Ндірістік кооперативтер 4 страница

Шығындарды сондай-ақ, тура және жанама деп бөлуге болады, егер шығын нақты өнім шығарумен байланысты болса, оны тура деп атайды, егер ол бірнеше өнімге қатысты болса, оны жанама деп атайды.

Шығындар калькуляциясы төмендегі кестеде көрсетілген

Калькуляция шығындарының баптары.

№ п.п.	Баптар	Шығындар	Шығын түрі
1.	Шикізат пен негізгі материалдар	негізгі	қарапайым, тура
2.	Қайтарылатын қалдықтар құны	негізгі	қарапайым, тура
3.	Жартылай фабрикаттар, көмекші материалдар	негізгі	қарапайым, тура
4.	Техн.мақсаттағы отын және энергия	негізгі	қарапайым, тура
5.	Өндір.жұмысш негізгі еңбек ақысы	негізгі	қарапайым, тура
6.	Өндір.жұмысш.қосымша еңбек ақысы	негізгі	қарапайым, тура
7.	Әлеуметтік төлемдер	негізгі	қарапайым, тура
8.	Жаңа өнімді даярлау және игеру шығыны	негізгі	кешенді, тура
9.	Жабдықты күту және пайд.шығындары	негізгі	кешенді, жанама
10.	Басқа үстеме шығындар	үстеме	кешенді, жанама
Өндірістік өзіндік құн = 1 – 10 сомасы
11.	Мерзім шығындары	үстеме	кешенді, жанама
Толық өзіндік құн = Өндірістік өзіндік құн +11

Шетелде шығындарды өндіріс көлемінің өзгеруіне қарай тұрақты және өзгермелі деп бөледі. Шартты тұрақты шығындар өндіріс көлемінің өзгеруіне тәуелсіз болады, ал өзгермелі шығындар оған тура пропорционалды өзгереді.

Шығындардың тұрақты және өзгермелі болуы белгілі бір релеванттық облыста ғана болады. Релеванттық облысы – шығындар біріңғай заңдылыққа бағынатын облыс шектері.

Әр кәсіпорын үшін (әсіресе жаңа) қай уақыттан бастап ол пайда алады деген сұраққа жауап табу өте маңызды болады. Сатудың шекті көлемі – бұл кәсіпорын табыстары оның шығындарына тең болатын өндіріс көлемі. Осы шекті көлемді анықтау формулалары келесі:

– өнім бірлігінің бағасы. – сатулардың шекті көлемі.

­­ – тұрақты шығындар. – өзгермелі шығындар, өнім бірлігіне саналған.

Өнімді

Шығындар өткізуден

Табыс табыс

Пайда

Өзгермелі

шығын

Өнімнің

өзінд. құны

Тұрақты

шығындар

V_{сатулар}

Өзіндік құнды төмендету әртүрлі факторларға тәуелді болады. Ең негізгілерге келесіні жатқызуға болады:

1) өнім өңдіруді өсіру (тұрақты шығындар бойынша түсетін үнем арқылы).

B₁ – өсіруге дейінгі өнім көлемі;

B₂ – өнім шығарудың жаңа мөлшері.

2) Материал сыйымдылығын азайту (шикізат пен материалдар бойынша үнем болады).

3) өнім өңдіру өсімін еңбек ақы өсімінен жоғары етіп жасау (еңбек ақы бойынша үнем болады).

4) Жаңа техниканы енгізу арқылы, өндірісті механикаландыру және автоматтандыру.

С₁ – шараға дейінгі өнім бірлігінің өзіндік құны.

С₂ – шарадан кейінгі өнім бірлігінің өзіндік құны.

В₂ – шарадан кейін шығарылатын өнім көлемі.

5) өнімнің қор сыйымдылығын азайту арқылы (амортизация бойынша үнем болады).

6) Қалдықтарды және жоғалтуларды азайту шараларын енгізу.

Іс жүзінде өзіндік құнның келесі көрсеткіщтері қолданылады:

1) Өндіріс шығындарының сметасы.

2) Өнім бірлігінің және тауарлық өнімнің өзіндік құны.

3) Өзіндік құнды төмендету көрсеткіштері.

4) Тауарлық өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы шығындар.

Кәсіпорында өзіндік құнды жоспарлау процесінде келесі шаралар жүргізіледі:

1) Өндірістік бағдарламаны орындауға қажет барлық шығындар көрсетілетін өндіріс шығындарының сметасы құрастырылады. Көбінесе, сметаны жалпы кәсіпорын бойынша емес, жеке цехтер, бөлімшелер бойынша құрастырылады, одан кейін нәтижелер қосылады.

2) Жеке өнім түрлерінің өзіндік құнын калькуляциялайды (жеке тапсырыстар, секциялар, партиялар және т.с.с. бойынша). Біріңғай өнім шығаратын көмекші цехтарда (эл. энергия, көлік қызметтері және т.с.с.), калькуляция объектісі ретінде шығарылатын өнімнің бірлігі алынады (кВт./сағ, т. Және т.с.с).

Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау келесі әдістермен жүзеге асырылады:

— нормативтіік – материалдық және еңбек нормативтерін қолдануға негізделген.

— кезеңді – жаппай өндірістерде қолданылады, мұнда өнім бірнеше өңдеу кезеңдерінен өтуге тиіс. Соңғы өнім оны бірнеше кезеңдерде өңдеудің нәтижесі ретінде болады.

— Тапсырыс бойынша- қайталанбайтын өнім бірліктерін шығаратын кәсіпорындарда қолданылады.

— Операция бойынша – егер тауарлардың жалпы және жеке сипаттамалары бар болса, қолданылады.

2. Кәсіпорын пайдасы және оны бөлу. Рентабельділік көрсеткіші.

Өнімді өткізуден түсетін табыс

Табыс — кәсіпорын есеп шотына сатып алушыға жіберілген тауар үшін түскен ақша. Табыс мөлшері жіберілген өнім құнынан айрықшалану мүмкін. Оның факторлары: қоймадағы дайын өнім қалдықтары; жіберілген, бірақ төленбеген тауарлар;сатып алушыда жауапты сақтауда болатын тауарлар.

Пайда — шаруашылық қызметтің нәтижесін сипаттайтын экономикалық категория. Кәсіпорын балансында көрсетілетін пайда баланстық деп аталады.

Баланстық пайда үш элементтен тұрады:

1. Өнімді, қызметтерді өткізуден түскен пайда

Пс=Тс-сыз - ӨҚ

мұндағы Тс-сыз_. — ҚҚС-сыз, акцизсіз өнімді өткізуден түсетін табыс; ӨҚ— өзіндік құн

2. Басқа сатулардан (мүлікті) түсетін пайда

Пб.с.= Тс - Мқк

мұндағы Тс — сатудан түскен табыс (ҚҚС-сыз); Мқк— мүліктің қалдық құны.

3. Өткізуден тыс табыстар мен шығындар.

Өткізуден тыс табыстарға келесі жатады:

• Басқа кәсіпорындар қызметіне қатысу үлесіне қарай алған табыстар;
• Кәсіпорынның бағалы қағаздары бойынша;
• Мүлікті жалға беру арқылы;
• Борышқорлардан түскен айып-ақылар, пенялар, айып төлемдер;
• Валюталық шоттардың кәсіпорын үшін оң курстық айырмалары және т.с.с.

Өндірістен тыс шығындарға келесі жатады:

• Сотқа кеткен шығындар;
• Кәсіпорын төлейтін айып-ақылар, пенялар, айып-төлемдер;
• Стихиялық аппаттан болған жоғалтулар
• Ұрлаудан болған шығын;
• Валюталық шоттар бойынша кәсіпорын үшін теріс кустық айырмалар және т.с.с.

Пайданы бөлу: Баланстық пайдадан салықтар және банк несиесі үшін төленетін пайыз алынады. Сонда таза пайда шығады. Осы таза пайданың құрамынан сақтық қор құрылады (акционерлік қоғамдарда 25 % жалпы Жарғылық капиталдан). Одан кейін арнайы қорлар құрылады (өндірісті дамыту қоры, тұтыну қоры, ерекше даму қоры). Сонымен қатар, пайдадан дивидендтер төленеді (акционерлік қоғамдарда).

Кәсіпорында сондай-ақ, маржинальды табыс анықталады. Ол өткізуден түскен табыс пен өзгермелі шығындар арасындағы айырмаға тең. Оның көмегімен әр өнімнің жалпы кәсіпорын пайдасын құрастырудағы үлесін анықтауға мүмкіндік береді.

Шетел кәсіпорындарында пайданың қалыптасуы.

		Материалдар				Өткізуден түскен табыс

Негізгі еңбек ақы (тура еңбек)

Аяқталмаған өндіріс

Дайын өнім

Өзіндік құн

—

=

	Жанама жалпы өндір-к шығындар
		Жалпы пайда

Коммерциялық шығындар

—

=

Операциялық пайда

Ақша

Өткізуден түскен табыс

Тұрақты

шығындар

Өз гермелі

шығындар

Сату көлемі

Рентабельділік көрсеткіштері

Бұл көрсеткіштер өндіріс нәтижелігін (табыстылығын) немесе осы не басқа өнім түрін өңдіру нәтижелігін сипаттайды. Рентабельділік түрлері:

1) Өндіріс рентабельділігі:

АҚ – айналым қаржының орташа қалдық құны.

К_нег – негізгі қорлар құны.

2) Бұйым рентабельділігі:

3) Айналым рентабельділігі:

V_р – айналым (сату көлемі).

4) Капитал рентабельділігі:

3. Шаруашылық қызмет нәтижелерін сипаттайтын көрсеткіштер, оларды талдау әдістемелері

Барлық көрсеткіштер келесі түрде бөлінеді

1. Фирманың экономикалық потенциалын сипаттайтын көрсеткіштер. Олар фирманың масштабтарын, ұлттық және халықаралық деңгейдегі орнын көрсету үшін қажет.

Активтер, фирманың иелегінде болатын, өткен мерзімдерде алынған және фирманың болашақ түсімдерін қамтамасыз ететін құралдардың, қаржының құрамын және орналасуын сипаттайды.

Негізгі капитал, фирманың өндірістік қуаттарын сипаттайды (ғимараттар, құрлыстар, жабдықтар).

Шығарылған өнімнің көлемі мен құны – жалпы фирма және жеке өнім түрлері бойынша анықталады. Оны есептеу арқылы фирманың ұлттық және халықаралық нарықтағы үлесін және орнын, өндіріс құрылымын анықтауға болады.

Фирманың өндіріс және өткізу кәсіпорындарының саны және орналасуы - өз елінде және шетелдегі мөлшері анықталады.

Фирма инфрақұрылымы:

• өз транспорты, қоймалары, техникалық қызмет көрсету орталықтары;
• өзіндік шикізат базалары және энергия көздері.

Фирманың тура күрделі шығындарының мөлшері мен орналыстырылуы - өз еліндегі және шетелдегі кәсіпорындарға.

Фирманың ғылыми-зерттеу потенциалы:

• ғылыми-зерттеу жұмыстарына кеткен шығындар мөлшері;
• зерттеу орталықтар мен лабораториялардың саны, орналасуы;
• онда жұмыс істейтін зерттеушілер саны;
• ғылыми жұмыстардың негізгі және артықшылығы бар бағыттары;
• фирмада бар патенттер саны және олардың қолданылуы.

2. Фирманың жалпы шаруашылық қызмет нәтижелерін сипаттайтын көрсеткіштер (есепті көрсеткіштер)

Жалпы шығындар көрсеткіштері (General expenses) жыл басында жаңа нарыққа ену үшін (enter new markets):

• маркетингілік қызметке (Marketing);
• зерттеулерге және дамытуға (Research and development);
• үстеме шығындар (Overhead);
• әкімшілік шығындар (Department overhead);
• рентаны төлеу (Rental costs);
• өнімді жетілдіру шығындары (Product changeover);
• өнімді жіберуге кеткен шығындар (Factory fees).

Түсімдерді сипаттайтын көрсеткіштер: таза пайда; амортизациялық төлемдер; активтерді сатудан түскен ақша; субсидиялар, дотациялар; ұзақмерзімдік қарызды өсіру; акциялар эмиссиясы; қысқа мерзімдік борышты өсіру.

Қаржыны жұмсау көрсеткіштері: дивиденд төлеу; ұйымдастырушылық шығын; акциялар эмиссиясын жасау шығыны; күрделі шығындар; басқа айналымнан тыс активтерге салымдар; ұзақмерзімдік борышты қайтару; тез өткізілетін бағалы қағаздарды сатып алу; банктегі шоттағы ақшаны өсіру.

3. Фирманың қызмет ету нәтижелігін сипаттайтын көрсетікштер

Пайда. Өндіріс нәтижелігін анықтау үшін қажет көрсеткіштерді алған пайдамен салыстырады. Олар абсолютты және салыстырмалы болып бөлінеді.

Абсолютті көрсеткіштер:

• жалпы пайда салықтарды төлеуге дейін анықталады;
• таза пайда салықтарды, пайыздарды төлегеннен кейін кәсіпорында қалатын пайда;

Салыстырмалы көрсеткіштер:

• пайданың сату көлеміне қатынасы (Profit margin);
• пайданың активтерге қатынасы (Profit to total assets);
• пайданың нақты негізгі капиталға қатынасы (Profit to fixed assets);
• пайданың өзіндік капиталға қатынасы (Profit to net worth);
• пайданың өзіндік және ұзақмерзімді несиелі капиталға қатынасы (Profit to capital employed) ұзақ мерзімде жалпы инвестерлінген капиталдың тиімділігін сипаттайды.

Өткізілген өнім құны немесе сатулар көрсеткішін де басқа көрсеткіштермен салыстырады:

• сатулардың жалпы құнының активтерге қатынасы (Sales to total assets);
• сатулардың жалпы құнының нақты негізгі капиталға қатынасы (Sales to fixed assets);
• айналым капиталына қатынасы (Sales to current assets);
• материалдық-өндірістік қорлар құнына қатынасы (Sales to inventory).

Өндіріс шығындары көрсеткіші -өте маңызды көрсеткіштің бірі.

Жалпы шығындардың сатулар құнына қатынасы. ТӨ 1 теңгесіне шаққандағы шығындар.

Негізгі капиталдың айналымдылығы және капиталмен қарулану деңгейі:

• негізгі капитал айналымдылығы сатулар көлемін жұмыс істейтіндерге қатынасы;
• капиталмен қарулану деңгейі – негізгі капиталдың баланстық құнын жұмыс істейтіндерге қатынасы (Fixed assets to number of employees).

4. Фирманың қаржылық жағдайын сипаттайтын көрсеткіштер

Фирманың қаржыландыру көздеріне тәуелділігі және төлем қабілеттілігі анықталады.

Өзіндік капитал құрылымы: акционерлік капитал; эмиссияланған табыс; капиталға айналдырылған пайда.

Өзіндік капиталдың активтердің баланстық құнына қатынасы (Stockholder's equity to total assets) фирманың сыртқы қаржы көздеріне тәуелділігін сипаттайды. Бұл шама 50% артық болу керек.

Борыштың жалпы сомасының өзіндік капиталға қатынасы (Total debt to stockholder's equity) сыртқы және өзіндік қаржы көздерінің қатынасы. Борыш өзіндік капиталдан жоғары болмау керек. Талдау үшін борыштың құрылымы (қысқа мерзімді борыштың үлесі) және салықтарды, еңбек ақыны, басқа төлемдерді жасау бойынша борыш көлемі анықталады:

Өзіндік капиталдың нақты негізгі капиталға қатынасы инвестірленген капиталдың қай бөлігі өзіндік капиталдан жасалғанын сипаттайды.

Ұзақмерзімді борыштың өзіндік капиталға қатынасы фирманың қызметі қанша мөлшерде ұзақмерзімді несиелер арқылы қаржыландырылатынын сипаттайды

Ақшаның түсімдері (кассалық және банкідегі ақша) (Cash flow) өнім үшін төлемдердің жасалуына тәуелді болады және дебиторлық борышты қайтаруға негізделген.

Түскен ақшаның ағымдағы жылда жасалынған күрделі шығындарға қатынасы (Cash flow to capital expenditures) инвестициялардың қай бөлігі ағымдағы ақша арқылы жасалынатынын көрсетеді. Оны өзін-өзі қаржыландыру коэффициенті деп атайды.

Айналым активтерінің қысқа мерзімдік борышқа қатынасы (Current assets to current liabilities) Ол 1-ден кем болмау керек..

Ақшаның және тез сатылатын бағалы қағаздар құнының ағымдағы айналым активтеріне қатынасы (Cash and marketable securities to current assets) Оны ликвидтілік коэффициенті деп атайды.

Ликвидті қаржының қысқа мерзімдік борышқа қатынасы. Ол төлем қабілеттілігін сипаттайды.

Айналым активтерінің жалпы несиелі капиталға қатынасы (Current assets to total debt).

Талдау жасалғанда көрсеткіштер кестелерге енгізіледі, бірнеше мерзімге. Талдау мақсаты – ағымдағы өзгерістерді анықтау және кемшіліктерді табу,нәтижесінде басқарушылық шешім құралады.

Дата добавления: 2014-12-25