады.

Осы төрт топтағы қан АВО жүйесіндегі топтар деп аталады. (Мұны АВ ноль деп оқу керек). Бұлардың ішінде әсіресе қаны I топқа жататын адамдар көп (46%), II топтағылар бұдан сәл аз (42%), ең азы үшінші топтағылар (9%), IV топтарылар (3%). Қосымша агглютиногендер мен агглютининдер

1.I топқа жататын қаннын, агглютиногені «О» мен белгілене-ДІ. Бүл эритроциттерде А мен В агглютиногендері жоқ деген сөз. Бұлар болмағанымен I топты қанда басқа агглютиноген болуы мүмкін. Өйткені агглютиногендердің (А, В, О) қайсысы болса да тұқым қуалайтын биологиялық белгілер. Сондықтан онда А не В агглютиногені болмағанымен басқа белоктық зат болу керек

деген болжам айтылады.

2.А агглютиногеннің А_ь Аг, А₃... деп белгіленетін бірнеше түрі болады. Бұлардың А агглютиногенге қарағанда альфа агглюти-нинімен байланысы әлсіздеу келеді. Сондықтан қан тобын анық-тарда күші әртүрлі қан сарысуын қолданған жөн. Қан сарысуы әлсіз болса, А агглютиноген түрілерінің бар екенін байқамай топтары қанды I топ деп оған I топтары қан құйып, шатастыруга

болады.

3. Қанда басқа да М, М, 5Р, Лютеран, Қелл, Льюнс, Даффи, Қидд, Диего агглютининдері табылран. Осыран қарай қан топта-РЫ да езгереді. Бұл бір адамра бірнеше рет қан құйран кезде ескеріледі. Ландштейнер әр адамнын, өз тобы болуы керек деп есептейді.

4.АВО жүйесінің агглютиногендерінен басқа адамдарда ре-³Ус факторы агглютиногені жиі кездеседі (85—86%). Қаннын резус факторын анықтаудьщ дәрігерлік жұмыста өте үлкен мәні

"Р, өйткені оны анықтамастан қан кұюға болмайды. Адам қанында Кһ — агглютиноген алғашқы рет тасасиз атты маймылдын, қанынан табылған

Әдебиеттер:

1.Х.Н.Сәтпаева „Адам физиологиясы”

2. Н.Н:Гуминский „Практикум по физиологии человека и животных”

3. П.Ф.Текутов „Практикум по физиологии человека и животных”

4. А.Н.Кабанов „Руководство к практичеким занятиям по физиологии

Дәріс №8

Тақырыбы: Қан айналу жүйесі

Дәріс мазмұны:

1. Қан айналым шеңберлері

2. Жүректің қан айдау қызметі

3. Қан тамырлары

4. Қан айналысының реттелуі

5. Жүрек қызметтерін зерттеу салалары

1.Қан айналым шеңберлері

Қан айналу жүйесі жүрек пен қан айналысынын, үлкен және кіші шеңберінен тұрады. Бұл жүйенін, кіндігі — жүрек насос тәріз-ді қанды сығымдап қан тамырларына айдайды да оның үздіксіз ағысқа айналуын қамтамасыз етеді. Жүрек тоқтап қалса, табиғи ырғағы бұзылса, не әлсіресе, қан дене тіршілігіне қажет мөлшер-де тарамайды да, сан қилы өз қыз-метін атқара алмайды.

Қан айналысының үлкен шен,-бері жүректің сол қарыншасынан — қолқадан басталады. Қан қолқадан артерияларға одан әрі ка-пиллярларға (қылтамырларға) жетеді. Онда қан құрамындағы оттегі тканьге, тканьдегі көмір қышқыл газы канға өтеді де, артериялық қан вена қанына айналады. Вена қаны капиллярлардан жщіш-ке венулаларға, одан әрі венала-ларға, жоғарғы және теменгі вена-ға (v. саүа іпіегіог, v. сауа зире-гіог) жетеді де, сол арқылы жүрек-тің оң жүрекшесіне құйылады. Со-нымен қан айналысының үлкен шеңбері бітеді

Қан айналысының кіші шеқбері оң қарыншадан шығатын өкпе са-бауынан (ігипсиз риітопаііз) бао талады. Оң қарыншадан шыққан өкпе сабауындары қан көмір қышқыл газға бай веналық қан. Бүл өкпе көпіршіктеріне қарай артери-ялар арқылы ағып отырып өкпе капиллярларына жетеді, отырып сол жүрекшеге құйылады. Сонымен қан айналысының кіші шеңбері 4 өкпе венасымен аяқталады. Адамда жүректен шыққан қан қан айналысының үлкен-кіші шеңберлерімен ағьщ отырып, 20—30 секунд ішінде қайтып оралады.

Қан айналысын қамтамасыз ететін бұл арнайы жүйенің аса күрделі қызметін және мұндағы түрлі физиологиялық процестер-ді жете түсіну үшін алдымен жүрек қызметін, содан соң қанның қан тамыры арқылы ағуын талқылаған жөн.

2 Жүректің қан айдау қызметі

Қай ағзаны алсақ та оның қызметі қүрылысына байланысты. Сондықтан жүрек қүрылысына, оньщ кейбір ерекшеліктеріне тоқ-тай кетейік.

Жүрек (лат. сог, грекше сатйіа) — қалың жолақты еттен тұ-ратын төрт қуысты, үлкендігі адамның жұдарағындай (250— 300 г) жұмыр ағза. Жүрек көкірек қуысында екі өкпе аралығы-ның алдыңғы жағында орналасқан, ірі қан тамырларға ілініп тұ-рады. Оның ұзындығы 12—15, ені 8—11 см, ұзын білігі оңнан, жоғарыдан темен, арттан алға қарай бағытталған. Жүрек ұшы көкірек қуысында сол жақтағы бесінші қабырғаға не қа-бырға аралығына тіреледі.Жүрек қуысын бітеу перде екіге бөледі. Кейде жүректің осы екі бөлімін оң жүрек, сол жүрек деп атайды. Оң жүрек пен сол жүрек қуыстары бір-бірімен қатыспайды. Әр жүрек жүрекше (аігіит) мен қарыншадан (үепігісиіит) тұрады. Сонымен жүректе 4 қуыс бар, олардың екеуі жүрекше екеуі қарынша. Жүрекше мен қарынша арасында атривентрику-лярлық (жүрекше-қарынша) тесік болады. Бұл тесікті жабатыв екі, үш жақтаулы атриовентрикулярлық қақпақшалар бар. Жүрек қабырғасы үш қабаттан тұрады. Ішкі — эндокард, ортаңғы — миокард, сыртқы — эпикард.

Эндокард жүрек қуысын іштей көмкерген ариовентрикуляр-лық тесікке және қарыншалардан қолқа мен өкпе сабауы шығатын жерге жеткенде бұрылып қос қабат құрады да, сол тесіктерді жабатын екі не үш жақтауды және айшық тәрізді қақпақша-ларға айналады. Сонымеи әр қақпақша эндокардтың екі жапыра-ғынан тұрады.

Миокард — жүректің ортаңғы қабаты, ол жолақ-ты ет талшықтарынан тұратын ең қалың қабат. Жүректің сырт-қы қабаты — эпикард оны сыртынан қаптап, жүректен шығатын не оған келетін ірі қантамырларына жеткен жерде кері бұрылып жүрек сыртын екінші рет қаптайды. Бүл эпикардтың сыртқы қа-баты, яғни перикард — жүрек қабы. Эпикард пен перикард ара-сында жіңішке саңылау, ал онда аздаған серозды сұйықтық бо-лады, бұл сұйықтық эпикард пен перикардтың ішкі бетін майлап кажалудан сақтайды. Перикард жүрек қуыстарының қанға то-лып қатты керілуіне кедергі жасайды. Жүрекше мен қарынша арасындағы тесікті жауып тұратын қақпақшалардың оң жақта-ғысы үш жақтаулы (үаіүиіа ігісиз рісіаііз), ал сол жақтағысы қос жақтаулы (v. Ьісиз рісіаііз)—митральды. Қолқа мен өкпе артериясының қарыншадан шығатын жерінде айшық қақпақшалар (^ү- зетііипагіз) орналасқан. Қақпақшалар жүрек жиырыл-ған сәтте (систола) қанның белгілі бір бағытта ағуын қамтама- сыз етеді. Қан жүрекшеден карыншаға, қарыншадан артерияларға (қолка мен өкпе сабауына) қарай ғана ағады, сау адамда қан кері ақпайды. Тек, жүрегі ауырған адамда қақпақшалар толық ясабылмай, соған байланысты қанның біразы негізгі бағытынан айырылып кері қарай ағуы мүмкін. Мұны жүректің негізгі тонда-онша (дыбыстарына) шуыл араласуынан байқауға болады.

Жүрек қақпақшаларының қандай қызмет атқаратынын көр-сету үшіп мынадай тәжірибе жасалды. Жануар жүрегін оньщ де-несінен бөліп алған соқ, 4 ірі қан тамырының әрқайсысына шыны түтікше (ұзын канюля) кіргізіп, оны жіппен (лигатура) тамырға бекітеді. Одан кейін жүректі штативке іліп қояды да, сол жақ жартысы қызыл түске, оң жақ жартысы кек түске боялған фи-зиологиялық ерітіндіге толтырылады. Тәжірибе жасаушы адам жүрек қарыншаларын алақанына салып кысады. Сонда қарын-шадағы ерітінді қолқа мен өкпе сабауына бекітілген түтікше арқылы жоғары көтеріледі, ал жүрекшелермен байланысқан тү-тікше ерітінді деңгейі өзгермейді. Қысқан кезде қарыншалар-дьщ қуысы тарылады да ішіндегі ерітіндінің қысымы көтеріледі, сондықтан жүрек бөлімдері арасындағы жақтаулы қақпақшалар жабылады, ал айшық қақпақшалар керісінше ашылады. Қарын-шалардағы ерітінді қолқа және өкпе сабауымен байланысқан түтікшеге өтеді. Алақаңды жазып, жүректің қарыншаларын бо-сатқан соң қолқадағы, өкпе сабауындағы түтікшеде ерітінді дең-гейі көтерілген күйінде қалады, олардың үстіне ерітінді қүйып қысымын одан әрі күшейтсе де айшық қақпақшалар жабылған күйінде ерітінді деңгейін ұзақ уақыт сол Ікамада үстап түрады, Бұл тәжірибеден жүрек қақпақшалары қанньвд бір бағытта ағуын қамтамасыз ететінін көруге болады.

Жүректің ортаңғы қабаты (миокард) өзара жарыса орналас-қан жолақты ет талшықтарынан тұрады. Ет талшықтары түйіс-кен жерлерде қатар жатқан екі талшықты жалғастыратын дискі-лер (мембрананың жуандау жері) болады. Талшықтардың дис-кілер арқылы беттескен жерін нексус деп атайды. Нексустер ар-қылы миокардта қозу өте тез жайылады, ейткені қозу бір тал-шықтан екінші талшыққа медиатордын, қатысуынсыз-ақ әрекет потенциалы күйінде өтеді, сондықтан әр ет талшығы жеке қозып, жеке жиырылмайды, топтасып жиырылады, яғни жүрек еті

Функциялық синцитий ретінде қызмет етеді. Биологияда құры-льімдық синцитий деген ұғым бар. Электрондық микроскоп бол-маған кезде жүрек етінің топ-тобымен жиырылуы, яғни қозу про-иесін жүрек етінде бір талшықтан еківшісіне өткізетін құрылым ет талшықтары арасындағы протоплазмалық кепіршелер деп есептелетін. Сөйтіп бұл құбылыс құрылымдык, синцитиймен тү-сіндірілетін. Қазір электрондық микроскоп арқылы жүрек етінде мұцдай плазмалы көпіршелер болмайтыны дәлелденді. Сондық-^тан жүрек етін функциялық синцитий деген жөн.

Жүрек өмір бойы белгілі бір ырғақпен жиырылып отырады, яғни соғып тұрады. Адамның жүрегі орта есеппен минутінё 65—80 рет соғады.

Жүректің жиырылуы систола, босауы диастола деп, ал систо-ла мен диастолара кететін мерзім жүрек қызметініқ айналымы (циклы) деп аталады. Айналым уақыты жүрек соғуыньщ жиілі-гіне байланысты. Айналым кезінде жүрекше мен қарынша белгілі бір тәртіппен (ретпен) жиырылады. Жүрек жиырылған сәтте ондағы қанның қысымы көтеріледі. Жүрек қуыстарындағы қан қысымының өзгеруі белгілі бір заңдылыққа бағынады. Осыған сәйкес қақпақшалар бір ашылып, бір жабылып отырады. Бұл айтылғандар канның бір бағытта ағуын қамтамасыз етеді.

Жүректің әрбір бөліміндегі қан қысымын өлшеу үшін қан та-мыры арқылы резеңке түтіктің (катетордың) бір ұшын жүрек қуысына кіргізеді де, екінші ұшын қысым өлшейтін аспаппен жалғастырады. Осы әдіспен тұңғыш рет жылк,ының жүрек қуыс-тарындағы қан қысымын Шаво мен Марей тәжірибе түрінде өл-шеді. Тәжірибе былай жасалады. Жүрек жаньшдағы ірі артерия арқылы бір ұшына жұқа баллон бекітілген резеңке түтік жүректің оң жақ қуысына енгізіледі де, оның сырттағы ұшы Марей капсуласымен жалғастырылады, сейтіп жабық түтіктер жүйесі ауаға толтырылады. Жүрек жиырылып, оның қуысындағы қысым арта бастаса түтік жүйесіндегі ауа баллонан капсулаға карай ығысып, оның қаламын көтереді. Жүрек еті босаңсыған кезде азаяды, сондықтан ауа керісінше, капсуладан баллонға етеді де қалам төмен қарай ығысады. Қысым мөлшері қаламның қағазға түсірген сызыры арқылы анықталады.

1950 жылы хирургтер адам жүрегі қуысындағы қысымды арте-рия арқылы жүрекке катетор енгізу әдісімен өлшеуге болатынын көрсетті.

Жүректің жиырылу циклы

Жүрек минутына 70—72 рет соқса, жүрек циклы (айналымы) 0,8—0,9 сек-ке тең болады. Жүрек соғуы жиілесе не сиресе, оған орай айналым уақыты не ұзарады, не қысқарады. Айналым уақыты көбінесе диастоланың ұзақтығына байланысты, яғни жү-рек соғуы жиілесе, оның дем алысы (диастоласы) қысқарады. Систолаға қажет уақыт мөлшері көбінесе өзгермейді.

Жүрек айналымы 0,1 секундке созылатын жүрекше систола-сынан басталады. Оң жүрекше жиырылуы 0,01 секундтей ертерек басталады. Өйткені онда жүректі қоздыратын синоатриалдық түй-ін орналасқан. Қозу осы түйінде туады да, оң қарыншаға бұры-нырақ жайылады. Систола кезінде жүрекшелерде қан қысымы с. б. б. 5—8 мм-ге жетеді. Бұл уақытта қарыншалар диастолада бола-ды, ал атриовентрикулярлық қақпақшалар ашық болғандықтан кан жүрекшеден қарыншаға құйылып тұрады.

Дата добавления: 2014-11-16