Тэма 5. Фанема і Сістэма фанем

План падрыхтоўкі тэмы

І. Фаналогія як функцыянальная фанетыка.

ІІ. Фанема як тыповы гук мовы.

1. Фанема і гук маўлення.

2.Функцыі фанемы. Прынцыпы вылучэння фанем.

3.Фаналагічны змест фанемы, яе дыферэнцыйныя прыметы. Дыстрыбуцыя фанем.

4.Слабая і моцная пазіцыі фанемы.

5.Варыянты і варыяцыі фанемы. Паняцце нейтралізацыі.

6.Паняцце фаналагічнай апазіцыі. Карэлятыўныя пары фанем.

ІІІ. Сістэма фанем у розных мовах.

1. Агульная колькасць фанем.

2. Суаднесенасць галосных і зычных фанем (вакалічныя і кансанантныя мовы).

3. Паняцці фанемнай парадыгматыкі і сінтагматыкі.

IV. Погляды на фанему прадстаўнікоў Ленінградскай і Маскоўскай фаналагічных школ.

 V. Фанетычная і фанематычная транскрыпцыі.

Кантрольныя пытанні

1. Чаму фанетыку называюць навукай пра гукі маўлення, а фаналогію – навукай пра гукі мовы?

2. Акрэсліце сутнасць функцыянальнага (лінгвістычнага) аспекту вывучэння гукаў мовы.

3. Што такое фанема? Чым яна адрозніваецца ад гука маўлення?

4. Чаму фанему нельга вымавіць? Як фанема рэалізуецца ў маўленні?

5. Як вызначыў фанему Бадуэн дэ Куртэнэ?

6. Раскажыце пра функцыі фанемы. Якая функцыя лічыцца асноўнай? На канкрэтных прыкладах пакажыце, што фанема размяжоўвае марфемы, словы і словаформы.

7. Што такое фаналагічны змест фанемы?

8. Якія прыметы фанемы называюцца фаналагічнымі, а якія нефаналагічнымі? Пакажыце на прыкладах.

9. Якія прыметы фанем называюцца інтэгральнымі? дыферэнцыйнымі? Прывядзіце прыклады з беларускай і іншых моў.

10. Што такое дыстрыбуцыя фанем?

11. Што такое пазіцыя фанемы? Раскажыце пра моцную (незалежную) і слабую (залежную) пазіцыі фанемы.

12. Што такое фаналагічная апазіцыя? Якія віды карэляцый вылучаюцца ў беларускай фаналагічнай сістэме і ў фаналагічных сістэмах іншых моў?

13. Што такое нейтралізацыя фанемы? Калі яна адбываецца? Пакажыце на прыкладах.

14. Чым адрозніваюцца фаналагічныя сістэмы розных моў?

15. Якія працэсы прыводзяць да змены колькасці фанем у фаналагічных сістэмах? Што такое канвергенцыя і дывергенцыя фанем?

16. Чым адрозніваюцца погляды на фанему прадстаўнікоў Ленінградскай і Маскоўскай фаналагічных школ?

Практычныя заданні

1. Вызначце, якімі фанемамі адрозніваюцца наступныя пары слоў. Назавіце дыферэнцыйныя прыметы гэтых фанем.

Бел.: лось – лёс, грыб –грып, бот – пот, есці – сесці, казка – каска, сын – сон, дзень – цень, адвезці – адвесці, род – рот.

Руск.: жар – яр, горка – горько, сесть – съесть, мёд – мот, трое – сорт, лез – лес, дарю – даю, съезд – съест.

Англ.: run (бег) – ran (прагулка), no (адмоўны адказ) – day (дзень), ring (кола) – ling (верас), thick (тоўсты) – sick (хворы), spot (пляма) – sport (спорт), pen (пяро, ручка) – pin (шпілька).

Ням.: der Fall (падзенне) – der Wall (вал), aus (з,са) – das Haus (дом), der Pelz (футра, шкура) – der Pilz (грыб), der Hut (капялюш) – gut (добра), schick (зграбны) – der Sieg (перамога), die Uhr (гадзіннік) – ihr (вы), mein (мой) – dein (твой).

Фр.: pois (гарох) – bois (драўніна), lampe (лямпа) – rampe (поручні), lit (пасцель) – lu (прачытаны), malle (чамадан) – molle (мяккі), fait (справа) – fée (фея), mot (слова) – mont (гара).

2. Вызначце функцыі фанем у наступных парах слоў з рускай мовы:

пронзить – пронзать, дом – том, обуть – обут, но – на, руководит – руководить, ясен – ясень, косу – кошу, ёж – нож, получить – получат, лежу – ляг, а – и, состав – составь.

3. Пакажыце на прыкладах, у якіх гукавых варыянтах (алафонах/алафанемах) рэалізуюцца прыведзеныя ніжэй фанемы ў беларускай і рускай мовах:

<о>, <а>, <э>, <д>, <з>, <г>.

4. Запішыце па 2-3 прыклады, якія адпавядалі б наступным гукавым рэалізацыям фанем:

а) <о>: [о] – [·о] – [о·] – [·о·];

б) <э>: [э] – [а];

в) <а>: [а] – [·а] – [а·] – [·а·];

г) <о>: [о] – [а];

д) <д>: [д] – [т] – [ Ʒʾ ];

е) <с>: [с] – [с’] – [з’] – [ш];

ж) < ǯ >: [ ǯ ] – [ч];

з) < Ʒʾ >: [ Ʒʾ ] – [ц’].

5. Вызначце дыферэнцыйныя прыметы наступных фанем:

<э>, <у>, <н>, <ж>, < ǯ >, <р>, <j>.

6. Параўнайце фанемы, вызначце інтэгральныя і дыферэнцыйныя прыметы:

<і> – <о>, <а> – <у>, <γ> – <х>, <д> – <н>, <з> – <ж>, <т> – <к>, <м> – <н>, <j> – <х>.

7. У якіх выпадках указаныя ніжэй прыметы зычных фанем рускай мовы з’яўляюцца дыферэнцыйнымі, а ў якіх не з’яўляюцца такімі? Прывядзіце прыклады слоў або словаформ, якія адрозніваюцца гэтымі дыферэнцыйнымі прыметамі:

а) мяккасць: <ч’>, <д’>, <в’>, <н’>, <j>, <р’>, <к’>, <х’>;

б) звонкасць: <м>, <р>, <б>, <з>, <ж>, <г>, <л>, <н>, <j>;

в) глухасць: <ш>, <ф>, <ч’>, <ц>, <х>, <п>.

8. Якімі дыферэнцыйнымі прыметамі адрозніваюцца першыя фанемы наступных пар слоў?

Бел.: год – кот, сом – ром, нага – вага, елка – мелка, рыс – мыс, зара – нара, есці – сесці.

Англ.: tea – key, row – bow, gay – day, out – at, tell – sell, boy – joy, thіng – wing, eat – eight.

Ням.: wollen – sollen, dein – mein, ehren – Ohren, Zeіt – weit, Mutter – Butter, eigen – Augen.

Фр.: gris – pris, roi – moi, lancer – danser, oser – user, dose – rose, attendre – entendre.

9. Вызначце, з дапамогай якой дыферэнцыйнай прыметы галосных фанем адрозніваюцца словы і формы слоў у чэшскай і славацкай мовах.

Чэш.: dal (даў) – dál (далечыня), pas (пашпарт) – pás (пояс), žila (жылá) – žíla (жыла), drahá (дарагая) – dráha (дарога).

Славац.: dom (дом) – dóm (кафедральны сабор), spravá (справа – прысл.) – správa (паведамленне), rad (рад, чарга) – rád (ахвотна).

10. Колькі фаналагічных апазіцый існуе паміж наступнымі фанемамі? Вылучыце карэлятыўныя пары.

<д> – <н>, <д> – <т>, <з> – <ш>, <л> – <л’>, <ч> – <в>, <п> – <п’>, < ǯ > – <ч>, <б> – <к>, <п> – <м>, <н> – <н’>, <ж> – <ш>, <р> – <н>.

Рэкамендаваная літаратура

1. Баранникова, Л.И. Введение в языкознание / Л.И. Баранникова. – Саратов: Изд-во Саратов. ун-та, 1973. – С. 80–89.

2. Гируцкий, А.А. Введение в языкознание / А.А. Гируцкий. – Мінск: ТетраСистемс, 2001. –   С.77–88.

3. Головин, Б.Н. Введение в языкознание / Б.Н. Головин. – М.: Высш. шк., 1983. – С. 32–37.

4. Маслов, Ю.С. Введение в языкознание / Ю.С. Маслов. – М.: Высш. шк., 1987.  –  С. 44–62.

5. Норман, Б.Ю. Теория языка. Вводный курс / Б.Ю. Норман. – М.: Флинта; Наука, 2004. – С. 220–232.

6. Рагаўцоў, В.І. Уводзіны ў мовазнаўства: вучэб. дапам. / В. І. Рагаўцоў. – Магілёў: МДУ ім. А.А. Куляшова, 2004. – С.87–94.

7. Рагаўцоў, В.І. Уводзіны ў мовазнаўства / В.І. Рагаўцоў, А.Л. Юрэвіч. – Мінск: Выш. шк., 1987. – С. 46–50.

8. Реформатский, А.А. Введение в языковедение / А.А. Реформатский; под ред. В.А.Виноградова. – М.:Аспект Пресс, 2000. – С. 211–227.

9. Степанов, Ю.С. Основы общего языкознания / Ю.С. Степанов. – М.: Просвещение, 1975. – С. 72–87.

10. Сцяцко, П.У. Уводзіны ў мовазнаўства / П.У. Сцяцко. – Гродна: ГрДУ, 2001. – С. 57– 62.

Дата добавления: 2023-11-03