Тестілер 2 страница

2. Жалпы өндірістік (үстеме) шығыстарды бөлу базасын таңдау. Бұл жағдайда база деп жалпы өндірістік (үстеме) шығыстарды даяр өнімнің көлемімен неғұрлым дәл байланыстыратын қайсы бір техникалық-экономикалық көрсеткіш түсініледі.

Өнеркәсіптік өндірісте жалпы өндірістік (үстеме) шығыстарды бөлетін көрсеткішке жұмыс істелген адам-сағат, өндірістік жұмысшыларға есептелген жалақының сомасы, жұмыс істелген станок-сағат, машина-күн және т.б. жатуы ықтимал.

3. Жыл сайынғы жалпы өндірістік (үстеме) шығыстардың жоспарланған мөлшерін шығын бөлінетін базаның жоспарланған мөлшеріне бөліп әр бір шығынның тобына жалпы өндірістік (үстеме) шығыстарды бөлудің жоспарлы (бюджетті) коэффициенттері анықталады.

Осыдан кейін жалпы өндірістік (үстеме) шығыстарды бөлудің жоспарлы коэффициентін нақты бөлу базасының мөлшеріне көбейту арқылы өндірістік (үстеме) шығыстар әр бір өнім түріне жатқызылады. Осы сома материалдардың шығыны мен өндірістік жұмысшылардың есептелген жалақысына қосылады. Сөйтіп даяр өнімнің қозғалысының есебі жүзеге асырылатын өнімнің өндірістік өзіндік құнының есептік мөлшері анықталады.

Біздің шартты фирмада 2009 жылы өндірістік жұмысшылардың жоспарлы еңбек шығындары 52 000 сағатты, ал жалпы өндірістік (үстеме) шығыстары – 3900 000 теңгені құрады делік. Өндірістік жұмысшылардың сағат істеген еңбегінің өндірістік (үстеме) шығыстарды бөлудің жоспарлы коэффициенті үшін 74 теңгеге (3900 000: 52 000) тең. Осыған байланысты біздің мысалда А тапсырысына – стандартты жабдық жасауға жалпы өндірістік (үстеме) шығыстар өндірістік жұмысшылардың нақты саны мен жалпы өндірістік (үстеме) шығыстарды бөлу коэффициентінің жоспарлы коэффициентінің көбейтіндісі ретінде есептеледі және 525 000 теңгені (700 сағат х 5) құрайды.

Бұл жағдайда стандартты емес жабдықтың өзіндік құны былайша анықталады:

Көрсеткіштер	Сомасы(теңге)
Тікелей өндірістік материалдар Негізгі материалдар Өндірістік жұмысшылардың жалақысы Тікелей өндірістік шығындардың жиыны Жалпы өндірістік (үстеме) шығыстар Тапсырысты орындаудың жиынтық өндірістік өзіндік құны	520 000 150 000 670 000 52 500 722 500

7.3 Шығындардың функциялар бойынша есептеу (АВС – әдіс)

Өнімнің өзіндік құнын дұрыс есептеу үшін жанама (үстеме) шығыстарды калькуляциялау объектілерінің арасында бөлудің таңдалған әдісі маңызды рөл атқарады. Отандық және шетелдік есеп саясатында өткен ғасырдың ортасына дейін өндірістік жұмысшылардың жалақысы үстеме шығыстарды бөлу базасы ретінде прайдаланылды.

Үстеме шығыстарды өнім (жұмыс, қызмет) түрлері арасында өндірістік жұмысшылардың негізгі жалақысына пропорционал бөлген кезде олардың көп бөлігі еңбек сыйымдылығы аз өнімнен гөрі еңбек сыйымдылығы көп өнім түрлеріне жатқызылады. Осының нәтижесінде еңбек сыйымдылығы аз өнім түрлері аз пайда түсіретін болып шықты, яғни өнімнің өзіндік құны бұрмаланды.

Сонымен бірге өндірістік процестерді автоматтандырудың өсуіне орай өнімнің өзіндік құнының құрылымындағы тікелей еңбек шығындары мен үстеме шығыстардың өсуі төмендеді.

Ұйымның өндірістік қызметімен тікелей байланысты емес шығындар: логистикаға, жабдықтарды реттету мен үйлестіруге, өнімнің сапасын бақылауға және т.б. жұмсалатын шығыстар артты.

Осының барлығы шығындарды функциялар бойынша есептеу немесе АВС әдісінің (Activity Based Costing –ABC) пайда болуына әсер етті. АВС әдісінің шығындарды есептеудің басқа әдістерінен түбегейлі айырмашылығы үстеме (жанама) шығыстарды бөлу тәртібімен байланысты.

Шығындарды АВС әдісі бойынша есептеу былайша жүзеге асырылады:

1. Жанама шығындарды пайда болуы байланысты негізгі қызмет түрлері (функциялар немесе операциялар) анықталады. Әдетте оларға материал жеткізуге тапсырыс ресімдеу; өндірістік жабдықтарды пайдалану; оны жөндеу мен реттеу жөніндегі операция; өнімнің сапасын бақылау және т.б. жатуы мүмкін.

Ұйымның үстеме шығыстары жеке бөлінген қызмет түрлерімен (функциялармен немесе операциялармен) сәйкестендіріледі.

2. Әр бір қызмет түрінің шығындарының тиісті өлшем бірліктерінде бағаланатын иесі мен олардың сандық мағыналары анықталады.

3. Әр бір қызмет түрі бойынша шығын иесі бірлігінің құны олардың үстеме шығыстарының сомасын тиісті шығын иесінің сандық мағынасына бөлу арқылы анықталады.

4. Үстеме шығыстар өнім (жұмыс, қызмет) түрлері арасында шығын иесі бірлігінің құнын әр бір өнім (жұмыс, қызмет) түрін жасау үшін орындалған қызмет (функциялар, операциялар) түрлері бойынша олардың санына көбейту арқылы бөлінеді.

5. Әр бір өнімнің бірлігі мен түрінің өзіндік құны анықталады. Осы әдісте шығындарды есептеу объектісі жеке қызмет түрі (функциялар, операциялар), ал калькуляциялау объектісі – өнімнің (жұмыстың, қызметтің) түрі болып табылады.

Тікелей шығындары 12530 мың теңгені және үстеме шығыстары 3900 мың теңгені құрайтын 4 өнім түрін шығаратын ұйымның шартты деректері пайдаланылған №7.8-7.12-кестелерде өнімнің өзіндік құны мен калькуляциялау шығындарын АВС-әдісі бойынша есептеуді ұйымдастырудың мысалы келтірілген.

АВС – өзінің мәні бойынша өнімнің өзіндік құны мен калькуляциялау шығындарын есептеудің тапсырыстық әдісіне балама әдіс. №7.14-кестеде АВС-әдіс пен тапсырыстық әдісті пайдаланып өнім бірлігінің өзіндік құнын калькуляциялаудың нәтижелері келтірілген.

Үстеме шығыстарды бөлудің тапсырыстық әдісі оған басқа факторлардың ықпалын бір ғана көрсеткіштің (біздің мысалда негізгі жалақының) іс-әрекетін ғана ескеред, ал АВС-әдіс –те үстеме шығыстарды бөлу үшін барлық ықтимал факторлар ескеріледі. Сондықтан АВС-әдіс өнімнің өзіндік құнын неғұрлым дұрыс есептеуге және пайдалылығын анықтауға ықпал етеді.

7.8-кесте. Өнім шығарумен байланысты тікелей шығындар.

Өнім түрлері	Өнім бірлігінің саны, дана	Тікелей материалдық шығындар, теңге	Жалақы төлеуге жұмсалған тікелей шығындар, теңге	Барлық тікелей шығын,теңге
барлығы	өнім бірлігіне жұмсалған	барлығы	өнім бірлігіне жұмсалған	бүкіл өнімде	өнім бірлігінде
А
Б
Г
E
Барлығы			х		х		-

7.9-кесте. Ұйымның қызмет түрлері мен оларға сәйкес келетін шығын иелері

Қызмет түрлері	Шығындар, мың теңге	Шығын иелері	Шығын иесінің мағынасы	Оның ішінде өнім түрлері бойынша
А	Б	Г	Е
Жұмыс күшін дайындау	300,0	Адам-сағат
Жабдықтарды пайдалану		Машина-сағат
Тапсырыс ресімдеу		Тапсырыс саны
Жабдықтарды қайта реттеу		Реттеу саны
Материал жеткізу		Алынған топтың саны
Өңдейтін жабдықтардың жұмсалымы		Құрал-сайманның саны
Өнім сапасын бақылау		Бақылау операциясының саны
Барлығы

7.10-кесте. Қызмет түрлері бойынша шығын иесі бірлігінің өзіндік құнын есептеу

Қызмет түрлері	Шығындар, мың теңге	Шығын иесінің мағынасы (операция саны)	Шығын иесі бірлігінің құны (бір операцияға жмсалатын шығынның мөлшері)
Жұмыс күшін тұтыну			32,09 теңге/адам/сағат
Жабдықтарды пайдалану			32,9 теңге/маш-сағат
Тапсырыс ресімдеу			536,58 теңге/тапсырыс
Жабдықтарды қайта реттеу			631,58/ қайта реттеуде
Материал жеткізу			3478,26
Өңдейтін құрал-саймандардың саны			480,77
Өнім сапасын бақылау			365-85

7.11-кесте. Үстеме шығыстарды өнім түрлері бойынша бөлу

Қызмет түрлері	А	Б	Г	Е
Шығын иесінің мағынасы*	Құны, теңге	Значение шығын иесінің мағынасы*	Құны, теңге	Шығын иесінің мағынасы*	Құны, теңге	Шығын иесінің мағынасы*	Құны, теңге
Жұмыс күшін тұтыну				35294-00				42351-00
Жабдықтарды пайдалану
Тапсырыс ресімдеу
Жабдықтарды қайта реттеу
Материал жеткізу
Өңдейтін құрал-сайманнның шығысы
Өнімнің сапасын бақылау
Барлық үстеме шығыстар	-		-		-		-
Шығарылған өнімнің саны
Өнім бірлігіне шаққандағы үстеме шығыстар		11754-36		10902-48		8357-80		6978-11

Ескерту* - 24-кестені қараңыз

4950 х 32,09 (4-кестені қараңыз) = 158845-50.

7.12-кесте. Өзіндік құнды АВС әдісі бойынша

(теңге)

Щығындар	А	Б	Г	Е
Бүкіл өнімнің	Өнім бірлігінің	Бүкіл өнімнің	Өнім бірлігінің	Бүкіл өнімнің	Өнім бірлігінің	Бүкіл өнімнің	Өнім бірлігінің
Тікелей материалдық шығындар	4500 000	30 000	1000 000	25 000	1800 000
Жалақыға жұмсалатын тікелей шығындар			450 000
Өндірістік үстеме шығыстар		11754-36	436 099	10902-48		835-80		6978-11
Барлығы		56754-36	1886 099	47152-48		29857-80		24478-11

Өнімнің АВС-әдіс бойынша есептелген өзіндік құнымен салыстыру үшін осы өнімдердің тапсырыстық әдіс бойынша өзіндік құнын анықтаймыз. Біздің мысалда шығыстар 3900 мың теңге, ал жалақыға жұмсалатын тікелей шығындар 4030 мың теңге немесе жалақыға жұмсалатын тікелей шығынның 1 теңгесіне шаққанда үстеме шығыстар 0,96774 (3900 000: 4030 000) құрайды. Өнімнің өзіндік тапсырыстық әдіс бойынша есептеу үшін мынадай есеп құрастырамыз.

7.13-кесте. Өзіндік құнды тапсырыстық әдіс бойынша есептеу

Шығындар	Өнім түрлері
А	Б	Г	Е
Бүкіл өнімнің	Өнім бірлігінің	Бүкіл өнімнің	Өнім бірлігінің	Бүкіл өнімнің	Өнім бірлігінің	Бүкіл өнімнің	Өнім бірлігінің
Тікелей материалдық шығындар	4500 000	30 000	1000 000	25 000	1800 000	15 000	1200 000
Жалақыға жұмсалатын тікелей шығындар	2250 000		450 000		780 000		550 000
Өндірістік үстеме шығыстар	2177 420	14516-13	435 480	10887-00	754 840	6290-33	532 260	5322-60
Барлығы	8927 420	59516-13	1885 480		3334 840	27790-33	2282 260	22822-60

7.14-кесте. АВС және тапсырыстық әдісті пайдаланған кезде өнім бірлігінің өзіндік құнын калькуляциялаудың нәтижелерін салыстыру (теңге)

Шығындар	А өнімі	Б өнімі	Г өнімі	Е өнімі
АВС – әліс	Тапсырыстық әдіс	АВС – әдіс	Тапсырыстық әдіс	АВС-әдіс	Тапсырыстық әдіс	АВС-әдіс	Тапсырыстық әдіс
Тікелей материалдық шығындар, теңге	30 000	30 000	25 000	25 000	15 000	15 000	12 000	12 000
Жалақыға жұмсалатын тікелей шығындар
Өндірістік үстеме шығыстар	11754-36	14516-13	10902-48	10887-00	8357-80	6290-33	6978-11	5322-60
Барлық өндірістік өзіндік құн	56754-36	59516-13	47152-48	47137-00	29857-80	27790-33	24478-11	22822-60

7.4 «Стандарт-кост» жүйесі бойынша шығындарды есептеу мен өзіндік құнды калькуляциялау

Шығындарды нормативтік анықтау әдісі XX ғасырдың басында АҚШ-та пайда болды. Алғашқы рет шығындарды нормативтік анықтаудың толық қолданылатын жүйесін 1911 жылы АҚШ-та Ч Гариссон әзірлеп енгізді. «Стандарт-кост» жүйесін нарықтық экономикасы дамыған елдердің көп жетекші фирмалары кең пайдаланады.

«Стандарт-кост» термині стандарттық өзіндік құнды білдіреді. «Стандарт» деген сөз өнім бірлігінің өндірісі үшін қажетті материалдық және еңбек шығындарын немесе өнім бірлігінің өндірісі үшін алдын-ала есептелген материалдық және еңбек шығындарын білдіреді, ал «Кост» деген сөз – бұл өнім бірлігін жасау үшін жұмсалатын өндірістік шығындардың ақшалай түрі.

«Стандарт-кост» жүйесінде норма-стандарт әзірлеу, өндіріс басталғанға дейін стандартты калькуляция жасау мен стандарттан ауытқу жеке бөлінген нақты шығындарды есептеу қарастырылған.

«Стандарт-кост» жүйесі шығындарды келесі шығыстардың баптары бойынша алдын-ала нормалауға (өндірістік процесс басталғанға дейін) негізделеді:

– негізгі материалдар;

– негізгі өндірістік жұмысшылардың жалақысы;

– өндірістік үстеме шығыстар (қосалқы жұмысшылардың жалақысы, қосалқы материалдар, желгерлік төлем, жабдықтардың амортизациясы және т.б.).

«Стандарт-кост» жүйесі бойынша өндірістік шығындар мен өнімнің өзіндік құнының калькуляциясын есептеу техникасы басқа есептеу әдістерімен салыстырғанда анағұрлым оңай, өйткені стандарттық өзіндік құн карточкалары өндірістік шығындардың нормативтік саны алдын-ала көрсетіліп басылып шығарылады, осының арқасында тапсырыстар, өнім түрлері бойынша өндірістік шығындарды қайтадан есептеуге жол берілмейді және олардың көлемдерін бақылауға мүмкіндік береді.

Материалдың қосымша қажеттілігіне қызыл немесе күлгін түсті айрықша белгісі бар қосымша талап жазылады, бұл материалдар бойынша стандарттан ауытқуды білдіреді. Осы талаптардың негізінде өндірістік бөлім материалдардың санының өзгеруі туралы есеп жасайды. Есептің бір данасы фирманың басшылығына, ал екінші данасы – калькуляциялық бөлімге материалды қосымша алудың себебі көрсетіліп табыс етіледі.

«Стандарт-кост» жүйесі шетелдік практикада нормативтік актілермен тәртіптелмеге, сол себептен стандартты белгілеу пен есептік регистрлерді жүргізуге қатысты біртұтас әдістеме жоқ. Американдық фирмаларда шығындардың баптары бойынша стандарт белгілеуге қатысты әр түрлі тәсілдемелер қолданылады. Әр бір фирма барынша жоғары пайда алуды қамтамасыз ететін өзінің стандарттарын белгілейді.

АҚШ-та әр түрлі стандарт түрлері пайдаланылады, олар мыныдай топтарға бөлінеді:

Есепке қабылданатын бағалардың деңгейіне сәйкес:

– мінсіз– материалдардың ең қолайлы бағалары, қызметтердің тарифтері, жалақы ставкалары мен үстеме шығыстардың сметалық ставкалары қарастырылады;

– қалыпты стандарт – экономикалық цикл бойы орташа бағалар бойынша есептеледі;

– ағымдағы – белгілі бір есепті кезеңнің де, күтілетін де, сондай-ақ осы кезеңде қолданылатын бағалардың негізінде есептеуді қарастырылады;

– базистік стандарттар – жылдың басында белгіленген және жыл бойы өзгермейтін стандарттар, әдетте олар бағалар индексін есептеу үшін қолданылады;

2.Қуатты пайдалануға сәйкес:

– теориялық – олар жақсы немесе мінсіз орындалғанда қол жеткізуге болатын. Олар кәсіпорынның мақсаты болып табылады, қуатты толық пайдалануға негізделеді, онда ақауға, бос тұрып қалуға, бүлінуге жұмсалатын уақыт шығыны көзделмейді;

– өткендегі орташа орындау стандарты – статистикалық деректер бойынша есептеледі және оған ақау мен бүлінуге жұмсалатын уақыт, яғни өткен кезеңдегі орын алған барлық кемшіліктер кіреді;

– қалыпты пайдалану стандарты – болашақтағы кезеңдегі күтілетін қиындықтың орташа деңгейі қарастырылады.

3. Өнім шығару көлеміне сәйкес:

Өнім шығару көлемі стандарт әзірлеудің тәсілдемелеріне көп әсер етеді. Өнім шығару көлеміне сәйкес стандарттар: теориялық, практикалық, қалыпты және болжамды болады.

Теориялық стандарттар кәсіпорынның теориялық қуатымен анықталады. Олар бір жолы қол жеткізімді не болмаса қол жеткізілмейтін болуы мүмкін.

Практикалық – жақсы орындалғанда қол жеткізуге болады, өнім шығарудың нақты қол жеткізімді деңгейіне негізделеді және бұл жағдайда шарасыз ысырапқа жол беріледі.

Қалыпты – цикл ішіндегі өндірістің жоғары және төмен көлемінің орташа мөлшеріне сәйкес өнім шығарудың қол жеткізілетін деңгенйінде есептеледі.

Болжамды – өнім шығарудың болжамды шығару кезінде нақты өндіріс жағдайының негізінде есептеледі.

Фирма қабылдаған стандарттар бухгалтерияда өндіріс процесі басталғанға дейін стандартты өзіндік құн карталарына талдап қорытылады. Карталар осы бұйымды, тапсырысты жасауға қатысатын өндірістік бөлімшелерде бұйым, тапсырыс бойынша жасалады. Картада материалдардың, жұмыс күші мен үстеме шығыстардың стандартты құны көрсетіледі.

Материалдардың стандартты құны екі элементтен: материалдардың саны мен олардың бағасынан тұрады. Материалдардың шығыс нормаларынан ауытқудың пайда болу себептері бойынша талданады. Ауытқу бағалардың өзгеруінің, нақты пайдаланылған материалдың саны мен сапасының белгіленген нормативке сәйкессіздігінің, материалдың құрылымының өзгеруінің (өндірісте бастапқы материал ретінде екі және одан көп шикізат пен материалы түррінің пайдаланған жағдайда) есебінен орын алуы мүмкін.

Жұмыс күшінің стандарттарына келесі екі элемент: жұмыс күшінің сағаттағы стандарттық шығындары мен сағаттық төлемнің стандарттық тарифі кіреді.

Жалақы жөніндегі ауытқу стандартта қарастырылған жұмыс істелген уақыт пен тарифтік ставканың санының өзгеру нәтижесінде пайда болады. Тарифтердің өзгеру салдарынан жалақының ауытқуы деп нақты және стандартты тарифтердің арасындағы айырмашылықтың нақты жұмыс істелген сағаттың нақты санына көбейтіндісін білдіреді. Осындай ауытқу еңбегі жоғары төленетін жұмысшыларды төменгі тарифтік ставкалар бойынша төленетін жұмысқа ауыстырған кезде және керісінше төмен тарифтік ставкалар бойынша төленетін жұмысшыларды неғұрлым жоғары стандарттық бағалар бойынша төленетін жұмысқа ауыстырған кезде, мерзімнен тыс және басқа да қосымша жұмыстарды төлеген кезде пайда болады.

Дата добавления: 2015-06-27