Класс Материктер мен мухиттар географиясы

Евразия көлемі Африкадан үлкен, Африка көлемі жөнінен 2 материк. Австралия Атлант мұхитын шаймайды.

Ең үлкен дүние бөлігі Азия

Көлемі жөнінен 3 орын; 4 материк шайып жаткан Үнді мұхиты

Материктерге таяу жағалауларындағы қайраңдар мен материктік беткейде Материктік аралдар орналасқан

Материктік аралдарға:Мадагаскар,Британ,Гренландия жатады

Данияның құрамына енетін ең үлкен арал Солтүстік Америка материгінде орналасқан

Аралдар тобын: архепелаг д. ат. Дүние бөліктері: 6

Европа, Азия, Африка – ескі

Америка – жаңа дүние бөлігі.

Финикиялықтарда эреб - батыс,асу - шығыс Азия дегенді білдіреді

Жер бетінің жалпы ауданы 71% құрайды

Месопотамияны мекендегендер: вавилондықтар

Аристотель жердің шар тәріздес екені туралы Пифагордың түсінігін дамытты

Страбон географияда ел тану бағытының негізін салған

Исландия аралдарын ең алғаш ашқандар: нормандар (викингтер)

XIII ғасырда Марко Пола Үндістан мен Қытай жерлері туралы еңбектер жазды

1492 жылы Х.Калумб Атлант мұхитын кесіп өтті

А.Тасман мен Джеймс Кук Жаңа Зенландияны ашты

Ф.Беленсгаузен мен Лазерев 1820жылы Антарктида материгін ашты

Р.Пири солт. полюсті, Р.Амундсен оңт. полюсті ашты

Михлука Маклай Жаңа Гвенеяның жергілікті халқы туралы деректер жинады

Глобуста жер беті дәл бейнеленеді, бұрмалану аз

Ірі масштабты тапографиялық картада бұрмалану онша байкалмайды

Литосфера жер қыртысы мен жоғарғы мантияны қамтиды

Геологиялық жыл санау геохраналогиялық кесте арқ. жүргізіледі

Литосфералық тақталар теориясы туралы ұғымды Вегенер зерттеген

Ішкі күштерге мантиятық заттар қозғалысын жатқызымыз

Сыртқы күштерге күн сәулесінің жер бетін өзгертуі

Жер қыртысының неғұрлым терең жарықтарының жиынтығы рифт деп ат.

Гималай таулары Евразия мен Үнді тақталарының соқтығысуынан түзілген

Уақыт өте келе ол екіге бөлінді; Солт. жарты шарда Лавразия, оңт. жарты шарда Гандвана

Антарктида Ганвана материгінің құрамында болған

Платформаның жер бетіне ашық жатқан бөлігін қалқан; ал шөгінді жыныстар жауып жатқан бөлігін тақта деп ат.

Платформалық құрылымдар  жазық жер бедеріне сәйкес келеді

Жер бедері физ/қ картада көрсетілген

Жер бедері сыртқы және ішкі күштердің әсерінен өзгеріп отырады

Температурасы бірдей нүктелер арасын қосатын сызықтар изотерма д ат.

Тұрақты жоғары қысыммен төмен бағытталған ауа қозғалысы басым белдеу тропиктік

Белгілі бір жерге тән біртекті қасиеттері бар үлкен көлемді ауа ауа массалары деп ат.

Ауа массалары мұхиттық және континенттік болып бөл.

Мұхиттық ауа массасының континенттік ауа массасынан айырмашылығы жыл бойы ылғалды болып келеді

Жоғарғы қысымды белдеуден 30^о ендіктерден экваторға қарай соғатын тұрақты жел пассат желі

Тұрақты желдер Батыс,пассат желдері

Экваторлық белдеуге жыл бойы жауын шашын көп түседі

Аса ірі Сахара шөлі тропиктік белдеуде

Тропиктік ауа массалары жазда тропиктік және субтропиктік белдеулерге әсер етеді

1 литр мұхит суындағы грамм есебімен алынған еріген тұз мөлшері су тұздылығы д ат.

Тұздылық ендік бойынша өзгеріп отырады

Экватор маңында – 34 промилле,Қызыл теңізде – 41промилле

Тропиктік белдеуде тұздылығы жоғары болу себебі су көп буланады, жауын шашын аз түседі

Айзбергтер Антартида мен Гренландияда көп кездеседі(мұзтаулар

Мұхит пен материк арасындағы байланыстың айқын дәлелі муссондар

Мұхиттың белгілі бір бөліктерін алып жатқан зор көлемді суды су массалары деп ат.

Су массалары ендікке байланысты экват., тропик., қоңыржай. арктик. болып бөлінеді

Голфстрим ағысы солт. Американың шығысында жағалауында орналасқан

Солт. Американың солт. шығыс жағалауындағы суық ағыс Лабрадор ағысы

Тынық мұхитының батыс жағалауындағы жылы ағыс Курасио ағысы

Батыстан шығысқа қарай қозғалатын батыс желдер ағысы қалыптастырады

Жылы және суық ағыстар көбінесе қоңыржай белдеуде түйіседі

Табиғат кешені дегеніміз өзара күрделі байланыса әрекет ететін табиғат компаненттерінің бір бөлігі

 Географиялық қабықтың тұтастығы оның құрамдас бөлігінің өзара байланысына тәуелді болады

Табиғаттағы зоналылық құрлықтағы климаттық жағдайға, яғни жылу мен ылғалдың ара қатынасына тәуелді

Экваторлық белдеуде күн мен түн тең, жыл маусымы байқалмайды

Д/ж ең ірі табиғат зонасы шөл

Евразияда жер беті халқының 3/4 тұрады (2/3)

Д/ж ең биік тау Джамалунгма (Эверест)

Солт. жарты шардағы суық полюсі Оймякон 71^о

Д/ж жауын шашын ең көп түсетін жер Гималайдың оңт. шығысындағы Черапунджи аймағы

Евразияның экваторға қарағандағы орны толығымен солт. жарты шарда орналасқан.

Б.з.б. 2500 жыл Крит аралдарын мекендеген ежелгі халық минойлар

Пржевальский Хуанхе.Янцзы өзенінің бастауын ашты, Лобнор көлінің табиғатын зерттеді

Д/ж гі ең ірі жанартаулық арал Исландия

Атлант мұхитының ішкі теңіздері Жерорта

Субарктикадан бастап Антарктидаға дейін созылып жатқан Атлант мұхиты

Солт. мұзды мұхит аралы Жаңа жер

Солт. мұзды мұхиты ауданы жағынан ең кіші, ең суық мұхит

Балтық теңізі қатады, ал Баренц теңізі қатпау себебі ағыстар әсері

Екі климаттық белдеуді ғана қамтып жатқан мұхит Солт. мұзды мұхит (Арктик.,субаркт.)

Солт. мұзды мұхитта мұздардың  қалыңдығы   2-4 метр

Климатының қатаңдығы солт. мұзды мұхиттың табиғи байлықтарын игеруге қиындық туғызады

Солт. мұзды мұхитқа құятын өзендер Об,Енесей,Лена

Солт. мұзды мұхитты зерттегендер:Баренц,Беринг,Шмит,Папанин

Арктика солт. полюстің қасында орналасқан

Тынық мұхиты Евразияның шығыс жағалауын шайып жатыр

Үнді мұхит өзендері:Инд,Ганк,Брахмапутра

Үнді мұхитының тұзды жерлері Қызыл теңіз бен Парсы шығанағы

Үнді мұхитынан ең шалғай теңіз Қызыл теңіз

Үнді мұхитының ең жылы жағы солтүстігі

Үнді мұхитындағы ең жоғарғы температура +34^О Парсы шығанағы

Парсы шығанағында мұнай көп өндіреді

Жер сілкінісінен Жапонияның астанасы Токио қаласы қатты қирады

Евразияда Камчаткада гейзерлер аңғары орналасқан

Д/ж ірі жазықтардың бірі шығыс Европа жазығы

Үндістандағы ыстық әрі апатты шөл Тар шөлі

Шығыс Европа жазығында климат континенттігі батыстан шығысқа қарай артады

Континентттік климаттың жазы ыстық, қысы суық болады

Субэкваторлық климаттық белдеу Үндістан мен Үнді Қытай түбегімен оларға жалғасып жатқан аралдарды қамтиды

Ішкі теңізі бар материк Евразия

Тынық мұхиттың ең ірі өзендері Амур Янцзы Хуанхе

Ішкі алаптың ең ірі өзені Еділ (Волга)

Байқал тектоникалық жарықта орналасқан көл

Евразия өзендері Лена,Еділ,Нева,Об,Ертіс,Днепр,Дон

Арктикалық шөл зонасының жануары ақ аю

Тундра мен орманды тундраның солт. орналасқан арктикалық шөл зонасы

Тайгада қылқан жапырақты ағаштар,ірі жыртқыштар, жұптұяқты лар кездеседі

Тайганың топырағы күлгін

Тайгада самырсын, балқарағай, шырша,қарағай

Евразияда  аралас және жалпақ жапырақты ормандар қорғанысқа алынған шабақтарын тірі туатын балық голомянка балығы.

Шөл зонасының өсімдігі сексеуіл

Панда тек Азияда ғана тіршілік етеді

Арабиядағы шөл Руб Аль Хали шөлі

Евразия елдері Жапония, Франция, Манғолия, Балгария

Мемлекет құрылымы мен ұстанатын саясатына қарай Евразия елдері республикалық, монархиялық болып бөл.

Европа елдері 4 тарихи аймақта топтасқан

Скандинавия түбегінде орналасқан елдер Швеция, Норвегия, Финляндия

Оңт. Европаның ең үлкен елі Испания. Солт.Европа елі Швеция

Скандинавия түбегінде тар шығанақтар фьордтар көп кездеседі

Аяз атаның мекені Лапландия

Исландияда сөнбеген жанартаулар, гейзерлер, мұздықтар көп кездеседі

Ұлыбритания мен Францияны бөліп жатқан бұғаз Ла Манш .

Белавеж нуы Польшада орналасқан

Д/ж жер көлемі 17.1 млн км² Евразиядағы ең үлкен мемлекет Ресей

Оңт. Азия елдеріне Филипин, Тайланд, Малайзия, Индонезия жатады

Оңт. батыс Азияның негізгі пайдалы қазбалары мұнай

Үлкен Арарат жанартауы Арменияның тау қыраттарында орн.

Тигр және Эфрат өзендерінің арасында Месопотамия орн.

Халқы европа тектес нәсілге жататын көп тілді мемлекет Үндістан

Индонезияда 150 ден астам ұлттар турады

Оңт. шығыс Азия халықтары ветнамдар, лао, тайлар,бирмалықтар, малаялықтар

Оңт. шығыс Азия экалогия жағынан ең таза қала Сингапур

Күн шығыс елі Жапония. Такла Макан шөлі Қытайда орналасқан

Жапон аралдарында 150 ге тарта жанартау бар

Олардың 40 жанартауының әрекеті әлі тоқтамаған

Цунами толқындары Ханцю, Хоккайдо аралдарына үлкен қауіп төндіреді. Батыс Қытайда тибеттер тұрады

Солт.Американың шығыс шеткі нүктесі Сент Чарлиз  мүйісі

XX ғасыр басынан Панама каналы салынған

Атлант пен Тынық мұхитын қосып жатыр

Солт. Американың жер бедерінде жазықтар басым

Канаданың арктикалық архепелагы құрлық төмен түсіп, су басудан пайда болған

Солт. Амер. жазықтықтары Мисисипи, Орта жазық, Ұлы жазық

Солт. Американың көне тауы Апалач

Солт. Амер/ң плиталарында түзілген тау Кардильер тауы

Солт. Амер. көп бөлігін алып жатқан климаттық белдеу қоңыржай

Арктикадан келетін суық ауа массасының материкке еркін енуі таудың болмауы

Ұлы жазықтықтарда торнадо желінің пайда болу себебі тропиктік ауа массасының жазда оңтүстіктен солтүстікке қарай ауысуынан

Маккензи солт. мұзды мұхит алабына жататын өзен

Солт. Америка көлдері солтүстігінде орналасқан

Ұлы көлдер жүйесі мұздықтар әрекетінен пайда болған

Ұлы көлдердің ең үлкені Жоғарғы көл Солт. Америкада орн.

Солт. Амер табиғат зоналары жер бедері мен ауа массасының әсерінен батыстан шығысқа қарай өзгереді

АҚШтың оңтүстігінде Мексика орналасқан

Оңт. мексикада мекендегендер үндістер, ацтек, мая тайпалары

Солт. Амер/ң ең ірі 22 млн халқы бар Мехико

 Д/ж көлдердің саны жөнінен Канада бірінші орын алады

Канаданың оңт. батысы құнарлы топырақ

Оңт. Амер. ежелгі Гандвана материгінің құрамында болған

Оңтүстік Амер. солтүстігінде экваторды кесіп өтеді

Жер шарындағы ең ылғалды материк оңт, Амер.

Д/ж оңт. Америкадағы ең ұзын тау Анд тауы орн.

Оңт.Амер/ң батыс жағалауындағы суық ағыс перу

Х.Колумб 3 саяхатында 1498 жылы Оринока өзенінің сағасына дейін келді

Оңт. Амер/ң климатындағы өзіндік ерекшеліктерді зерттеген А.И.Войеиков

Анд тауларын инктер «мысты таулар» деп ат.

Анд тауында түсті және сирек метелдар көп кездеседі

Оңт. Амер. ойпатында мұнай кездеседі

Оңт. Амер. тропиктік климаттық белдеуде байқалған ең жоғарғы температура +47^оС

Атакама шөлі Тынық мұхит жағалауында орналасқан

Оринока өзені оңт. Амер\ң солтүстігінде орналасқан

Оринока Гвияна таулы үстіртінен басталады

Анхел сарқырамасы Гвияна таулы үстіртінде орн.

Оңт. Амер. көлі Маракайбо

Амазония ормандарының топырағы қызыл сары феролитті

Табиғи каучук алатын ағаш гевея ағашы

Оңт. Амер. дала зонасын пампа деп атайды

Тері илеуге арналған (Бразилия таулы үстіртінде) шикізат алатын ағаш кебрачо ағашы

Атакама шөлінде құс саңғырықтарынан қалыңдығы 30 метрлік азотты тыңайтқыш гуано жиналады

Оңт. Амер ең ірі жыртқыш құсы кондор

Кондар мен лама Анд тауының символы

Экваторда әрекет етуші 30 жанартау орналасқан

Тынық мұхитының жағалауындағы мемелекеттер Эквадор, Чили, Перу

Африка шығыс шеткі нүктесі Рас Хафун, солт. шеткі нүктесі Бен Сека,оңт. нүктесі Игольный (ине)

Экватор сызығы ортасын кесіп өтетін материк, шеткі нүктесі дүние жүзінің 4 бағытына бағыттала орналасқан Африка

Жер шарындағы ең ұзын өзен Ніл  6671 м

Жер бетіндегі ең құрғақ Сахара шөлі

Африка материгінен ең ірі Мадагаскар аралын бөліп жатқан Мазамбик бұғазы

Африка мен Евразияны бөліп жатқан бұғаз Гибралтар

Д.Лингвингстон өмірінің басым бөлігін Африканы зерттеуге арнаған, 1855 жылы Замбези өзеніндегі Виктория сарқырамасын ашқан

Африканың ежелгі платформада орналасқан жер бедерінде тау тізбектері жоқ. 

Литосфералық терең жарықтар өтетін аудан шығыс Африка таулы қыраты Африканың шығысында орналасқан

Африканың таулы қыраты Тибести

Африканың оңтүстігіндегі тау Кап

Гвинея шығанағы мұнайға бай

 Африкада магмалық жыныстардың кең таралуына байланысты пайдалы қазбаларға бай

Африка және Евразия литосфералық тақталарының тоғысқан жері Атлас тауы

Жер шарындағы ең ыстық материк Африка

Гвинея шығанағы Африканың жауын шашын көп түсетін жері

Конга өзені Африканың экваторлық белдеуінде орналасқан, экваторды екі рет кесіп өтеді

Тропиктік белдеу – Сахара самум желі соғады

Субтропиктік белдеу Африканың солтүстік және оңтүстік шеткі бөлігін қамтиды

Африканың көптеген өзендері Атлант мұхитына құяды

Гвинея шығанағына құятын өзендер Нигер, Конга

Замбези өзені Үнді мұхитқа құяды

Африканың ең суы мол өзені Конга(Заир)

Конга өзені Конга қазаншұңқыры арқылы ағып шығады

Африканың барлық көлдері дерлік шығысында орналасқан

Ең үлкен көлі Виктория

Суы таяз аумағы жыл ішінде өзгеріп отыратын көл Чад

Саванналар Африканың 40% алып жатыр

Саваннада тіршілік ететін ең ірі жануар піл

Африка өзен, көлінің бойында тіршілік ететін жануар бегемот

Арыстан, геопард, антелот, бегемот саванналарда кездеседі

Саваннадағы ең ірі құс Африка түйе құсы

Саваннадағы екпе өсімдіктер мақта, маньек, жүгері, арахис

Адамдардың шаруаларының нәтижесінде саваннаның шеткі бөліктері шөлге айналған

Африка шұраттарында құрма пальмасы өседі

Намиб шөлінде  2000 жылға дейін тіршілік ететін вельвичия өседі

Африканың оңтүстігіне Нидерландыдан көшіп келгендер ұрпағы африканерлер тұрады

Ежелгі пирамида Египетте орналасқан

Африка монархиялық елдері: Лессота, Свазиленд, Марока

Африка тропиктік шөлдеріндегі егіншілік дақылдары мақта, бидай. Африканың мұнай мен газға бай елдері Алжир, Либия

Солт Африка халқы араб тілінде сөйлейді

Суец каналы Евразия мен Африканы жалғастырады

Африкадағы халқы ең көп ел Нигерия

Африканың ең үлкен елі Судан астанасы Хартум

Эфиопия кофе отаны

Оңтүстік Африкада ұзақ уақыт нәсілдік кемсітушілік сақталған

Крюгер ұлттық паркі Африкада орналасқан

Австралия мен Жаңа Зенландияны Тасман теңізі бөліп тұр

Австралияда жер шарында ең ірі маржандық құрылымы  Үлкен Тосқауыл рифі орналасқан

Австралияның солт. шеткі нүктесі Йорк мүйісі, шығыс шеткі нүктесі Байрон

Австрал шығысында үлкен суайрық жоталары орналасқан

Ең құрғақ материк Австралия

Австралияның солтүстік шығысында жауын шашын мол түседі

Австралияның оңтүстігін тропиктік шеңбер кесіп өтеді

Жауын шашын көпшілік бөлігінде аз түседі

Австралияның жаз айлары желтоқсан,қаңтар, ақпан;қыс айлары шілде, маусым, тамыз

Австралияның көп бөлігін тропиктік белдеу алып жатыр

Австр. ең үлкен өзен жүйесі Муррей

Муррейдің ең үлкен саласы Дарлинг өзені

Австралияның ең ірі көлі Эир

Австралия органикалық дүниесінің басқа материктерден айырмашылығы ерте бөлініп кетуіне байл.

Австралияны эндемиктер құрлығы деп аталады

Австралияның басым көпшілігін шөл алып жатыр

Тропиктік шөл және шөлейт зоналарда мәңгі жасыл бұталар жасыл скрептер деп аталады

Коала Австр. тіршілік етеді

Австрал. соғатын шаңды дауылдар вили вили д ат.

Австр/ң солтүстік бөлігінде субэкваторлық белдеу орналасқан

Қалталы аю коала эвкалиптермен қоректенеді

Австр. халқының басым көпшілігі шығыс жағалауында орналасқан. Австралия қала халқының үлесі 86% .

Австр. келімсек халқы ағылшындар. Австралия Одақ астанасы Канберра. Қой мен жүн өндіруден 1 орын алады

Тынық мұхитының аралдары Жаңа Зенландия,Жаңа Гвинея,Фиджи аралдары, Гавай аралдары

Тынық мұхиты Африкадан басқа барлық материктердің жағалауларын шайып жатыр

Тур Хейердал Тынық мұхиты мен аралдарының табиғатын зерттеген. Ең алғаш аквалангты Жак Иф Кусто жасады

Тынық мұхит аралдарының доғасы жанартаулардан пайда болған

Тынық мұхитында полярлық белдеуден басқа барлық климаттық белдеулер кездеседі

Тынық мұхит бетіне жауын шашын көп түсетін болғандықтан, тұздылығы төмен

Тынық мұхитында басқа мұхиттарда кездеспейтін теңіз кірпісі, теңіз мысығы, теңіз құндызы кездеседі

Мұхит аралдары 3 ке бөлінеді

Тарихи географиялық ерекшеліктеріне байланысты мұхит аралдары Мелланезия (қара аралдар), Микронезия Полинезия және Жаңа Зеландия

Жаңа Гвинея аралдарында жыл тұрған орыс ғалымы Михлука Маклай аралдарының мен тұрмыс тіршілігін зерттеді

Тынық мұхитының ірі материктік арал Жаңа Зеландия

Жаңа Зеландия ежелгі тұрғындарын полинезиялық топқа жататын маори халқы

Мұхиттық аралдағы дамыған ел Жаңа Зеландия,астанасы Велингтон

Антарктиданың орташа биіктігі 2040м ең суық материк

Дүниежүзі бойынша тұщы су қорының 80% шоғырланған

Антарктиданың ең биік нүктесінің биіктігі 5140м Винсон тауы

Антарктиданың мұздарының орташа қалыңдығы 1720м

Восток станциясында жер шарындағы ең төмен температура -89.2⁰С тіркелген

Антарктида жағалауларында орта бөлігінде жауын шашын мөлшері 50мм

Антарктида мұздан бос жағалауларында мүк өседі

Жаз кезінде Антрактиданың жағаға жақын биік жерлерінде мұздықтардан арылған бөлігі антарктидалық  шұраттар д.а.

Жер шарында халқының басым көпшілігі теңіз жағалаулары мен жазықтықтарда тұрады

Адамдардың тарихи қалыптасқан тұрақты қауымдастығы этнос деп аталады

Жеке этностар ішкі айырмашылықтарына байланысты ұлттар мен ұлыстарға бөлінеді Жер шарында 4000 жуық этнос бар

Жер шарында жерінің ауданы жөнінен 7 ел бар

Дүниежүзінде теңізге шыға алмайтын 40 астам ел бар

Атлант мұхитының көлемі 92млн км²

Атлант мқхитының ең терең жері Пуэрто Рико  8742м

Солтүстік мұзды мұхитының терең жері 5527м

Еуразияның ең ұзын өзені Янцзы 5800м

Африканың тропиктік белдеуінде шөл мен шөлейт зоналары кездеседі

Риббон сарқырамасы АҚШта Мерсед өзенінде орналасқан.

Дата добавления: 2023-11-30