Казан лингвистика мәктәбе

Казан лингвистика мәктәбе турында бөтен дөньяның лингвистик җәмәгатьчелеге яхшы белә. XIX гасырның 70-80 нче елларында Казанда эшләгән И.А.Бодуэн де Куртенэ һәм аның шәкертләре – Н.В.Крушевский, В.А.Богородицкий, А.А.Анаста-сиева һ.б. үз хезмәтләрендә әлеге мәктәпнең асылы хакында язалар.

Лингвистик фән тарихында аңа кадәр 30-40 ел элек үк Казан университетында Казан төрки лингвистик мәктәбе оешканлыгы игътибардан читтә кала. Бу мәктәпнең кайбер идеяләре, мәсәлән, өйрәнелә торган барлык телләргә карата бертөрле тигез карашта булу, телләрне синхроник һәм диахроник өйрәнүнең чикләрен билгеләү, лингвистиканың башка гуманитар юнәлешләр белән тыгыз бәйләнештә торуы кебек фикерләре И.А.Бодуэн де Куртенэ җитәкләгән Казан лингвистика мәктәбе тарафыннан кабул ителә.

Казан төрки лингвистик мәктәбе XIX гасырның беренче яртысында, 1804 елда ачылган Казан университетында оеша. Аның формалашу һәм үсеш тарихын берничә чорга бүлеп булыр иде.

Беренче чор – XIX гасырның беренче яртысы (Казан университетының көнчыгыш бүлеге 1855 нче елда Санкт-Петербург университетына күчкәнчегә кадәрге чор).

Икенче чор – татар лингвистларының Казан төрки лингвистик мәктәбенең төп традицияләрен дәвам итү чоры. Ул XIX гасырның 60 нчы елларында башланып, 1917 нче елда төгәлләнә. Казан тюркологларының традицияләрен татар мәдрәсәләренең укучылары-тәрбияләнүчеләре дәвам иткәнлектән, университет тюркологларының күп кенә концепцияләрендә гарәп-фарсы грамматик тәгълиматларының йогынтысы сизелә.

Өченче чор – 1917 елдан башланып, XX гасырның 50 нче елларына кадәр дәвам итә. Бу совет җәмгыятендә һәм бөтен лингвистик фән үсешендә иң катлаулы һәм каршылыклы чор. Әлеге чорның беренче елларында милли азчылыкның ирекле үсешенә шартлар булдырыла. Октябрь революциясе большевикларның вәгъдәләренә ышанган милли азчылыкның катнашуы нәтиҗәсендә генә җиңү яулый. Милли азчылыкның ирекле үсешеннән татар лингвистлары да файдалана. Совет хакимиятенең беренче елларында татар лингвистикасы зур уңышларга ирешә.

Әмма 20 нче еллардан соң җәмгыятьтә Сталинның шәхес культы башлана. Татарлар арасында инде 30 нчы еллар башында ук репрессияләр була, татар лингвистлары да бу шаукымга эләгә. Сталинның шәхес культы чорында гомуми тел белеме өлкәсендә Н.Я.Маррның “Новое учение” (“Яңа тәгълимат”) хезмәте өстенлек ала. Ул татар тел белеменә Г.Алпаровның мәкаләләре аша гына керә. Н.Я.Маррның шәхес культы 1950 нче елда лингвистик дискуссиядә фаш ителә. Әлеге дискуссия илнең алдынгы тел белгечләре тарафыннан оештырыла, алар Сталинга совет тел белемен сәламәтләндерү буенча шактый җитди сораулар бирәләр.

Казан төрки лингвистик мәктәбе үсешенең дүртенче чоры XX гасырның 50-60 нчы елларыннан башлап, бүгенге көнгә кадәр дәвам итә. Ул галимнәрнең лингвистик фикерләвендә берникадәр иркенлек башлану белән характерлана. Әмма 80 нче елларга кадәр әлеге ирек шартлы була, чөнки күп милләтләрдән бердәм совет халкы төзү бурычы куела.

80 нче еллар ахырында бердәм совет халкы булдыру сәясәте милли азчылыкны яңарту, саклау һәм үстерү сәясәтенә алышына. Шуңа күрә гуманитар фән галимнәре, бигрәк тә әле үзгәртеп коруга хәтле формалашып өлгергән тел белгечләре үзләренең тикшеренү эшләрен башлап җибәрәләр. Яңарышның котылгысыз булуын, төбәк һәм милли азчылык телләренең үсешен һәм саклануын истә тоталар.

Петербургская грамматическая школа — направление в советском языкознании 1930—1980 гг., сформировавшееся в Ленинграде и объединявшее, главным образом, филологов-германистов. К основным представителям можно отнести работавших в Ленинграде В. М. Жирмунского, С. Д. Кацнельсона, В. Г. Адмони, М. И. Стеблина-Каменского, работавших в Ленинграде и в Москве В. Н. Ярцеву, М. М. Гухман и др.

Школа не обладала ярко выраженным организационным единством, но в подходе к языку у всех названных исследователей много общего. Опираясь, главным образом, на материал германских языков, одну из основных задач лингвистического анализа они видели в выявлении общих закономерностей исторического развития грамматического строя языка. В отличие от классической младограмматической традиции, признавали системный характер языка и не считали разработку генетической классификации языков приоритетной задачей; в отличие от классического структурализма, не считали приоритетной задачей синхронное описание языка и отрицательно относились к попыткам строгого разграничения синхронии и диахронии, к сужению объекта лингвистических исследований и к формализации метаязыка лингвистики. Придавали также большое значение исследованию так наз. философских проблем языкознания, связи языка и мышления, социальной природе языка, взаимоотношению лексики и грамматики и др.

Ряд представителей этой школы (прежде всего С. Д. Кацнельсон и М. М. Гухман) испытали воздействие идей Н. Я. Марра и особенно И. И. Мещанинова о «стадиальности» языка, что дало основание Б. А. Серебренникову в 1980-е гг. говорить о «неомарризме» в советском языкознании; но, с точки зрения других историков науки, степень влияния Марра на это направление не столь велика и проявляется, главным образом, в смещении приоритетов от генетического изучения языков к историко-типологическому.

К недостаткам этой школы часто относят архаичный и усложнённый метаязык, носящий отпечаток философского дискурса XVIII—XIX вв., излишнюю погружённость в абстрактную философскую проблематику, расплывчатость и нечёткость терминологии, а также известный изоляционизм по отношению к двум ведущим направлениям лингвистики XX века — структурализму и генеративизму. Вместе с тем, многие представители Ленинградской школы высказывались по актуальным проблемам мировой лингвистики (как они их понимали): можно упомянуть статьи С. Д. Кацнельсона о ларингальной теории (1954), В. М. Жирмунского о соотношении синхронии и диахронии (1958, 1960), М. М. Гухман о понятии системы в синхронии и диахронии (1962), её же статью о структурализме (1964) и др. В 1972 и 1975 г. появились работы С. Д. Кацнельсона, содержащие анализ ряда идей генеративной семантики, высказанных в работах Ч. Филлмора и У. Л. Чейфа.

Основной заслугой данной школы является внимание к проблемам эволюции грамматического строя (которые не были центральными ни в структурной, ни в генеративной лингвистике, несмотря на интенсивную разработку проблем диахронической грамматической типологии в трудах таких видных теоретиков структурализма, как Э. Сепир, Р. О. Якобсон, Е. Курилович и Э. Бенвенист). В этом отношении работы представителей Ленинградской грамматической школы являются прямыми предшественниками современной «теории грамматикализации» и современной грамматической типологии. Многие положения, вошедшие в мировой лингвистический обиход в 1970—1980-е гг. и считающиеся общепринятыми, были сформулированы представителями Ленинградской грамматической школы на несколько десятилетий раньше.

Ряд идей ленинградской грамматической школы (в особенности идеи С. Д. Кацнельсона) оказал влияние на Ленинградскую аспектологическую школу и Ленинградскую (позднее Санкт-Петербургскую) школу функциональной грамматики. Прослеживается и связь работ этого направления с некоторыми идеями современной когнитивной лингвистики.

В 1960-е гг. усилиями представителей Ленинградской грамматической школы (в первую очередь В. М. Жирмунского) было проведено несколько крупных конференций по грамматической типологии, по материалам которых были изданы тематические сборники: «Морфологическая структура слова в языках различных типов» (М.-Л., 1963), «Морфологическая типология и проблема классификации языков» (М.-Л., 1965), «Аналитические конструкции в языках различных типов» (М.-Л., 1965), «Эргативная конструкция в языках различных типов» (М.-Л., 1967) и «Вопросы теории частей речи: На материале языков различных типов» (М.-Л., 1968). Тем самым Ленинградская грамматическая школа во многом подготовила почву, на которой во второй половине 1960-х гг. возникла Ленинградская (позднее Санкт-Петербургская) типологическая школа, созданная усилиями А. А. Холодовича и с 1969 г. продолжившая вышеуказанную традицию.

Значителен вклад представителей ленинградской грамматической школы в изучение многих частных проблем германистики, особенно исторической грамматики германских языков и диалектологии.

Дата добавления: 2013-12-13