КІРІСПЕ 2 страница

ЖТҚ-20см терендiкке дейiнгi 10⁰С-тан жоғары температура қомындысы (В.Димо және Н.Розов бойынша)

АКµ- аязды күнде ұзақтығы (20см тереңдiкке дейiнгi) ай сайынғы (В.Димо бойынша)

ЫК- ылғалдану коэффициенты (Г.Высоцкий мен Н.Иванова бойынша).

Кебер топырақтар ылғалдану ретiне адрай тип деңгейiнде бөлiнедi (автоморфты, жартылай гидроморфты және гидроморфты), ал аймақтық қасиеттерi мен белтiлерi бойынша типше дснгейiнде ксбiр қара топырақ, кебiр қара-қоңыр топырақ ж. т. б болып бөлiнедi: тауда-шалғындык., тетiстiкте-шабындык. топырақ ажыратылады.

Номенклатура деп, топырақтар қасиеттерiнiң жiктеудегi алатын танылу орын айтады. В.Докучаев пен Н.Сибирцев ғылыми жоғары жиек ерекшiлiктерiн, атап айтқанда оның негiзiне жоғары жиек ерекшiлiктерiн, атап айтқанда оның түсiн немесе топырақты дамытатын экологиялық жағдайларды ескерiп, рорыс õалқы аттарын қолданған. Мысалы қара топырақ, күлгiн топырақ, кейн құба, қара-қоңыр, күрең топырақтар ж.т.б. тектiк типтер аталады. Типтердiң бiр бөлiгi топырақ кескенi жағының кейбiр ерекшiлiктерiне қарай аталады³ сортаң, кебiр, кермек, шымтезектi-глейлi (сазды), қарашiрiндiлi-карбонатты ж.т.б. топырақтар. Бұл атаулар ғылыми практикада кеңiнең қолданылып келедi, ал кейбiр топырақтардың орыс есiмi шетелдерде де аударусыз аталады (÷ернезем-қаратопырақ, подзол-күлгiн, солодü-кермек, солонец-кебiр, солончак-сортаң). Түрлi тектiк типтер жоғары жиiктерiнiң реңi бiр-бiрiне ұқсас болғандықтан, кей кездерi оған типтi қалыптастыратын экологиялық жағдай сипаттпамасы қосу қажет болды, айталық шөлейттiк қоңыр топырақтан босқа қоңыр ормандық топырақ аттарын дәлiрек айыру ұшiн құба топырақтан бөлек сұр ормандық топырақ сияқты терминдер пайда болады. Кейбiр топырақтар аттары үшiн экологиялық жағдай негiз болды — арктикалық, тундралык, батпақты, шабындық. Бұл терминдер топыраққуралу процесiнiң биотектiк мәнiн сипаттайды.

Әрбiр генетикалық тип iшiнде "орталық" типше бөлiнедi де, "нағыз", немесе "Кәдiмтi" деген терминдер қолданады. Қосымша процестермен сипатталатын "отпәлi" типешелердi корсету үшiң мынандай терминдерi қолданады: глейлi-күлгiндi топырақ, күлгiндеген,' сiлтiсiзденген қара топырақ. Бұлар "орталық" типшемен салыстарғанда морфологиялық ерекшәлiктерiн, анық айтқанда топырақ түстерiнiң өзгеруiн (ашық-қүба, күңтiрт-қүба, ашык-қара-қоңыр, күңтiрт-карақоңыр, қоңыр-курең) және осы типшенiң топырақ аймағы iшiндетi орнын корсетедi (оңтүстiк кара топырақ, солтүстiк қүба топырақ).

Топырақ жүйәлiлiгiне оның фациалды дамуын көрсететiн типшелердi кiргiзгенде, не тип iшiндетi жылу құбылымының айырмашылығын смпаттайтын терминдер (жылы, қоңыржайлы жылы, суық, тереңтонданатын), не гидрөтермикалык (су-жылу) құбылымына байланысты морфологиялық ерекшелiктерiн сипаттайтын терминдер (мицелярлы-мүктәрiздi-карбонатты, акұнтақ-карбонатгы) қолданылады. Топырақтың тектiк номенклатурасында оның өзiндiк қасиеттерiн анықтайтын (кебiрленген, кермектенген, сортандау ж.т.б); топыраққұралу процесiнiң откен сатысынан калған белтiлерiн корсететiн (қалдық-шабынды, калдық күлгiндi ж. т. б.) терминдер колданылады. Топырақтың түрлiк номенклатурасы топыраққұралу процесiнiң даму дәрежесi мен топырақ қасиетгсрiнiң сандық сипаттамасын беретiн өздерден құралады. Мұнда 3 категориялы мөлшер тұрғысынан айтылған (сәл, орташа, көпгумусты, карбонатты ж.т.б.), жеке топырақ жиегi мен түгел кескiнiнiң қалыңдығын немесе орналасу тереңдiгiн корсетстiн (жұқа кескiндi, қалың кескiндi, өте қалың кескiндi, терен, жоғарытаситын ж. т. б.), құбылыс айқындалғанын сипаттайтын (сол-, орташа-, өтекүлгiндi, кермектенген ж.т.б.) терминдер қодданылады. Түрше өсiмi топырақтын механикалық құрамын, ал разряд оның литологиялык құрамын немесе топыраққүраушы жыныстар тегiн сипаттайтын термовдермен аталады.

Барлық таксондарды қолданып, топырақ аталуында алдымен тип корсетiледi. Одан кейiн типше, тек, түр, түрше, разряд аталады. Мысалы, қаратопырақ (тип), кадiмгi (типше), кебiрлеу (тек), ортагумусты, орташа қалын (түр), ауырқұмбалшықты (түрше), лес түрлес ауырқүмбалшык (разряд). Егер топырақ екi мүшелдi жыныстан құралса, екеуiн де көрсету керек, мыс., орташа, дәндi қүммен тоселген ауыр лес түрлес құмбалшықты топырақ.

Диагностика деп, барлық белтiлер қосындысы нетiзiнде айқындалған топырақтар танылуын айтады. Топырақ диагностикасы үшiн алдымен зерттегенде, немесе жәй талдау жасағанда, оңай байқалатын немесе анықталатын топырақ белгiлерi қолданылады. Бiрақ кейбiр топырақтарды тану үшiн бұл белгiлер жеткiлiксiз. Мұндай жағдайда күрделi талдаулар нәтижелерi (сiңiрiлген негiздер құрамы, гумус құрамы, топырақтың және оның тозаңды фракциясының жалпы химиялық құрамы ж. т. б.), ал кейде топырақтың су-жылулык құбылымдарын сипаттайтын материалдар да керек болады. Соңғысы жекетопырақ типтерi мен типшелер анықтағанда ерекше маңызды.

Егiншiлiктен озгерген топырақтарға диагностикалық сипаттама бергенде сыртқы-тектiк мәлiметтерден басқа агрохимиялық және агрофизикалық талдаулар нәтижелерi мен көпжылдық орта өнiм мәлiметтерiн де пайдаланады.

ТМД елдерiнiң топырақтарын жiктеу жұмыстарын мүнан әрi жетiлдiру олардың құрылымын кескiндi-тектiк жағынан тереңдету негiзiнде жүргiзiлiп келедi. Мұнда отандык, жiктеудiң принциптiк негiздерi сақталады, яғни топыраққұралу процесiнен (генезис) пайда болған қасиеттерiне байланысты жiктеледi. Топырақ кескiнiңiң құрылысы негiзiнде болу, оларды жеке обúект ретiнде жiктеуге мүмкiншiлiк бередi. Жасалып жатқан жаңа жiктеу жүйесiнде жоғарыда бекiтiлген және қаралған таксондык. бiрiншiлiктер жүйесi толық сақталып, кейбiр анықтамалық өзгерiстер енгiзiлген. Мысалы, негiзгi таксондық бiрiншiлiк ретiнде, топырақ типiн анықтағанда, топыраққұралу процесiне байланысты негiзгi тектiк жиектердi бiр жүйелi және қасиеттерi ортақ (жалпы) екендiгiне ерекше коңiл аударылады. Типшенi анықтағанда басқа (коршi) типке ауысуын сипаттайтын тектiк жиектер жүйесiнде сапалы айырмашылық бар екендiгiне ерекше коңiл бөлiнедi. Түрше туралы түсiнiк топырақ кескiнiңiң (2-3 жиек бойынша) түйiрлiк құрамын сипаттауды талап етедi. Топырақ дамуының экологиялық жағдайын бағалау үшiн жаңа таксондық бiрiншiлiк категория енгiзiлген. Бұл топырақты су-жылулық құбылымы ерекшелiктерiне байланысты болуге мүмкiншiлiк бередi.

Слайдтар, кестелер.

Бақылау сурақтары:

1. Негізгі топырақ құраушыфакторларды ата.

2. Топырақтың дамуы және эволюциясының анықтамаларын айтып бер. Олардың айырмашылығы неде?

3. Негізгі токсондық бірліктерді атап бер.

4. Топырақтың номенклатурасы мен диагностикасы дегеніміз не? Оларға түсініктеме бер.

Әдебиеттер:

1. Почвоведение (под ред. И.С. Кауричева) – М., 1987 г.
2. Жалпы топырақтану (Т. Тазабеков және авторлар бірлестігі) – Алматы, 1998 ж.
3. Топырақтар геогрофиясы (Т. Тазабеков және авторлар бірлестігі) – Алматы 2000 ж.
4. Топырақтану. Т. Тазабеков, С. Калдыбаев, Е. Тазабекова. Алматы, 2004 ж.
5. Геогрофия почв. Г.В. Добровольский, И.С. Урусевская. М., 2004 г.

Дәріс 2

Топырақтардың орналасу заңдылықтары. Арктика

және тундра топырағы. Топыраққұралу жағдайлары, генезисі,

құрамы, қасиеті, игерілуі.

Дәріс мақсаты: Топырақтардың жазықтық және тік бағыттағы таралу заңдылықтарын, топырақтың географиялық белдеулерге бөлінуін түсіндіру. Арктикалық топыраққұралу процессын оқып білу.

Түйнді сөздер: Жазықтық аймақтылық, тік аймақтылық, топырақтың климаттық белдеу, Топырақтық биоклиматтық облыс. Арктика, субарктика.

Сұрақтар:

1. Топырақтардың географиялық таралу заңдылықтары мен топырақтың – географиялық аудандастыру ерекшеліктері.

2. Арктикалық және субарктикалық топырақ аймақтарының табиғи топырақ құралу жағдайлары.

3. Олардың қасиеттері, жіктелуі және ауыл шаруашылығында пайдалануы.

Топырақтар таралу аймақтылығы — В. Доқучаевтың топыраққұралуы туралы iлiмiнiң тарихи концепсиялық (қорытынды) бөлiгi. В. Доқучаев ең алдымен Орыс тегiстiгiнiң топырақ жамышғысын барлау нәтижесiнде ондағы топырақтар ендiк бағытта жайласу зандылығын ашқан, яғни солтүстiктен оңтүстiкке қарай жылжығанда топырақ типтерi бiрiмен бiрi заңды алмасатынын байқаған, ол деген тундралы-орманды күлгiн, одан әрi ормандық аймақта шымды-күлгiн, орманды далада сүр-ормандық, далада — қара, қара-қоңыр және шөлде қоңыр топырақтар сапты жайласканын көрсеткен. Топырақтардың ендiк бағытта жайласуы жалпы Доқучаевтiк принцип. Ол терең және ұтымды iлiм болып түракталды, кейiнгi уақытта оған аздаған косымшалар мен анықтамалар жасалада, ол көп озгере қойған жоқ. Бұл çаңдылықтың маңыздылығын әлемдiк топырақ шолу картасынан коругс болады. Сойтiп, Доқучаевтың аймақтылық iлiмiн орыс ғалымдары (К.Глинка, Л.Прасолов, И. Герасимов, В. Ковда) өздерiнiң зерттеулiк принципi өстiп қабылдады. Сол iлiмге сүйену негiзiнде кәзiр құрылық бетiнде бiрнешс климаттық-топырақтык, аймактар анықталған, олар өтс-моте термикалық-қызулық (полярлық, бореалдық, суббореалдық, және тропикалық) белдеулсрге негiзделген. Әр белдсуде өзiне тән бiр кейiптi және үлкен қатарлы басқа белдеуде кездеспейтiн, топырақ типi болады. Ал әр типтiн топырақ тегiне сәйкес термоэнергиялык, (жылу-қуаттық ) тәртiбi бар.

Климаттық-топырақтық белдеу биоклиматтық топырақ облыстарына бөлiнедi, олардың топырақ, жамылғысы бiркелкi ережемен, яғни атмосфералық түсiмi және өсiмдiк жамылғысымен сипатталады. Жер шарырының табиғатында мынандай климатык,-топырақтық облыстар қалыптасқан:

- Ылғалды (экстрагумидтi және гумидтi), облыс, оның өсiмдiк жамылғысы орманды-тайгалы болып келедi;

- Субгумидтi және субаридтi далалық облыс, оның өсiмдiк жамылғысы қүрғак, ормандық және саванналық болып келедi;

- Құрғақ (аридтi, эксстрааридтi) облыс, оның өсiмдiк жамылғысы шолейттi және шоллдiк болып келедi. Әр биоклиматтық-топырақтық белдеуде топырақ æамылғыСы басқаларға ұқсамай бiркелкi қалыптасқан және ол өç аз алдына бiрнеше аймақтык, (2-3) және iшкi аймақшалық топырақ типтерi мен типшслерiн құрайды. Әр топырақ аймағында бiркелкi аймақ аралық (ареалдық) 1-2 топырақ типтерiн және iшкi аймақтылар қосылып бiркелкi топырақ, аймағын-зонасын, ал аймақтар бiрiгiп ендiк аймақтық жүйе (И. Герасимовше) – спектрiн құрады.

Ал әлемнiң ендiк аймақтар спектiрi солардың температуралык және ылғаддану жағдайымен тығыз байланысты.

Континенттiк жағдайында ылғалдылық аймақтар ендiк бағытқа сейкес жайласады да меридианға жанасып, меридианалдық аймақтар спектiрiн қүрады (Мыс, Солтүстiк Америка, Оңтүстiк Америка және Австралия). Топырақ, аймағы iшiнде — келесi аймакқа кошегiн қатарда топырақ аймақшасы болiледi, ол өзiне сәйкес топырақ типшесiмен сипатталды. Топырақ аймағы фациялар мен провинцияларға бөлiнедi. Топырақ аймакшыСы деп, аймақ бөлшегiн айтады, ол-ұзынша ендiк бағытта созылған, көлемдi жиылған, бiркелкi топырақ типшесi бар қүрлық. Фация болса, - топырақ аймағынан озгеше айырмашылығы, мерзiндi температуралы –ылғалдану тәртiбi бар құрлық болшегi.

Провинция деп, -топырақ фациясының аталған кiшi белтiлерi бар (бедер жағдайына және топырақ жамылғысына қарай) болшетгн айтады, ал топырақтары болса, өз алдыңа оңiрлер мен аудаңдарға бөлiнедi.

Өңір (округ) деп топырақ провинциясынын, бөлшегiн айтады, ол өз алдына белгiлi бiркелкi жер бедерi және топыраққүраушы жыныстар ерекшелiгiне қаратопырақ комбинацияларына бөлiнедi.

Топырақ округiн өзгеше болiнген түрлер мен түршелер құрайды. Аудан болса, топырақ өңiрiнiң бiркелкi бөлшегiнде жатады, ол орта құрамды (мезокүрлымды) топырақ жамылғысымен сипатталады. Округ топырақ жамылғысының сапалы құрамымен бөлшектенсе, аудан топырақ тегi және ор түрлiгiмен ажыратылады.

В. Доқучаев Кавказ тауында болғанда оның беткейлерiндегi топырақтар жайласуы биiктiк аймақтылыққа бағынатынын ашқан. В. Докучаевше бұл заңдылықтың мәнiсi-тау етегiнен биiк шыңына көтерiлген сайын өсiмдiк-топырақ жамылғысы белдеулi алмасып отыруында. Тегiстiктегiдей таулы облыстарда, сатылы биоклиматтық жағдайларға сәйкес, тектес (генетикалық) топырақ типтерi калыптаскан. Биiк тау кеңiстiгiнде, жазық жерде кездеспейтiн, таулық; алкын-ылғалды шалғын астында альпiлiк шалғынды топырақтар дамыған, сондай-ақ биiк тау жоталарында салқын далалық және шөлдiң топырақтарына кездеседi. Бiрақ таулық топырақтардың жалпы экология (жағдай) тұрғысынан, жазық, құрлық топырақтарымен ұқсастығы болады. Әр таулы облыста өзiне тән топырақтар тiк белдеулiгiнiң құрылымы қалыптасқан, бiрақ белгiлi аймақ биiктiгi теңiз деңгейiнен алғанда өзгерiп тұрады.

Топырақтық тiк белдеулiктiң өзгеруi осы таулы облыстар топырақтарының таралу жағдайы ендiк топырақтық аймақтар жүйесiне сыйысуына; таулар биiктiгiне; таулы облыстарда ауа алмасу жслдарының қарым-қатынасына; темпсратуралық инверсия әсерiне, яғни тау беткейiнде салқын ауаның жылжу тәртiбiне, оның мезгiлдi уақыттық өзгерiсi мен тау қойнауының ықтырмалылығына байланысты. Бастапқы екi факторлар тұрғысынан қарағаңда, топырақ жамылғысының өзгерiсi және оның биiктiк белдеулер саны таулы жердiң қуатты-биоклиматтық жағдайына байланысты. Олар жалпы ендiк аймақтарға үқсас келедi, бiрақ таудың iрi жапырақты ағаштар орманынан жоғары келетiн суық тайгалық ағаштар орнына, iрi жапырақты-шыршалы ағаштар, ал тундралық белдеу орнына, таулық шалғынды белдеу қалыптасқан. Ал 3-4-шi факторларды алсақ, олар жалпы жоталардан өзгеше тұрады да, ор таулы облыстың беткейлiк өзгешелiгiн көрсетедi. Таудың желдi беткейлерiнде, ық беткейiне қарағанда, атмосфералық түсiм жоғары болады. Әлемдегi жауын-шашын түсiмi ең мол абсолют (толық) биiктiк Гималай мен Солтүстiк Анды тауларында байқалады, сондықтан бұл тауларда ылғал ормандық және шалғындық топырақтар басым дамыған, олар қатарында топырақтар (аймақ аралық) бiр өңкей алмасқаны байқалады. Керiсiнше, "Ықтырмалы тау беткейiндегi топырақ өте құрғақ жағдайда дамиды да, артидтi-шөлдi топырақтардың тiк белдеулiк слектiрiн түзедi; тiптi оның құрамында таулық ормандар белдеуi болмайды. Шөлдi дала мен Шалғынды дала зонашалары қатар орналасқан. Таулы жерде температуралық инверсия (өзгеруi) әдеттегiден жиi байқалады. мысалы, Шығыс Сiбiрлiк таулар етегi мен төменгi беткейлерiңде инверсия салдарынан, тиiстi биiктiкте керiсiнше таулы тундра жайласқан. Топырақ белдеулерi құралуында жоталар беткейлерiнiң (экспозиция) әесрi ерскше. Онтүстiк және солтүстiк беткейлердегi олардың шскарасына әр биiктiкте орналасқан iрi тау биiктiгi мен шыңдары кедергi жасайды. Ылғалды ауа толкыны әдеттегiде жауынды, желдi солтүстiк тау бсткейiне төгедi де одан құралған ағынсу, етегiндегi жазықтыққа терiс әсерiн (эрозия) тигiзедi. Осындай ылғалды алап аумағы жүздсген километргс созылады.

ТМД территориясында топырақтың тiк белдеулiгi Кавказ бен Солтүстiк Тянь-Шань таулары беткейлерiнде анық байкалады.Климаттық — топырақтық провинциялар туралы iлiм, топырақ ай-мақтылығы iлiмiнен кейiн, Л. Прасолов, И. Герасимов, т. б. ғалымдар еңбектерi арқылы дамыған. Солардың зерттеулерi нәтижесiнде топырақтардың фациилық мынандай географиялық зандылықтары ашылды: типтер iшiнде ерекше ылғалдылық-жылулық (гидрөтермикалық) тәртiп калыптасқан; қүрлықтағы топырақ қабатның тоңдануы мен жылыну тереңдiгi және жiбу жылдамдығы оңдағы ылғал қоры мен температуралык, жағдайларына байланысты. Аталған жағдайлардың агрономиялык маңызы бар. Сөйтiп, қазiргi кезеңде әр аймак, топырағы, сәл аймақтың жағдайлары әсерiнен жеке дербес тектiк жаралым (тип) болып құралатыны дәлелдендi. Топырақ фациятары мен провинцмяларының өзгешылiктерi сәл жердiң температуралык жағдайы мен кысының карлылығына (ылғал қорына) байланысты.

Субтропикалық белдеуде топырақ провинциялдығы меридиан бағытында созылған. Территорияның ендiк және меридиаиды жайласуына байланысты, биоклиматтық жағдайлардың заңды озгеруi топырақ жамылғысының болмысын, топырақтык-термикалық белдеулердi, топырақтық-биоклиматтық облыстарды, топырақтык аймақтар мен аймақшаларды, сондай-ақ фациiшар мен топырақтык провинцияларды анықтайды. Бiрақ, провиниияларда бiркелкi емес топырақ жамылғысы орын алған, соның өзiнде де ол нақтыды, жергiлiктi қүрлық бедерiне және топыраққүраушы жыныстарға байланысты зандылыққа багынады.

Жалпы маңызды топырақтар таралу заңдылығы мезо- (орташа) және микрорельеф (кiшi жер бедерi) элементтерiне сәйкес дамыған, оны С. Захаров топырақтар таралуының ұқсас топографиялық қатарлар заңы деп атаған, оның мәнiсi мынада. Дөң (бик) топырағы тепк дербес автоморфты (далалық) тип болып қалыптасады; ал оның құрамында одеттегiде нашар еритiн (аз жылжымалы) қосыңдылар жыйнақталған. Керiсiнше ойқыл құрлық бедерiнде тектiк тұрғысынан шабынды, жартылай шғалды-гидроморфты және ылғалди-гидромортрты топырақтар қалыптасқан, олардың кескiнiңде өдеттегiде жылжымалы заттар шоғырланған. Беткейлерде түрлi өтпелi топырақтар қалыптасады да олар кескiнiңде, терiс бедер түрiне жақындаған сайын, жылжымалы заттар шоғыры артады.

Нақтылы территория топырақтарының таралуы жергiлiктi жыныстар мен басқа жағдайлар алмасуынан күрделенедi. Топырақтар æамылғысының алалану тегi, құрамы, тұрпаттары және агрономиялық мағынасына арналған бiлiм тармағы топырақ жамылғысының кұрылымы туралы iлiм аталды. Аталған iлiмiнiң элементарлық топырақ ареалы (ЭТА) – бұл топырақ жамылғысы бiр разрядты топырақтан тұратын, территорияның кiшi учаскесi (алаңы). ЭТА-ның басты сипаттамасы — жiктеулiк аталуы, атау болса ЭТА тегiн, құрамын, қасиеттерiн және құнарлылык. деңгейiн ашады. Бұдан басқа морфологиялық бағалауда маңызды, сәл аркылы ЭТА аумағы, тұрпаты, оның шеғаралар үзiлiсi және экологиясы жайлы козқарас тұжырымдауға болады. Көлемiне қарай ЭТА үш топқа бөлiнедi:

-Уақ тұрпаттының алабы 1 ға-дан аспайды, орташа тұрпаттынiкi 20 ға және iрi тұрпатты ЭТА алабы 20 ға-дан астам болады.

-ЭТА түрпаты тым көп, олардың бастылары изоморфтылары-дөңгелектеу, яғни бойы енiнен 2 есе кем; созаң тұрпат 2-ден 5 есеге гдейiн, сызықты-5-тен астам; тарам-тарам және қалақты тұрпаттар тараған. ЭТА шеғарасының үзiктiгiн сипаттауда бөлшектену коэффициентiн (БК) пайдаланады.

БК= S/ 3,54 А,

мұнда: S - ЭТА-шеғарасының ұзындығы;

А - ЭТА алабы (ға)

Бұл коэффициент ЭТА периметiрi мен алабына тен шеңбер ұзындығы арасындағы қатнасты корсетедi. БК-ге байланыс ЭТА-ның мынандай топтарын ажыратады: бөлшектенбеген (БК < 2), сәл бөлшектенген (2-4), орташа бөлшектенген (4-6) және тым бөлшектенген ареал (БК>6). Экологиялық сипаттама болса. ЭТА құралу жағдайларын (бедер, жыныс өзгешелiктерi т.б.) ашады. Топырақ жамылғысын құрылымыңа (ТЖК) заңдылы ЭТА жыйынтығы кiредi. Құрылымның сипатты параметрлерiне компоненттiк, құрамдық, қүрдәлiлiқ, ареалдардың кеңiстiкке алмасу жиiлiтi және контрастылығы (ареалдың бiр-бiрiнен тектiк және агрономиялық дәрежедегi айырмашылығы) кiредi.

Құрлық бедерi озгешелiгiне, жыныстар қасиеттерiне және тағы басқа жағдайларға байланысты ЭТА топтары микро (кiшi) -мезо (орташа) және макро (iрi) комбинациялар — тиiстi топырақ жамылғысының құрылымын құрайды.

Микрокомбинация деп, топырақтардың кiшi құрлық бедерiндегiуақ алаңдарда орналасуын айтады, оған кiшi ойдым, ойшық, төбешiк сиякты бедер түрлерi жатады, олардың көлемi 1-ден 10 метрге дейiн ауытқиды, ой-шүнқыр терендiтi 1 м аспайды.

Мезокомбинация деп, топырақтардың ауыспалы iрiлеу аландар және жыныстар өзгешелiгiне сәйкес орналасуын айтады (қыр, қырат, жазык жер, сай-сала т.б.).

Макрокомбинация бiркеше iрi және уақ топырақтар мезокомбинацияларын қамтиды. Аталған топырақтар жайласуы iшiнде алаланған және алаланбаған алаңдар комбинациясы болады.

Топырақтануда С.Неуструев ең алғашқы 1915 жылы топырақ комбинациялары алалығын (комплексность пен кезектiлiк-сочетания) 2 кiшi топқа –бөлген, яғни топырақ жамылғысының шұбарлығы мен құрғақтылығын ашқан. Алалық деп, топырақ жамылғысының заңды сәйкестiлiгi жоқ құрғақ немесс дақ түрлерiн кiшi (микро) бедерге; сәйкес алалануын айтады.

Кезектiлiк деп, топырақтар жайласуындағы заңды кезекпен ауысып келетiн қүрақ-қүрақ құрылымды алаңдарды айтады, олар негiзiнен бедердiң iрi түрлерiнде қалыптасқан.

В. Фридланд 1973 ж. топырақ географиясында жыйнақталған мәлiметтердi қорыта келе, топырақ жамылғысының қүрылымындағы микрокомбинациялық кешендердi болу ретiн ұсынған: ала кенен деп топырақ жамылғысының тегi сәйкес емес түрлерiн айтады; алаланудың тегi сәйкес түрлерiн дақтылық дейдi. Микромбинациялық түрлердi 2 тектiк топқа белген, олардың негiзiне орташа (мезо) көлемд бедер мен топырақ құраушысы жыныстар салынған.

Бiрiншi тектiк топқа кәдiмгiдей кезектесе жайласқан ортектi, ас екiншi тарамды вариациялы топқа сәл жайлы бiрақ бiр текгi топтраға жамылғысың құрақтары жатқызылған.

Дата добавления: 2014-11-06