Етістікті тіркестер 3 страница

сын орнықты етеді. Сондықтан барыс жалғаулы есімдерді кез келген етістікпен бірыңғайластыра салмай, мағыналық үйлесімі бар етістік-термен ғана отастыруға болады. Мысалы, ойлау, етістігі табыс, шы-ғыс, көмектес жалғауларын керек етсе (елін ойлау, алыстан ойлау, түнімен ойлау), сағыну етістігі, тек табысты тілейді (баласын сағын-ды), ал жақындау, таяну етістіктері барыс жалғауын керек етеді (ауылға жақындады, қалаға таянды). Бұлай болудың себебі екі түр-лі: біріншіден, әрбір септік жалғауы жалғанған сөздердің белгілі синтаксистік қызметі, мағынасы болады, е к і н ш і д е н, әр-бір етістіктің мағынасы солардың тиістісін тілеп тұрады. Сол мағы-налар мен синтаксистік қызмет әуелі тіркес құрамында пайда бола-ды. Солай үйлесімін тапқан сөздер тіркестері көп жылғы дағды бойынша өздерінің ұяласқан жұбын жазбайды. Одан сәл ауытңу, бір жалғаудың орнына екінші жалғауды жұмсай салу сөз тіркесінің тұр-қын бұзады. Мысалы, атқа мінді дегенді — аттан мінді, атпен келді дегенді аттан келді, атқа келді деуге болмайды, болса, басқа мағынада жұмсалады.

Барыс жалғауын меңгере алатын негізгі етістіктер мыналар:

1. Қимыл бағдарын білдіретін етістіктер, мыс.: кету, бару, ұмтылу, қозғалу, жақындау, таяну, беттеу, келу, қамау, кіргізу, кіру, жету, жіберу, жүру.

2. Қ имылдың мекенін білдіретін етістіктер, мыс.: отыру, тұру, жату, міну, қону, түсу, қою, шығу.

3. Кісінің ішкі әрекетін білдіретін етістіктер; мыс.: сену, нану, ұнау, жалыну, қуану, қайғыру, қызығу.

4. Кісінің не басқа заттың қабылдау күйін білдіретін етістіктер, мыс.: көріну, есітілу, сезілу, түсіну, құлақ қою, зер салу.

5. Кісінің іске қатысын білдіретін етістіктер, мыс.: кірісу, араласу, қатысу, жәрдемдесу, жолығу, ұшырау.

Бұл етістіктердің көпшілігі — салт етістіктер. Барыс жалғаулы есімдердің ондай етістіктермен байланысы берік болады да, сабақты, етістікті сөз тіркестерінің құрамына енген барыс жалғаулы есімдер-дің мағыналық байланысы екі жақты болады: олар етістіктермен де, сөйлем ңқрамында тұра объект қызметіндегі заттармен де мағыналык; байланыста болады.

Барыс жалғауының мағынасы, әдетте, шығыс жалғауына қарсы болады, мыс.: үйге кірді, үйден шықты; Есеннен алды, Ерболға берді

Барыс жалғауындағы есімдер мен етістіктерден құралған сөз тіркестері екі түрлі мүшелік қатынаста жұмсалады:

I. О б ъ е к т і л і к. Бұл топқа енетін сөз тіркестерінің мағыналық қатарлары былай болады:

1. Барыс жалғауындағы зат не зат орнына жұмсалатын есімдік, сын, сан есімдер сөйлемдегі басқа заттың кімге, неге арналға-нын білдіреді, мыс.: кітапты балама алдым, телеграмманы Өскенбайға жібердік, мақаланы редакторға тапсырдым.

2. Барыс жалғауындағы есімдер қимыл процесінің қандай зат-тармен үстемеленгенін білдіреді, мыс.: дәулетке бату, малға толу, қызметке жарау.

3. Іс-әрекеттің барыс жалғаулы есімдерге беттегенін білдіреді, мыс.: Әміреге қарау, маған келу, тойға әзірлеу.

II. Пысықтауыштық. Барыс жалғаулы есімдермен етістіктерден құралған сөз тіркестері, көбінесе, пысықтауыштық қатынаста айтылады. Сондағы оның негізгі мағыналары: мекендік, бағыт-беттегендік, мезгілдік, мақсаттық.

1. Мекендік ұғымды білдіретін сөз тіркестерінің құрамында жер, көше, стадион, үй, түбі, алды, арты тәрізді келемдік ұғымы бар

зат есімдер мен келу, түсу, отыру, жату, төсеу, тұру, қою, салу, түсу, көму тәрізді қимылды білдіретін етістіктер болады, мыс.: [Осы] жерге келу, [мына] [жерге көму, көшеге түсу, астына төсеу, құдыққа салу, орындыққа отыру, кереуетке жату, төбеде тұру.

2. Қимылдың бағытын, беттеген жағын білдіретін сөз тіркестері-нің құрамында көлемдік ұғымы бар зат есімдер мен кету, бару, өрлеу, жіберу, кіргізу, шығу тәрізді бағдарды меңзейтін етістіктер болады, мыс.: тауға кету, далаға бару, төбеге өрлеу, елге жіберу, қақпаға кіргізу, үйден шығу.

3. Мезгілдік мағынаны білдіретін сөз тіркестерінің бағы-ныңқы сыңарлары уақытты, шақты меңзейтін есімдер болады да, басыңқы сөзі барыс жалғауын меңгере алатын етістіктер болады, мыс.: түске шақыру, алты, айға алу, үш жылға сайлану, көктемге қарату.

¹ 4. Мақсатты білдіретін сөз тіркестерінің бағыныңқы сыңарлары не -г е, н е ү ш і н деген сөздер мен -у, -мақ тұлғалы қимыл есімдері болады да, олардың барыс жалғауында тұруын керек ететін етістіктер болымды, болымсыз тұлғада айтылады, мыс.: неге келдің? Не үшін алдың? Оқуға келдік. Оқу үшін алдық.

Шығыс жалғаулы сөз тіркестері

Етістікті сөз тіркестерінің жиі ұшырайтын ендігі бір түрі — шы-ғыс жалғаулы есімдер мен етістіктер тобы. Мұнда да жалғаулы есім-дерді етістіктер меңгеріп, солардың байланысынан толықтауыштық және пысықтауыштық қатынастағы сөз тіркестері жасалады. Шығыс жалғаулы есімдерді (көбінесе зат есімдер мен есімдіктерді) меңгере-тін етістіктер, негізінде, мыналар: шығу, шығару,қайту, қайтару, келу, келтіру, түсу, түсіру, жүру, қозғау, қарау, қарату, тастау, алу, алдыру, көріну, көрсету, оқу, үйрену, өту, өткізу, қорқу, озу, оздыру, таю, тайдыру, туу, тану, секіру, асу (таудан асу), өлу, тарау, ұшу, тоңу, істеу, тігу (барқыттан тігу), салу (тастан салу), қалу, пісіру, орнату (тастан орнату), соғу, қарғу, сұрану т. б.

Бұлардың көбі қ и м ы л (мыс.: тастау, шығару, тарау, тоу) және қабылдау (мыс.: көру, қорқу, қарау, үйрену) мәнді етістіктер.

Меңгеретін етістіктер, осылардай, әр түрлі мағынада болатын-дықтан, олармен шығыс жалғауда тұрып сөз тіркесін құрайтын есім-дер де әр түрлі болады. Олардың тіркесінен әр түрлі қосымша мағына пайда болады; мысалы, үйден шығу, алыстан көрсету — пысықтауыштық қатынаста мекендік мағынада жұмсалған. Кешке шығу, биыл көрсету — мезгілді, қ орыққаннан шығу, ұялғаннан көрсету — себеп-салдарды білдіреді.

Осылардай, бір сөз жетегінде әр түрлі есімдер болуына қарай және де бір есімді әр түрлі етістіктің меңгеруіне қарай (мыс.: терезеден қарау, терезеден түсу, терезеден асыру) сөз тіркестерінің мағына-лары түрленіп отырады.

Шығыс жалғаулы есімдер мен етістіктерден құралған сөз тіркес-тері де т о л ы қ т а у ы ш т ы қ және пысықтауыштық қатынаста жұмсалады.

I. Т о л ы қ т а у ы ш т ы қ қатынаста жұмсалатын шығыс жал-ғаулы сөз тіркестерінің мағыналары, негізінде, мынадай болады:

1. Заттың басқа заттан істелу тегін білдіреді, мыс.:

Өнер білім бар жұрттар

Т а с т ан сарай с а л ғ ы з д ы (Алтынсарин).

Т а с т а н жер ошақ ж а с а п, шай қайнаттым (Мұстафин).

Б о л а т т а н сұңқар ұ ш ы р ы п,

Мұхиттан әрі асамыз.

Қ у а т т а н дария а ғ ы з ы п,

Е р л і к т е н ерлік т у ғ ы з ы п

Өрге өрлеп тасамыз (Жамбыл).

Мұндай шығыс жалғаулы сөз тіркесін меңгеретін етістіктің же~ тегінде тура толықтауыш та болады. Сонда шығыс жалғаулы жанама толықтауыш тура толықтауышпен де мағыналық байланыста тұрады.

2. Мағлұматтың, әрекеттің шығу тегін білдіреді. Ондай сөз тір-кестерін құрайтын етістіктер — кісінің қабылдау әрекетін білдіретік сабақты етістіктер (алу, алдыру, білу, есіту, оқу, үйрену, сұрау): кісі-ден есіту, (білімді) кітаптан алу, үлкеннен үйрену, сөзінен білу, жолдасынан сұрап алу.

3. ПІығыс жалғаулы зат есімдер айрылу, құтылу, айығу, жазылу, қашу, тазару, тазарту, безу сияқты етістіктермен тіркесіп, бірде-ңеден арылу, құтылу мағынасында жұмсалады, мыс.: аурудан айы-ғу, бәледен құтылу, жамандықтан қашу.

4. Сан есім не болмаса сан есімнен анықтауышы бар зат есім шығыс жалғауда тұрып етістікпен тіркескенде,сөз тіркесі з а т т ы ң, с а н д ы қ бөлшегін не д а р а л а н ғ а н мөлшерін білдіреді: С е г і з ж ү з ж ы л қ ы д а н бір тай қ а л м а ғ а н е к е н. Әрбір қонақтың сыртында е к і д е н, ү ш т е н жастықтар ж а т ы р (Әуезов). Ваннаға олар.., а л т ы к і с і д е н к і р д і [Гайдар].

— Маған күніне е лу т и ы н н а н неге б е р і п от ы р?

— Әлі б і р с о м н а н б е р е т ін б о л а д ы! (Мүсірепов).

II. П ы с ы қ т а у ы ш т ы қ қатынаста жұмсалатын шығыс жал-ғаулы сөзі бар етістікті тіркестер, негізінде, мынадай мағыналарда айтылады:

1. Көлемдік. Ондай сөз тіркестерінің көлемдік мағыналары істелетін істің әйтеуір бір басталу орнын көрсетуге негізделеді. Көбі-несе олар қимыл процесінің заттың үстінен, ішінен, арасынан шық-қанын көрсетеді, мыс.: арбадан түсу, үйден шығу, терезеден кіру, тоғайдан өту.

Көлемдік мағыналы сөз тіркестерінің енді бірқатары қимылдың басталу, болу орнын (мекенін) білдіреді, мыс.: қ аладан аттану, базардан қайту, университеттен келу, ауданнан кету, осы арадан тарау.

2. Мезгілдік. Бұл мағынада бағыныңқы сөз мезгіл мәнді және кісінің жас мөлшерін білдіретін есімдер болады да, басыңқы сөз, көбінесе, қабылдау мәнді етістіктер болады, мыс.: былтырдан бі-лемін, жастайымнан түсінгенмін.

3. С е б е п-с а л д а р. Бұл мағынада жұмсалатын сөз тіркесінің шығыс жалғаулы сыңары есімше не қимылдық есім болады, мыс.: ұ ялғаннан қ ы з а р д ы, түсінбегендіктен қ а т е л е с т і, ү й- ықтап қалғандықтан к е ш і к т і. Жақып қ у а н ғ а н н а н кү-л і п ж і б е р д і (Мүсірепов). Жабай өзінің білместігінен ұялыңқырап қ а л д ы. Мүмкін, с а н ы б е с е у болғандықтан «бестік» деп аталатын ш ы ғ а р. (Сәрсенбаев). К ө п т е н көрмегендіктен Ботакөз апасын с а ғ ы н ғ а н (Мұқанов).

4. А м а л. Шығыс жалғаулы есімдер етістіктермен тіркескенде_; қимылдың амалын (қалай болғанын) білдіреді, мыс.: етбетінен құ-лау, даусынан тану, мұртынан күлу

Жатыс жалғаулы сөз тіркестері

Басқаларына қарағанда, жатыс жалғаулы есімдіктерді меңгере алатын етістіктердің саны онша көп емес. Олардың көпшілігі заттың күйін білдіретін салт етістіктер: отыру, тұру, жүру, жату, кездесу, ойнау, қону, көру, көрсету, ұйықтау, қалғу, қалу, сүйену, жылау, ескеру, үйрету, ұнау, кіру т. б.

Мұндай етістіктермен тіркесетін жатыс жалғаулы есімдер мына-дай қатынастарда жұмсалады:

I. Объектілік (толықтауыштық). Объектілік қатынастағы ондай сөз тіркестерінің мағыналары қимыл процесінің қандай заттың үстінде не қандай затпен байланыста болатынын бірдеңенің кімде екенін білдіреді, мыс.: өмірде кездесу, заңда көрсетілу, ойда сақтау, күресте озу, сенде тұру.

II. П ы с ы қ т а у ы ш т ы қ. Пысықтауыштық қатынастагы жа-тыс жалғаулы сөз тіркестері мекендік және мезгілдік мағынада жұм-салады:

1. Мекендік мағынадағы сөз тіркестері көлем мәнді зат есімдер мен отыру, тұру, жату, жүру, қаралу сияқты заттың күйін білдіретін етістіктерден не солар қатысты күрделі етістіктерден құралады.

2. Мезгілдік мағынадағы сөз тіркестерінің бағыныңқы сыңары шақ, мезгіл мәнді есімдер не есімдер тіркесі болады да, басыңқы-лары жоғарғыдай етістіктің бірі болады: Оның бұл қылықтары Гүлнарға алғашқы кезде ұнамады (Мұқанов). Олар Омбы қаласына іңір қараңғысында келіп кірді (Мүсірепов).

Көмектес жалғаулы сөз тіркестері

Сабақты және кейбір салт етістіктер көмектес жалғаулы есімдерді меңгеру арқылы сөз тіркесінің үлкен бір тобын құрайды. Көмектес жалғаулы есімдер етістіктерге меңгерілу арқылы объектілік және пысьқтауышты қатынастарда, түрлі-түрлі мағынада жұмсалады:

I. Объектілік қатынастағы сөз тіркестері. Көмектес жалғауда тұрып етістіктермен объектілік қатынаста айтылатын сөздер — зат, есімдер мен олардың орнына жүретін есімдіктер. Олардың объектілік-мағынасы әр түрлі болады. Оның себебі, б і р і н ш і д е н, көмектестегі бағыныңқы сөздердің ңені білдіретінімен байланысты болса, екіншіден, оларды керек ететін етістіктердің мағыналарының әр қилы болуымен байланысты. Сол негізде жоғарғыдай сөз тіркестері мынандай мағыналарда айтылады:

1. Құралдық. Құрал-сайманның атын білдіретін көмектестегі зат есімдер кісінің қимыл-әрекетін білдіретін етістіктермен тірке-сіп, құралдық мағыналы сөз тіркестері жасалады. Мысалы: балта-мен шабу, арамен кесу, трактормен жырту, балғамен соғу, қармақпен ұстау, биноклъмен қарау.

Мұндай сөз тіркестерінде көмектес жалғаулы зат іс-әрекеттің ті-келей не сол арқылы істелу құралы болады: Бұрынғыдай... қызыл темірді балғамен қосыла соққанда, сорғалайтын тер жоқ (Мұстафин). Хамит ұстарамен шашын тегіс қырғызған басын, мойнын жуып,... о р а м а л м е н беті-қолын сүртіп, мойнын ыспалап тұрды (Сейфуллин). Әбіш биноклъмен қ а р а п алыстағы айлакер тағының әрекетіне қызығып тамашалайды. Таяқтай қарумен салып та кетеді (Әуезов). Атты қамшымен а й д а м а, ж е м м е н ай д а (мақал).

2. М а т е р и а л д ы қ. Етістікті сөз тіркесінің құрамындағы кө-мектес жалғаулы зат есім істелетін істің неден, қандай заттан істеле-

тінін немесе, соның қатысымен істелетінін білдіреді. мыс.: бал-шықпен сылау, бояумен сырлау, қамыспен қоршау, былғарымен қаптау.

3. 3 а т т ы қ. Бірқатар зат есімдер көмектес жалғауда етістік-термен тіркескенде, олар қимылдың заттық объектісі ретінде жұмса-лады. Мысалы: отпен ойнау, сумен жуу, іспен жауап беру, білгіштігімен аты шығу.

4. Бірлестік. Көмектес жалғаулы кісі аттары және кім? деген сұрақ қоюға болатын бала, студент, әкем сияқты сөздер, көбінесе, ортақ етіс тұлғалы салт етістіктермен тіркесіп бірлестік мағынада жұмсалады. Мысалы: Асқармен сөйлесу, Көбеймен қоштасу, баламен ойнау.

II. П ы с ы қ т а у ы ш т ы қ қатынастағы сөз тіркестері. Көмектес жалғаулы зат есімдер етістіктермен тіркесіп, пысықтауыштық қатынаста мезгілді, мекенді, с е б е п - с а л д а р д ы және қи м ы л- д ы ң істелу амалын білдіреді.

Шылау сөзді тіркестер

Үйге барайық үйге таман барайық деген етістікті сөз тіркестері мәндес болғандықтан, бірін екіншісінің орнына айтса да болар еді, бірақ аздап та болса ол тіркестердің айырмашылығы бар: ең алды-мен — үйге барайық пен үйге таман барайық дегендердің мағынасы бірдей емес: алдыңғыда қимылдың жалпы бағыты, бет алысы айтылса, соңғыда ол бет алысты бұрынғысынан дәлдеп көрсеткен. Сол дәлділік үйге сөзінен кейін таман шылауын қойып айтудан болып тұр. Егер бұлардың білдіретін көлемдік мағынасын әлі де түрлендіргіміз келсе, оны үйге дейін, үйге қарай, үйге жуық, үйдің қасына, үйдің маңына дегендей етіп, оларды тиісті етістіктер-мен тіркестірер едік. Сонда сөз тіркестерінің құрамы бұрынғыдай есім және етістіктен ғана құралған болмайды, есім мен етістіктің арасына дейін, таман, қарай, қасына, жуық, маңына тәрізді шылау сөздер қойылады.

Ондайда шылаулар сөз тіркесінің грамматикалық мағыналарын толықтырып, есім мен етістікті өз ара байланыстырушы аралық дә-некер болады. Етістікті сөз тіркестерін құрауға қатысқан шылаулар — демеулер мен көмекші есімдер.

Демеулер сөз тіркестерінің құрамында өздерінен бұрын айтыла-тын есімдердің белгілі септікте тұруын керек етеді де, сол жете-гімен етістікке бағынады. Оны схемамен көрсетсек, былай болар еді:

_____________

/ /

есім демеу-------------етістік

/___________________/

Демеулер қатысты етістікті сөз тіркестері әр түрлі мағыналық қатынаста жұмсалады. Олардың басты-бастылары мыналар:

1. Көлемдік. Әр түрлі көлемдік мағынада айтылатын ондай сөз тіркесінің құрамында мына демеулер болады: таман, қарай, дейін, шейін, жуық, арқылы.

Жылқылар б а т ы с қ а т а м а н ы ғ ы с т ы (Мұстафин). Абай мен Оспан ө з е н г е қ а р а й б е т т е д і. Қарқаралыдан Ш ы -ғ ы с қ а д е й і н жүретін жол ұзақ (Әуезов). Ағам мені Қоста-найға дейін шығарып с а л д ы (Көбеев). Есіктен т ө р г е ш е й і н жайылған қызыл жібек кілемдер (Әуезов). Бай ү й г е таман келе ж а т т ы (Көбеев), Февралъдың он екісі күні Минск арқылы ол Петроградқа жүріп кетті (Мұқанов).

2. Мезгілдік. Етістікті сөз тіркестері кейін, соң, дейін, шейін, бері, сайын, әрі, бұрын, жуық, жақын демеулерінің қатысымен мезгілдік мағынада да көп жұмсалады:

Байжан жұмысын бітіргеннен к е й і н Қызылордаға қ а й т т ы (Мұқанов). К е ш к е дейін жолыға а л м а с п а е к е н с ің? (Фадеев), Қонақтар түске ш е й і н кешегі үйлерінен қозғалған жоқ. Ү ш к ү н н е н б е р і сілбілеген ақ жауын а й ы қ п а й тұр. Абай к ү н сайын бір тамаша әңгіме айтатын болды. Осыдан он күн бұрын жатақтар ортасынан... Базаралы к е л і п т і. Қонақтар т а ң ғ а жуық о я н д ы (Әуезов).

3. М а қ с а т т ы қ. Қ и м ы л д ы ң, іс-әрекеттің болу мақсатын білдіретін етістікті сөз тіркесінің құрамында, көбінесе, үшін демеуі болады:

Табиғат байлығын м е ң г е р у ү ш і н адам баласы талай қи~ ындықтарды жеңді, Жаңа канал қазылатын өлкені з е р т т е у

ү ш і н Байжан басқарған партия іске к і р і с т і (Мұқанов).

Жоғарыда көрсетілмеген бірге, бетер, әрі, бері, қарсы, туралы, бойы демеулері де етістікті сөз тіркестерін құруға қатысып, түрлі мағынада жұмсалады, мыс.: жазбен бірге келу, жылдағыдан бетер семіру, таудан әрі асу, үш күннен бері күту, жауға қарсы ұмтылу, қысқа қарсы келу, жыл бойы іздену.

Көмекші есімдер ілік септігіндегі сөздермен тәуелдік жалғауында тұрьш байланысады. Олар сол тобымен етістікке бағынып, етістікті сөз тіркесінің құрамында пысықтауыштық қатынаста жұмсалады. Ол үшін көмекші есімдерге тиісті септік жалғаулары (барыс, шығыс, жатыс, көмектес) жалғанады. Ондайда етістікті сөз тіркестері м е - к е н д і к, кейде мезгілдік мағынаны білдіреді. Осындай сөз тіркестерінің құрамында айтылатын көмекші есімдер мыналар: ал- ды, арты, қасы, маңы, жаны, іші, бойы, басы, аузы, жағасы, үсті, сырты т. б.

Лида терезенің а л д ы н д а тұр (Ерғалиев). Құдайберді биік т ө с е к ү с т і н д е ж а т ы р е к е н. Арада үш күн өткенде, Шыңғыс і ш і н е бір суық хабар т а р а д ы. Абай қаршыға салған ү л к е н д е р д і ң қ а с ы н а ө т к е н жазда көп е р і п е д і. Олар о с ы түн ішінде Семей түсеміз деп келе жатты (Әуезов).

II. СӨЙЛЕМ МҮШЕЛЕРІ,

ОНЫҢ ҚҰРЫЛЫСЫ МЕН ТҮРЛЕРІ

Қай тілдің болмасын синтаксистік категориялары мен морфоло-гиялық категориялары бір-бірімен өз ара тығыз байланыста болады. Сөз синтаксистік қызметі мен басқа сөздермен арадағы қатынасын сөйлем құрамында ғана көрсетеді. Кейде сөздің лексикалық мағына-сының өзі де сөйлем құрамы арқылы айқындалады.

Сөйлем белгілі бір ой желісін білдіріп, тыңдаушы жұртқа түсі-нікті болу үшін, ондағы сөздер өз ара берік синтаксистік байланыста тұруы тиіс. Сөйлемдік қоршаудағы әр сөз өзіне лайықты орында тұ-руы және жалғау, шылау сияқты дәнекерлік қызмет атқаратын тұл-ғаларды дұрыс қабылдауы керек. Осы талаптар орындалмаса, сөй-лемдегі сөздер өз ара берік байланыса алмайды да, айтылған ой түсініксіз болады. Демек, айту, тыңдау процесі өз мақсатына жете алмайды.

Сөйлем құрамына енген сөздерді өз ара таптастырғанда, оның ролі мен маңызы ескеріледі. Осы тұрғыдан қарағанда, сөйлем мүшелері өз ара тұрлаулы, тұрлаусыз болып екі топқа бөлінеді.

СӨЙЛЕМНІҢ ТҰРЛАУЛЫ МҮШЕЛЕРІ

Сөйлемдегі айтылған ойдың негізі, сөйлемдік құрылыстың ірге тасы — бастауыш пен б а я н д а у ы ш.

Сөйлем аяқталған ойды білдіре отырып, белгілі бір заңдылықпен тізіледі. Ол ойды көрсетуге қажетті бөліктерден, сөз тіркесінен тұра-ды. Осындай бөліктер сөйлем мүшелері деп аталады. Сөйлемдегі аяқталған ой бастауыш пен баяндауыш арқылы беріледі, Ал, сөйлемнің анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш мүшелері бастауыш пен баяндауыш білдірген негізгі ойды тереңдете, кеңейте түседі. Солай болғандықтан да, анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері деп аталады.

Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері — бастауыш пен баяндауыш — өз ара қиыса байланыса келіп, предикативтік сөз тіркесін құрады. Предикативтік сөз тіркесі сөйлем атаулының негізі, арқауы, желісі болып есептеледі. Б а я н д а у ы ш дегеніміз бастауыштың тура кө-рінісі. Бастауыш пен баяндауыштың қосындысы — сөйлем атаулы-ның негізі, қаңқасы, ұйтқысы. Бірақ бастауыш пен баяндауыш өз ара бара-бар тепе-тең деуге болмайды. Олардың теңдігі диалектикалық

теңдік. Өйткені олар белгілі дәрежеде бір-біріне қарама-қарсы. Баян-дауыш бастауышқа бағынады. Бастауыш пен баяндауыш бірлесіп барып айтылған ойды аяқтап тиянақтайды. Сондықтан да олар тұр-лаулы мүшелер тобына жатады.

Дата добавления: 2015-07-02