Тестілер 1 страница

Кесте

Өнімдер	Өндірілген бірлік саны	Жалпы өнім шығарудың үлесі	Кешенді шығасыларды бөлу үлесі, теңге	Өнім бірлігінің өзіндік құны, теңге
А
Г		1/6	600 000
Д		1/3	1200 000
Е		1/2	1800 000
			3600 000

Әр бір өнім түрінің өзіндік құны бірдей деп болжанады. Ол кешенді шығасылардың жалпы сомасын бірге өндірілген өнімдердің жалпы санына бөлу арқылы анықталады. Біздің мысалда өнім бірлігінің өзіндік құны 1500 (3600 000:2400) құрайды. Өнім бірлігінің өзіндік құнын (1500 теңге) әр бір өнім түрінің санына көбейтіп әр бір өнім түріне жататын кешенді шығындардың үлесін табамыз.

Егер бірге өндірілген өнімдердің сату баағсы әр түрлі болса, онда әр бір өнім бірлігінің бірдей өзіндік құны туралы болжам қайсы бір өнім түрлері бойынша жоғары пайда, ал басқа түрлері бойынша – залал көрсетілетініе, яғни пайданың қате есептелуіне әкеп соқтырады

7.5-кестенің деректерін пайдаланып өнімнің пайдасының калькуляциясын қарастырамыз:

Өнімдер	Сатудан түсетін кіріс, теңге	Жиынтық өзіндік құн, теңге	Пайда (залал), теңге	Сату көлеміне шаққандағы пайда, %
Г	1000 000	600 000	400 000	40,00
Д	1800 000	1200 000	600 000	33,33
Е	1500 000	1800 000	(300 000)	(20)
	4300 000	3600 000	700 000	16,28

Осы мысалдан кешенді шығыстарды табиғи көрсеткіштер әдісімен бөлгенде нақты өнімдердің пайда әкелу қабілеті назарға алынбайтыны байқалады. Басқа өнім түрлерімен салыстырғанда «Е» өніміне ең көп шығыстың үлесі жатқызылған, сондықтан оның өндірісі залалды.Сол себептен табиғи көрсеткіштер әдісінің белгілі бір кемшіліктері бар. Осы әдістің айта кетерлік артықшылығы оның қарапайымдылығы болып табылады.

Кешенді шығыстар сату құнына негізделетін әдіс бойынша бірге өндірілетін өнімдерге олардың сату бағасына пропорционал бөлінеді. Бұл жағдайда жоғары сату бағаларына неғұрлдым жоғары шығын сәйкес келеді, бұл жеткіліксіз негізделген. Осы әдіс іс жүзінде пайданы немесе залалды шығындарды бөлудің келісілген әдісі емес 7.6-кестеде келтірілген сату құнына сәйкес бөлу құралы болып табылады.

7.6-кесте. Кешенді шығыстарды сату құнына негізделетін әдіс бойынша бөлу

Өнімдер	Жасалған өнім саны	Сату құны, теңге	Жиынтық сатудағы сату құнының үлесі, теңге	Шығындарды бөлу, теңге
Г		1000 000	23,256	837 216
Д		1800 000	41,86	1506 960
Е		1500 000	34,884	1255 824
		4300 000		3600 000

Осыдан өнімдердің калькуляциясы мынадай болады:

Өнімдер	Сатудан түсетін кіріс, теңге	Жиынтық өзіндік кіріс, теңге	Пайда (залал), теңге	Сату көлеміне шаққандағы пайда (залал), %
Г	1000 000	837 216	162 784	16,28
Д	1800 000	1506 960	293 040	16,28
Е	1500 000	1255 824	244 176	16,28
	4300 000	3600 000	700 000	16,28

Өнімнің 20%-ы сатылмаған деп болжайтын болсақ, онда бұл жағдайда сатылмаған өнім тобының бағасын былайша көрсетуге болады:

Өнімді бағалау

Өнімдер	Өзіндік құн, теңге	Сату құны, теңге
Г	167443 = (837216 х 20%: 100%)	200 000 (1000 000 х 20%: 100%)
Д	301392 = (1506960 х 20%: 100%)	360 000 (1800 000 х 20%: 100%)
Е	251165 = (1255824 х 20%: 100%)	300 000 (1500 000 х 20%: 100%)
	720 000 = (3600 000 х 20%: 100%)	860 000 (4300 000 х 20%: 100%)

Сату құнына негізделетін әдістің бір түрі ықтимал сатудың таза құнының әдісі болып табылады. Бөлу нүктесіндегі ықтимал сатудың таза құнын сату құнынан кейінгі өңдеу құнын шегеріп бағалауға болады. Бөлу нүктесінде кешенді шығасылар 3600 000 теңгені құрайды, Г өнімін кейінгі өңдеу шығыны – 300 000 теңгені, Д өнімін – 500 000 теңгені және Е өнімін – 100 000 теңгені, Г өнімін сату құны – 1300 000 теңгені, Д өнімін– 2300 000 теңгені және Е өнімін – 1600 000 теңгегі құрайды делік.

Бұл жағдайда есеп былайша жүзеге асырылады:

Өнім	Сату құны, теңге	Бөлу нүктесінен кейінгі шығындар, теңге	Бөлу нүктесіндегі ықтимал сатудың таза құнын бағалау	Жиынтық бағалаудағы үлесі, %	Кешенді шығасыларды бөлу, теңге	Пайда теңге	Жалпы пайда, %
Г	1300 000	300 000	1000 000	23,26	837 360	162 640	13,46
Д	2300 000	500 000	1800 000	41,86	1506 960	293 040	12,75
Е	1600 000	100 000	1500 000	34,88	1255 680	244 320	15,27
	5200 000	900 000	4300 000		3600 000	700 000	13,46

Г өнімін сату көлеміндегі жалпы пайда – 13,46% (162640: 1300 000 х 100%), Д өнімін– 12,75% (293040: 2300 000 х 100%) және Е өнімін – 15,27 (244320: 1600 000 х 100%).

Осы есептен өнім бөлу нүктесінен кейін одан әрі өңделген жағдайда сату көлеміндегі жалпы пайданың үлесі әр бір өнім үшін әр түрлі болатыны көрінеді, бұл жағдайда Г өнімі үшін– 13,46%, Д өнімі үшін – 12,75% және Е өнімі үшін– 15,27 %-ды құрайды. Барлық 3 өнімнің бір процестен алынғанын ескерсек, онда олар бірдей жалпы пайда әкелуге тиіс.

Сату көлеміндегі жалпы пайданың тұрақты үлесінің әдісі бойынша кешенді шығыстар жалпы пайданың үлесі әр бір жеке өнім үшін бірдей болатындай бөлінеді.

Жалпы пайданың үлесі үш өнімнің жиынтық өзіндік құнын (4500 000 теңге = 3600 000 + 900 000) жиынтық сату сомасынан (5200 000 теңге) шегеру арқылы анықталады, содан кейін пайданың сомасы (700 000 теңге) сатудың пайызы түрінде көрсетіледі. Есеп былайша жасалады:

	«Г» өнімі, теңге	«Д» өнімі, теңге	«Е» өнімі, теңге	Сомасы, теңге
Сату құны	1300 000	2300 000	1600 000	5200 000
Жалпы пайда 13,46%	175 000	309 615	215 385	700 000
Сатылған өнімнің өзіндік құны	1125 000	1990 385	1384 615	4500 000
Минус кейінгі өңдеудің кешенді шығындары	300 000	500 000	100 000	900 000
Кешенді шығындарды бөлу	825 000	1490 385	1284 615	3600 000

Өткен есептегідей осы есепте жалпы сату сомасындағы жиынтық пайданың сомасы орташа 13,46%-ды құрады. Егер өткен есепте әр бір өнімді есептеу үшін жеке пайданың пайызы анықталса, бұл есепте барлық үшін бойынша пайда әр бір өнімді сату құнының 13,46%-на шағылып анықталған. Сату құнынан жалпы пайда мен кейінгі өңдеуге жұмсалатын шығын шегеріледі және айырма кешенді шығыстардың мөлшерін білдіреді.

Көрсетілен әдістердің кемшілігі ретінде шығындарды өнімнің саны немесе сату құнына пропорционал бөлу өнімнің нақты өзіндік құнын анықтауға мүмкіндік бермейтінін атауға болады. Еер бірге өндірілетін өнімдердің нарықтық құны әр түрлі болса, онда демек әрқайсысының материал сыйымдылығы, еңбек шығындары және т.б. әр түрлі болады. Сондықтан бірге өндірілетін өнімдердің әрқайсысын оларды бөлу нүктесіне дейін өңдеу шығындары да әр түрлі болады. Сол себептен осы мақсатта шығын нормативтерін немесе коэффициенттерін әзірлеп, өндіріс шығындарын бөлу нүктесіне дейін бірге өндірілетін өнімдердің арасында олардың нормативтік шығынына пропорционал немесе коэффициентік әдіспен бөлген дұрыс болады.

Қосалқы өнімдердің есебін жүргізу. Қосалқы өнімдерді бөлу нүктесінен кейін одан әрі өңдеу шығындары олардың өзіндік құнына жатқызылады. Қосалқы өнімдердің бүкіл өзіндік құны оларды сату құнының есебінен өтеледі. Отандық практикада қосалқы өнімдерді сатудан түсетін пайда (залал) есептілікте жеке көрсетіледі. Басқарушылық есепте қосалқы өнімнен түсетін кірістер немесе таза кірістер (қосалқы өнімді сатудан түскен кірістің мөлшері минус бөлу нүктесінен кейін оларды өңдеуге жұмсалатын қосымша шығындар) қосалқы өнім алынған бірге өндірілетін немесе негізгі өнімдердің өзіндік құнынан шегерілуге тиіс. Басқарушылық есепте қосалқы өнімдерді есептеудің келесі екі негізгі әдісі қолданылады:

– сатудан түсетін таза кірісті қосалқы өнімді нақты сатуға сәйкес бөлу (1- әдіс);

– сатудан түсетін таза кірісті қосалқы өнімнің нақты өндірісіне сәйкес

бөлу (2-әдіс).

Осы екі әдісті келесі мысалда бар деректерді пайдалана отырып қарастырайық.

9 мысал. «Х» өнімі өндірісі кезінде өндіріс процесінің соңында «У» қосалқы өнімі алынады.

Кезең ішінде мынадай деректер алынды:

Кезең ішінде өндірілгені:

«Х» өнімі 10000 бірлік

«У» қосалқы өнімі 500 бірлік

Кезең ішіндегі сату:

«Х» өнімі бірлік үшін 450 теңге х 8000 бірлік

Барлығы 3600 000 теңгенің бірлігі.

«У» қосалқы өнімі 1 бірлік 200 теңге бойынша 250 бірлік

Барлығы 50 000 теңгенің бірлігі.

Өндіріс шығындары екі өнімді бөлгенге дейін 3000 000 теңгені немесе негізгі өнім бірлігінің өзіндік құны 300 теңгені (3000000:10000) құрады. Бөлгеннен кейін «У» өнімін өңдеу шығындары 40.000 теңгені немесе бірліктің өзіндік құны 80 теңгені (40.000:500) құрады.

Кезеңнің басында даяр өнімнің запасы болмады, кезеңнің басындағығы даяр өнімнің қалдығы 2000 бірлікті (10 000-8000) құрады. Даяр өнімнің қалдығының өзіндік құны:

Бірінші әдіс бойынша: (3 000 000:10 000)=300*2000=600 000 теңге

Екінші әдіс бойынша (2940.000:10 000)=294*2000=588000 теңге, қосалқы өнімнің 1 бірлігін сатудан түскен таза кіріс 120 теңгені (200-80) құрады. 1-әдісте сатудан түскен таза кіріс қосалқы өнімнің 250 бірлігін нақты бөлуге сәйкес бөлінеді. 20 бірлікті сатудан түскен кіріс (500-250) қосалқы өнім кейінгі есепті кезеңдерген сатылған жағдайда танылады. Өйткені қосалқы өнімнен түскен кіріс ол сатылған мезетте танылады, ал қосалқы өнімнің запастары бөлгеннен кейінгі шығындар бойынша бірлік үшін 80 теңгеден есептеледі. Қосалқы өнімдердің есептеудің балама әдістерін былайша көрсетуге болады:

7.7-кесте. Қосалқы өнімдерді есептеудің балама әдістері

	1-әдіс	2-әдіс
«Х» негізгі өнімді сатудан түскен кіріс	3600 000	3600 000
«Х» негізгі өнім өндірісінің шығасылары	3000 000	3000 000
Өндірілген «У» қосалқы өнімін ықтимал сатудың таза құны (500 * 120)	-	(60 000)
Өндірістің таза шығасылары	3000 000	2940 000
Есепті кезеңнің соңындағы негізгі өнімнің запастары 2000 (10 000-8000)	(600 000)	(588 000)
Қосалқы өнім сатудан түскен таза кіріс (250 х 200)	(50000)	-
Сатылған негізгі өнімнің өзіндік құны
Жалпы пайда	(3600 000 – 2350 000) = 1250 000	(3600 000 – 2352000) = 1248 000

Осы әдістердің арасындағы айырмашылық 1-әдіс бойынша қосалқы өнімді сатудан түскен кіріс сату сатысында танылады, ал 2-әдіс бойынша бүкіл шығарылған қосалқы өнімді ықтимал сатудан түскен кіріс өндіріс сатысында танылады, бұл осы 2-әдістің кемшілігі болып табылады.

7.2 Өнімнің өзіндік құнының шығыны мен калькуляциясын есептеудің тапсырыстық әдісі

Өнімнің өзіндік құнының шығыны мен калькуляциясын есептеудің тапсырыстық әдісі жеке-дара, бірегей немесе арнайы тапсырыс бойынша жасалатын бұйымды жасаған кезде пайдаланылады.

Тапсырыстық есептеуді ұйымдастыру үшін ең бастысы бұйым бірегей немесе арнайы тапсырыс бойынша орындалуы немесе бұйымның шағын тобы жасалуы және өнім бірлігінің жеке өзіндік құны туралы ақпарат алынуы тиіс. Шығындарды есептеудің тапсырыстық әдісі мен калькуляциялау құрылыста, ұшақ жасауда, кеме құрылысында, полиграфияда, жиһаз өндірісінде, ғылыми-зерттеу, конструкторлық, жөндеу жұмыстары мен басқа да шағын сериялы және жеке өндірістерде қолданылады.

Осы әдістің мәні:

Барлық тікелей шығындар (негізгі материалдардың құны мен негізгі өндірістік жұмысшылардың жалақысы мен оған есептелген қосымша ақылар) «Негізгі өндіріс» деп аталатын 8110 шот пен «Қосалқы өндірістер» деп аталатын 8310 шотта жекелеген өндірістік тапсырыс бойынша белгіленген калькуляция бабына сәйкес орындалатынан қарай есептеледі. Барлық жанама өндірістік шығындар үстеме шығыстардың құрамында есептеледі және белгіленген бөлу базасына (ставкасына) сәйкес жекелеген тапсырыстардың өзіндік құнына кіреді. Осы әдісте шығынды мен калькуляциялау объектісі жекелеген өндірістік тапсырыс болып табылады.

Бұл жағдайда тапсырыс есебінің карточкасы негізгі есеп регистрі болып табылады. Осы карточкаларда нақты тапсырысты орындауға барлық бөілмшелер бойынша шығындар жиналады.

Өнімнің шығыны мен өзіндік құнды калькуляциялау шығынын есептеудің тапсырыстық әдісінің бір ерекшелігі ретінде тапсырыс аяқталғанға дейін шығындардың аяқталмаған өндірісте есептелетінін және тапсырыстың өзіндік құны тапсырысты орындау аяқталғаннан кейін ғана анықталатынын атауға болады.

Өнімнің шығыны мен өзіндік құнын калькуляциялау шығынын есептеудің тапсырыстық әдісінде тапсырыстың өзіндік құнына тек тікелей шығындар тікелей жолмен кірген жағдайда жанама шығыстарды есепті кезеңді орындалған өндірістік тапсырыстардың арасында бөлумен проблема туындайды. Тапсырыстар бойынша өндірістік жанама (үстеме) шығыстарды бөлудің жалпы қабылданған тәсілі оны бөлудің нақты коэффициентін бөлу базасы ретінде алынған шығындардың санына көбейту арқылы анықталады. Тапсырысты орындаудың нақты өзіндік құнын анықтау үшін келесі жеті қадамнан тұратын процедура орындалады:

1- қадам: Калькуляциялау объектісін анықтау.

Біздің мысалдакалькуляциялау объектісіне нөмірі 25 «А» стандартты емес жабдықты жасау болып табылады.

2-қадам: Тапсырыстың тікелей шығындарының сомасын анықтау.

Осы тапсырыс бойынша компанияның негізгі материалдарға жұмсаған шығындары 520 000 теңгені құрады, өндірістік жұмысшылардың жалақысына 150 000 теңге жұмсалды.

3-қадам: Тапсырыстың жанама шығындарын бөлетін база таңдау.

Бұл үшін үстеме шығыстар мен даяр өнімнің көлемінің арасындағы байланыс анықталады. Көптеген компаниялар жұмыс істелген адам-сағаттың санын, өндірістік жұмысшыларға есептелген жалақының сомасын, машина-сағаттың санын үстеме шығыстарды шығарылған өнімнің көлемімен байланыстыратын көрсеткіш деп санайды 2009 жылы компания бөлу базасы ретінде өндірістік жұмысшылар істеген адам-сағат санын қабылдады делік. Ол жалпы компания бойынша 2009 жылы 50 мың адам-сағатты құрады.

4-қадам: Жанама шығыстардың әр бір тобы үшін бөлу базасын анықтау.

Біздің мысалда барлық үстеме шығыстарды бөлу үшін бір бөлу базасы – өндірістік жұмысшылар істегегн адам-сағат пайдаланылды. 2009 жылы жалпы өндіріс бойынша нақты үстеме шығыстар 4000 мың теңгені құрады.

5-қадам: Шығындарды бөлудің әр бір базасы үшін үстеме шығыстарды бөлу коэффициентін есептеу.

Әр бір шығындар тобы үшін үстеме шығыстардың коэффициентіжанама шығыстардың тобы (4-қадамда анықталған) жанама шығындардың тобы оларды бөлу базасының мөлшеріне (3-қадамда анықталған) бөлу арқылы анықталады. Біздің мысалда үстеме шығыстарды бөлудың нақты коэффициенті = үстеме шығыстардың нақты мөлшері: үстеме шығыстарды бөлу базасының нақты мөлшері = 4000 000: 50 000 өндірістік жұмысшылардың жұмыс істеген уақыты = 80 теңге/сағат.

6-қадам: Тапсырысқа шаққандағы жанама шығындардың сомасын есептеу.

Есептеу бөлу базасының нақты мөлшерін (біздің мысалда бөлу базасы бірнеше болуы мүмкін, мұның өзінде олар өз шығын топтарын бөлу үшін қолданылатын болады) үстеме шығыстарды бөлу коэффициентіне (5-қадамда анықталған) көбейту арқылы анықталады. А стандартты емес жабдықты жасау үшін жалпы өндірістік (үстеме) шығыстарды бөлудің жалғыз базасы болып табылатын өндірістік жұмысшылардың жұмысының 800 адам-сағат қажет. Біздің мысалда А стандартты емес жабдықты дайындауға шаққандағы жалпы өндірістік (үстеме) шығыс 56 000 теңгені (700 сағат х 80 теңге) құрады.

7-қадам Барлық тікелей және жанама шығындарды қосу арұқылы тапсырысты орындауға жұмсалған жиынтық шығындарды есептеу.

Біздің мысалда «А» стандартты емес жабдықты жасаумен байланысты барлық шығындар 726 000 теңгені құрайды.

Тапсырыстың өзіндік құнын калькуляциялау былайша жүзеге асырылады:

Өзіндік құнның баптары	Сомасы, теңге
Тікелей өндірістік шығындар: Негізгі материалдар Өндірістік жұмысшылардың жалақысы Жиыны Жалпы өндірістік (үстеме) шығыстар Тапсырысқа жұмсалған жиынтық жығын

Осы кестеден тапсырыстық калькуляциялау жүйесінің калькуляциялау объектісі, калькуляциялау объектілеріне жұмсалған тікелей шығындар, калькуляциялау объектілеріне жұмсалған жанама шығындар, жанама шығындарды топтастыру және бөлу базасы деп аталатын бес қағидаға негізделгені көрінеді.

Біздің мысалда жалпы тапсырыс бойынша шығындарды есептеудің оңайлатылған нұсқасы қарастырылған. Іс жүзінде өндіріс саласында көрсетілген калькуляциялау жүйесінде шығындар алдымен шығын орталықтарына, содан кейін – тапсырыстардың өзіне жатқызылады. Көбінесе жауапкершілік орталығы бөлімше, цех, бөлім болып табылады. Бөлімше ішінде шығындарды топтастыру менеджерлерге өз бөлімшесінің шығындарын бақылауға, ал компания басшылығына оның жұмысының нәтижесін бағалауға мүмкіндік береді. Жалпы өндірістік (үстеме) шығыстарды бөлу коэффициентін анықтаудың жоғарыда көрсетілген процедурасында есепке осы шығыстардың ай немесе тоқсан емес, жыл (5-қадам) ішіндегі нақты сомасы есепке алынатынын атап көрсету керек. Бұл кезең неғұрлым қысқа болса, шығындардың деңгейіне маусымдық ауытқулар соғұрлым көп әсер ететінімен байланысты. Мысалы, жылыту шығындары қысқы уақытта, ал жөндеу жұмыстары мен қызметкерлердің демалысын төлеу шығындары жазғы уақытта жұмсалады. Сондықтан жыл ішіндегі жалпы өндірістік (үстеме) шығыстар мен жылдық өнім шығару көлемінің сомасының арақатынасының негізінде есептелген орташа жылдық коэффициентті пайдалану жалпы өндірістік (үстеме) шығыстардың маусымдық ауытқуының тапсырыстардың өзіндік құнына жасайтын ықпалын тегістеуге мүмкіндік береді.

Жалпы өндірістік (үстеме) шығыстарды бөлудің нақты коэффициентін апта сайын немесе ай сайын анықтау қиын екенін атап өту керек. Сонымен бірге жалпы өндірістік (үстеме) шығыстардың жылдық нақты сомасы жылдың соңында анықталады, ал тапсырыстар бірнеше айдың ішінде орындалуы мүмкін. Бұл жағдайда менеджерлер тапсырыстардың нақты өзіндік құнын олардың орындалу шамасына қарай есептей алмайды.

Осыған байланысты көп компаниялар жалпы өндірістік (үстеме) шығыстарды бөлудің жоспарлы (бюджеттік) коэффициенттерін жиі пайдаланады және жалпы өндірістік (үстеме) шығыстар тапсырыстардың орындалу шамасына қарай бөлінеді.

Коэффициент келесі үш сатыда есептеледі.

1. Әр бір бөлімше бойынша жалпы өндірістік (үстеме) шығыстардың жылдық бюджетін жасау. Осы шығыстардың болжанатын мөлшерінің есебі әр бір бөлімше бойынша алдағы есепті кезеңге бірқатар жылдың жалпы өндірістік шығыстары мен болжанатын өндіріс көлемінің серпінінің негізінде жасалады.

Дата добавления: 2015-06-27