Наурыз мейрамы мен фольклоры

Қазақ халқы үшін көктем – жаңа жылдың басы, малдың төлдеп, жер жыртып, егін салу мезгілі. Есте жоқ ерте кездерден бері бабаларымыз көктемде күн мен түннің теңелген шағын – бүкіл әлемнің, табиғаттың оянуы, жаңа өмірдің басталуы деп білген, сол себепті жыл санауын, жылдың басталуы мен аяқталуын содан бастаған. Ондай уақытты – Ұлыстың ұлы күні деп атаған. Кейін бұл атау Наурыз деп өзгертілген, бұл парсыша жаңа күн деген сөз. Наурызды малшылар да, егіншілер де мейрамдаған. Әрине, ерте заманда туған Наурыз өлеңдері мен ғұрыптары, тіпті, мерекенің өзі де бізге ең алғашқы күйінде жетпеген, олар өзгерген, магиялық, сакралдық қасиеттерін дәл сол қалпында сақтай алмаған. Қолда бар материалдарға қарағанда, Наурызға қатысты өлеңдер мен ғұрыптарда кейінгі замандарда да сақталған ескілікті наным-сенімдердің ізі және ислам дінінің әсері бар екені байқалады, бірақ мереке кезінде көбінесе сауықтық, ойындық шаралар басымырақ көрінеді. Осы орайда айтатын бір жәйт: Наурызға байланысты тек өлеңдер ғана емес, сонымен бірге әртүрлі аңыз-әңгіме кездеседі. Наурыздың мейрамын, Наурыз туған уақытты бабаларымыз қыс пен жаздың таласы таусылып, қылышын сүйреткен қаһарлы қыстың жеңіліп, күн шуағына бөленген көктемнің жеңуі деп білген. Мәселен, сондай әңгіменің бірі – «Қар мен қоянның тілдесуі» деп аталады. Бірде қалың мұз болып, сіресіп жатқан қар Наурыздың қызуына шыдай алмай, тұмауратып, денесі ауырлап, дел-сал болып, берекесі кете бастайды. Қар қорқып, қоянға жалынып, тамырын ұстатады. Қоян қардың тамырын ұстап отырып: «Қыс бойы мені қарға адым аттатпап ең. Қайтейін, ескікөз танысымсың ғой. Ауруың сылдырап ағып, сай-саймен кетсін, жылбырап ағып, жылғалармен кетсін!» - деп ұшықтапты. Қояннан бата алған қар суы сол күні-ақ Наурыздың шуақты күнімен борша-борша боп, өз жөнін тауыпты-мыс»[106].

Басқа бір әпсана бойынша Наурыз ағайынды үш жігіттің бірі болған (қалғандарының аты – Қазақ пен Созақ). Наурызда бала болмапты. Өлер алдында ол ағаларын шақырып алып, былай деп өзінің өсиетін қалдырыпты: «Менен ұрпақ қалмады, яғни өзіммен бірге атым өшеді деген сөз. Егер де менің атым қалсын десеңдер, жыл сайын мен өлген күні ас беріңдер». Ағалары оның өтінішін қабыл алып, жыл сайын ас беруді дәстүрге айналдырып және ол күнді жаңа жылдың басы деп есептепті[107].

Келтірілген екі сюжетте де Наурыз кәдімгі адам бейнесі боп кейіптелген. Мұның тағы бір үлгісі шежірелік сипаты бар өлеңде де кездеседі:

Қазақстан – Наурыз, Алаш екі ұл туған,

Наурыздың деп айтады үлкен жасын.

Ұрпақсыз өлген Наурыз жазғытұры,

Келер жыл көктемде оның беріпті асын.

Қазақтың балалары сонан бері

Наурыз деп қойыпты атап жылдың басын[108].

Жалпы, жылдың басы болып есептелгендіктен Наурыз мейрамы – көктем мезгіліндегі ең басты, ең үлкен мереке. Оны тойлау малшылар үшін де, егіншілер үшін де өте маңызды болған, өйткені, бұл кезде мал төлдеп, жұртшылық сүтке, сүт тағамдарына қарық болған, ал егіншілер, әсіресе, оңтүстіктегілер жер жыртып, дән егуді бастаған. Барлық өлкеде наурызкөже жасалып, көпшілік сол астан дәм татып, бір-біріне береке, молшылық, бақыт тілеген. Сонымен қатар алуан түрлі ойын-сауық құрған.

Наурызды тойлаудың дәстүрлі атрибуттары бар: адамдардың көрісуі, көже жасауы, көже ішуі, самалық айту, ойын ойнау, т.б. Сонымен бірге кейбір өлкелерде сахналық көрініс ретінде мейрамдаған. Мысалы, Шыңжаң қазақтарында он екі жылды бейнелейтін он екі бала сахнаға шығады. Әр бала әр жылдың атын иеленген: тышқан, сиыр, барыс, қоян, ұлу, жылан, жылқы, қой, мешін, тауық, ит, доңыз. Маска киген әр бала жылан болып ысқырып, ит болып ұлып, сиырша мөңірейді, қойша маңырайды, жылқыша кісінеп, жылдар бір-бірімен айтысатын болған. Мәселен, сиыр жылы мен жылқы жылының айтысында сиыр кейпіндегі бала:

Емшегім – сүт, терім – бұйым, денем – ет,

Сен, жылқы, мен тұрғанда адамға шет.

Әрбір үйдің әрдайым мен қасында,

Сен бір безбе, кісендеулі қашанда, –

дегенде, жылқы бүркеншігіне жасырынған бала:

Жау келгенде жұртта қалдың сен сасып,

Жақсы болсаң, кетер едің бел асып.

Қымыз барда сүт қазаққа тамақ па?!

Сенің құның татымайды жармаққа, –

деп кісінеген болады.

Халқымызда дастарқан батасы, мал батасы, жан батасы, жорық батасы, аң батасы, т.б. қатар Наурыздың өз батасы бар. Әр үйде көже жасалып, ел аттылы-жаяу ілгерінді-кейінді, мәз-мейрам болып, үйлерге кіріп, көп көжеге бата қылады.

Жаз періште – Әз кепті,

Әзден үркіп, қар кетті.

Ақ қар, көк мұз жұтатқан

Наурыз келіп, жаз кірді.

Жаз періште – Әз кірді,

Күнеске тосып арқасын

Жан біткенге наз кірді, –

деп басталады, одан әрі елді-жерді пәле-жаладан, апаттан қорғап, аяғында тілектер айтылады:

Көже істеген келіндер,

Көпке жаққан елшіл бол,

Бозторғайдай төлшіл бол,

Кірсе, байқар көзді бол,

Ағайынға тұрар сөзді бол!

Қыстан қысыраладық

Жаздағыдай жадырамадық...

Өткен күн өзімен кетіп,

Келген күн жарылқасын!

Күнікей – Наурыз жарылқасын!

Аллауәкбар![109]

Ертеректе Наурыз мейрамында ауылдың тайқазанына әр үй өзінің 7 түрлі тағам қосып, пісіріп әкелген көжелерін құятын, сонда 30-50 тамақ қоспасынан жасалған «наурызкөже» немесе «көп көже» болып шығады. Бұл аспаздық жұмыстың бәрін елге қадірлі, ауылға белгілі әйел – бәйбіше басқарады. Қазанды иесіне қайтарғанда әбден жуып, түбіне міндетті түрде піскен тамақ (бауырсақ, тоқаш, ет) салып, құлағына ақтық байлап қайтарады, әйтпесе, «қазан өкпелейді», «қазан шамданады» деп ырым қылады[110].

Қазақ арасында екі адам ренжіскенде «өкпесі қазандай», «өкпесі қара қазандай» деп айтылатын сөз тіркестері осыдан шыққан. «Қара қазан, сар баланың қамы үшін», «Қара қазан, сар бала, жылап жатыр көп бала» дегеніміз халық, бұқара халық дегеннің баламасы. Атадан мирас болып келе жатқан қазаннан айырылу – құт-береке, байлықтан айырылу, оны біреу тартып алса, масқарашылық саналатын. Қазақта да бір адам екінші адамға ашуланғанда, «қазаныңды төңкеріп кетейін» деп ғайбат айтады. Қазан да шаңырақ сияқты бүтіндіктің белгісі, қазан толы, тоқ болса, ел де мықты.

Ұлыс күні қазан толса,

Ол жылы ақ мол болар.

Ұлы кісіден бата алсаң,

Содан олжалы жол болар, –

деп тілек айтады.

Наурыз күнінің бір ерекшелігі бұл күн көрісуден басталады.

– Амансыз ба?

Ұлыс оң болсын,

Қайда барса, жол болсын!

* * *

– Ұлыс бақты болсын,

Төрт түлік ақты болсын!

* * *

– Ұлыс береке берсін,

Бәле-жала жерге кірсін! –

деп, құшақтасып, көріседі.

Бозбалалар мен қыздар да Ұлыстың ұлы күні емін-еркін бас қосып, ауылды, елді той-думанға бөлегенін мына өлең жолдарынан көреміз:

Есік алды қара су бойлағаным,

Жалғанның қызығына тоймағаным.

Көмілсем де кетер ме көкейімнен,

Қалқаммен Ұлыс күні ойнағаным[111].

Ауыл қыздары өздері жақсы көрген жігіттерге арнап, соғымның қалған етін уызға салып пісіріп, «ұйқыашар» деп аталатын тамақ дайындайды.

Осы арада бір айта кететін жайт, Наурыздың қазақ халқының тамақтану мәдениетіне тікелей қатынасы бар. Наурызда соғымның қалған-құтқаны көжемен, сыбағамен бітеді, халық жаппай «қызылдан – аққа», яғни сүтті тағамдарға (айран, қымыз, құрт, ірімшік, т.б.) көшеді. Сөйтіп, көшпендінің қыс бойы ауыр етті тағамдарды жеген асқазаны демалады. Жаздың шіліңгір ыстығында қазақ асқазанға жеңіл: қойдан – бағлан, байлар жылқыдан – тай, кедейлер ешкіден лақ жеген, бұл төлдердің еті қара күзге, күздік сойғанға дейін адам ағзасына жеңіл болған, мұны маусымдық тамақтану жүйесі деуге болады.

Халықтың мифологиялық түсінігінде 21-ші наурыз түні даланы, үй-үйді Қызыр аралайды, сондықтан «Қызыр түні» деп аталады. Қызыр үй іші, қора-қопсысы, ауласы және де киген киімі, ішкен тамағы таза адамдарға қонады. Сол себепті жеке адамнан, отбасынан бастап ауылға дейін Наурыздың алдында кір-қоңдарын жуып, таза киімдерін киіп, үй ішін, қора-қопсысын тазалайды. Қызыр бас бармағы былқылдап тұратын, ақ сақалды қария екен, амандасқанда бармағынан білуге болады деп жатады.

Қызыр ата табиғатты аралап жүріп, назары жерге түссе, қыстың тоң-мұзын ерітіп жібереді, ал, тасқа түссе, тас та балқиды екен. Самарқанның көк тасы еріген күн Наурыздың басталуы екен. Наурызды қарсы алудың бірінші нышаны – үлкендердің балаларға сұрау салуы:

Самалық, самалық,

Көк құс көзін ашты ма?

Аяғын жерге басты ма?

Самалық, самалық,

Самарқанның көк тасы

Жібіді ме, көрдің бе?

Самалық, самалық,

Қап тауының көк құсы

Жүгірді ме, көрдің бе?

Қазақтардың астрономиялық түсінігі бойынша, Жаңа жылда күннің көзі көрінген уақыттан кейінгі екі сағат уақыт «күн сәті» деп саналады. Егер кімде-кім Ұлыс күннің күн сәтінде күн шұғыласын маңдайымен тосып, қарсы алса, оған Наурыздың құты дариды деген дәстүрлі ұғымға сай, жаңа күнді қарсы алу салты қалыптасқан. Күлімдеп көрінген күнге иіліп сәлем беріп, «құт дарысын» деп, айнала төңірекке ақ бүркіп, тарасады.

Наурыз күні таңертең ертемен ерлер қолдарына күрек, кетпен, ал, қыз-келіншектер құрт, ірімшік, сүт, піскен ет алып, далаға шығады. «Бұлақ көрсең, көзін аш» деп қаумаласқан жігіттер айнала төңіректегі бастаулардың көзін ашса, «Атаңнан мал қалғанша, тал қалсын!», «Бір тал кессең, он тал ек!» деген қариялар бұлақ басына тал егеді. Әйелдер атып келе жатқан күнге тәу етіп, «Армысың, қайырымды Күн-ана!» деп, иіліп сәлем береді. «Кеудесі түкті Жер-ана құт дарыт, жарылқа!» деп, ашылған бұлақ көзіне май құйып, жаңа егілген ағаштарға ақ бүркеді.

Ақ түйенің қарны жарылған бұл күні халық ішіндегі жас ерекшелігіне қарай қалыптасқан дәстүрлі ілтипат, ізеттер біршама жұмсарады. Тіптен, келіні қайын атасымен, күйеу баласы қайын енесімен әзілдесуіне болады. Наурыз күні бұндай іс көзге сөлекет көрінбейді. «Ұлыс күні қариялармен көріссем, батасын алсам, болашақ ұрпағыма олардың күш-қуаты дариды» деген сенім бойынша, бұл күні жас келіндер көп жасаған, балалы-шағалы, шежіре қарттармен көбірек көрісуге тырысады.

Ұлыс күні кәрі-жас

Құшақтасып, көріскен.

Жаңа ағытқан қозыдай

Жамырасып өрістен.

Немесе:

Ұлыстың ұлы күнінде

Келіншек шығар керіліп,

Сәукелесі саудырап.

Қыз шығады қылмиып,

Екі көзі жаудырап.

Бозбала шығар бұрқырап,

Ақ бөкендей шырқырап[112].

Ұлыс күнінде сәлемдесудің қалыптасқан дәстүрі бар, ер адамдар қос қолдасып, төс қағыстырады, әйелдер болса, құшақтасады, ерлер мен әйелдер кездессе, құшақ айқастырады. Қос қолдап амандасып, төс соғыстыру өмір тірегім – төсім, тіршілік көзім – екі қолым аман-сау болсын дегенді білдіреді[113]. Ал:

Шалдар бата беріскен:

Сақтай көр деп терістен,

Кел, таза бақ кел десіп,

Ием, тілек бер десіп,

Көш, Қайрақан көш десіп,

Көз көрмеске өш десіп...[114] –

деген өлеңіндегі қайрақан – қазақтың исламға дейінгі пантеонында жаманшылық иесі. Бұл туралы М.Әуезов былай дейді: «...Мұнда баяғы заманда, Ұлыстың ұлы күні қалың елдің жаңа тілек тілейтіні көрінеді. Жұп шырақ жағу, кетік аяқ, кетік шөміш сындыру, көріскенде «таза бақ, кел» деп, «Көш, қайрақан көш» деп аластау – барлығы да сол заманның тілегі»[115].

Ескі пәле, қырсықты қуалап, жаңа бақ, дәулет тілер кезде:

Кетік ыдыс, шөміштің

Түтіні кетер бұрқырап[116], –

деп қыстан қалған кетік ыдыс, шөмішті отқа жағып, өртейтін болған. Қыс бойғы көрген жоқ-жітік, жамандық атаулының бәрі соның түтінімен кетті, енді келсе, тек таза бақтың өзі келеді деп сенген.

Қазақтардың Жаңа жылда алғаш шапақ атқан күнді қарсы алып, оған иіліп, сәлем етуі немесе қымызмұрындық тойында алғашқы қымызды күнге иіліп, тәжім етіп, ішуі секілді көне дәстүрлері олардың ежелден-ақ күнге табынған сақ жұртының жұрағаты екенін дәлелдей түседі.

Наурыз күні адамдар бақай есеп, пендешілік атаулыдан тазарып, ар-ұжданы алдында арылуы керек. «Ұлыс күні алдыңа келсе, атаңның құнын кеш», «Жақсылыққа жақсылық – жай адамның ісі, жамандыққа жақсылық – ер жігіттің ісі», «Тас атқанға – ас ат» секілді нақылдарды өзек етіп, ту көтерген билер, ақсақалдар ат құйрығын кесісіп, араға жік түскен бауырлас ел, руларды, ағайын, дос-жарандарды бір дастарқаннан дәм тарттырып, табыстырған, осылайша ел бірлігін күшейткен.

Отбасын тентіретіп жібергендерді қайта қосып, жалғыз-жарым жетімдерді үйлендіріп, жеке отау қылған. «Сүйекке – дақ, етке таңба болмасын» деп кембағал, мүгедектерді жақын туыстарының қарауына арнайы міндеттеп, тапсырған.

Қазақтың халық өлеңдерінің өзге түрлері тәрізді Наурыз жайындағы өлеңдерден де тек сол елдің әдет-ғұрып, салт-санасын ғана емес, сондай-ақ оның әлеуметтік, қоғамдық өмірінің көп шындығына да көз жеткізуге болады. Бұл жай, әсіресе, бай мен кедей, барлық пен жоқтық арасындағы алшақтықты айтар жерде айрықша байқалады:

Ұлыстың ұлы күнінде

Бай шығады балбырап.

Бәйбіше шығар балпиып,

Күндіктері қайқиып.

Ескі заман әдеті бойынша Ұлыстың ұлы күні бірде-бір адам еңбек етпеуге тиісті. Бұл күні құл да, күң де азаттық алады.

Құл құтылар құрықтан

Күң құтылар сырықтан, –

деген жолдар, міне, осыдан қалған.

Көктем мезгілінде егіншілікпен айналысатын жұрт та Наурызды мерекелеген. Наурыздың келуі – диқаншылардың жер жыртып, дән себетін уақытына сәйкес болған. Сондықтан олар көктемдегі күн шуағымен жер бетін қардан тазартып, қызуын осы Наурыз мейрамымен де байланыстырып, неше түрлі ғұрып атқарып, өлең түрінде әрқилы бата, тілек айтқан. Әрине, жер жыртуды дәл сол Наурыздың келген күнімен бастамаған. Оған дейін диқан кетпенін, соқасын, тағы басқа құралдарын дайындаған. Мұны ел арасында «Наурыз торғай» деген, себебі бұл кезде күзде ұшып кеткен торғайлар көктемде қайта оралған. «Жер жыртудың басталатын күнін ақсақалдар алдын-ала өзара кеңесіп барып айтатын болған. Ол аптаның сәтті күндерінің бірі болуға тиіс болған... Жер жыртуға шығар алдында, ауылдың құрметті ақсақалдарының бірінің үйінде қазанда қос көже қайнатып, қазанымен ауылдың сыртына дөңестеу жерге алып шығып, ақсақалдарды шақыратын болған. Ас желініп болғаннан кейін қожайыны ертең жер жыртуды бастайтынын хабарлаған. Ақсақалдар оған: «Құдай бере берсін! Диқан баба келе берсін (дари берсін), береке берсін! – деп бата-тілектерін білдірген. Әдетте, ауылдың адамдары (егіншілері) жер жыртуға бір күнде кіріскен»[117]. Дән егу кезінде, тұқымды себерден бұрын егінші мынадай тілек айтып, жалбарынған:

Біссімілләһир-рахманир-рахим.

Я, Диқан баба! Құрт-құмырсқа,

Жан-жануардан қалғаның менікі.

Я, Құдая! Ауадан жаудыр, жерден ендір!

Бала-шағаның ризығын өзің жеткір[118].

Егістік кезінде, әсіресе, тұқым сеуіп болғаннан кейін егінді суаруға арналған арықтарды тазалау басталады. Бұл кезде де неше түрлі ырым жасалады, арнайы ас пісіріледі. Мысалы, наурызкөжеден елдің бәрі дәм тататыны сияқты, жұқа нан, шелпек пісіріліп, егістік басына әкелінеді де, сондағы адамдар (егіншілер) түгел шелпектен ауыз тиеді. Тағамды алып келген әйелдер егіншілерге қарата ғұрыптық өлең айтқан. Бұдан соң шығыр жасап, қол қауға теңдеп, кетпен шауып, атпа су таратқан. Сол алаңда шығыр орнату кезінде Әлі Шынар деген пірге арналған құрбандық шалып, мерекелеп, төмендегідей өлең-тілек айтқан:

Шығырдың шын атасы – Әлі Шынар,

Шынарға сыйынбасаң, шығыр сынар.

Әліге Шынар менен шын сыйынсаң,

Қашан да Тәңірі оңғарып, ісің тынар[119].

Өлеңнен байқалатыны – шығырдың шығыста ең мықты деп саналатын шынар ағашынан жасалатыны. Егістік шығыр арқылы суарылады, яғни егіннің тағдыры суды шығаратын шығырға байланысты. Егер шығыр сынса, су жоқ. Сондықтан шығырды ең қатты ағаш – шынардан жасаған. Шынардың ерекшелігін көрген жұрт оның иесі бар деп ойлаған, сондықтан оған сыйынып, көңілін табу керек деп иланған. Бұл – ежелгі замандағы рух-иелік мифологияның ізі.

Егін салып болғаннан кейін де, әсіресе, алғашқы дән шығып, бидай көтерілген кезде атқарылатын ғұрыптар бар. Оны «Көк жағыс» деп атап, дән 20-30 см боп өскен шақта мерекелеген.

Қымызмұрындық тойы мен өлеңдері

Қымызмұрындық дегеніміз – ел жайлауға шыққанда жазғытұрым аталып өтетін – қымыз тойы. Қазақ жерінде қымызмұрындық әртүрлі аталады. Жетісу, Батыс Қазақстанда қымызмұрындық, Сарыарқада биемұрындық, Шыңжаңда биебау, Моңғолияда бие байлар, т.с.с., бірақ бәрінің мағынасы бір. Қытымыр қыстан жүдеп-жадап шыққан көшпенді ел жаз жайлауға шығып, жадырап, сағынған сүйікті сусынын, бүкіл халық болып ішіп, нағыз мейрамға айналдыратын. Жалпы, ұлттық сипаты жағынан қымызмұрындық Наурыз мерекесі мен құрбан айттан бірде-бір кем түспейді.

Қымызмұрындық мейрамын шартты түрде екі түрге бөлуге болады. Бірінші – бие байлар. Ел жайлауға көшкен соң сауылатын биелерді бөле бастайды. Ауыл ақсақалдары өзара кеңесіп, бұл іске ерекше ден қояды, желілерді тартқыздырады, асау биелерді ұстау үшін мықты жігіттерді дайындайды. Сабалар мен көнектерді әйелдер әбден жуып, желіге кептіріп қояды. Жігіттер желінің жібін тартып, қазықтарын қағып, тоқпақтарын сайлайды. Сәскеге жақындағанда бүкіл ауыл адамдары желінің басына жиналады. Жылқышылар құлынды биелерді айдап әкеледі, дайын тұрған жігіттер құлындарды ұстап, желіге байлай бастайды. Құлындарды байлап болған соң, әйелдер мен қыздар желі басына піскен ет, құрт, ірімшік, тағы басқа тағамдар әкеледі. Барлығы отырып, тамақ ішеді.

«Байлар көбейсін!» – деп тілектер айтылады. Желіге, айғырдың жалы мен сауырына сары май жағады. Мұны «бие байлар» деп атайды[120]. Бие байлардан соң қымыз ашыту басталады. Ашытқысы барлар күнделікті саумалды бір-біріне қоса отырып, қымызмұрындыққа дайындалады. Ашытқыны «ұйытқы» немесе «қор» деп атайды. Ашытқысы жоқтар қымызы ашыған үйлерге келіп, піспекке бір метрдей ақ мата байлап, «Тілегім де, көңілім де ақ» деп, сабадан керегінше құйып алады. Үй иесі қымызға тіл-көз тимесін деп, үкінің қанатын, болмаса ағаштың көкке қонып отырған жерін кесіп алып, піспекке байлап қояды. Сабаның түбіне тас тастайды. Кейбір байлар қымыз тәтті болады деп сабаның түбіне желін жамбы тастаған.

Қымызмұрындық қазақтың Ұлыстың ұлы күні – Наурыздан кейінгі үлкен тойы. Ел жапа-тармағай мал соя бастайды. Байлар жылқы, орташалар қой, одан төмендегілер тоқты, бағлан, ал, шамасы келмегендер қымыздың өзіне ғана шақыра беретін. Кейде мал көп сойылған жылдары «қанжайлау» болып кетті дегенді айтады ел. Қымызға арналған бата Қамбар атадан басталады. Әр үйде дайындалған қымыздың және тойдың қымызының басын әйелдер ішеді. Мерекенің қымызын сол ауылға, елге, руға қадірлі әйел адам – бәйбіше, әже ішіп, бастайды. Қымызмұрындықта әйелдердің арасында «қатын күрес» өткізілген. Әйелдер кимешектерінің төменгі жағын беліне байлап, өзара күрескен, бірақ та қыздарды күреске шығармаған. Сонымен бірге басқа тойларда көп көрсетіле бермейтін мешкейлер жарысы болған. Әр ел палуан, мерген, қамшыгерімен, т.б. сайысшыларымен қатар мешкейлерін де жарысқа әкелген. Халық арасында бір қойдың, бір құнан қойдың етін бірден жеген мешкейлер жайында аңыз-әпсана көп. Қаппен жүгіру (адамдар қапқа түсіп, белдерін байлап, секіріп жарысады), айраннан ақша шығару (айран толған местің ішіндегі шүберекке түйілген теңгелерді тісімен тістеп шығарады, бет-аузы түгел аппақ болады), т.б. мұндай ойындардың бәрін көрермендерді күлкіге батыру үшін істелген дала театрының элементтері деуге болады.

Қымызмұрындықта ақсақалдар, рубасылар үй-үйге кіріп, қымыз ішумен қатар сабаларға баға берген. Қазақ бәсекешіл халық, сабаларды, шараларды, ожауларды, тостағандарды бір-бірінен асырып, әдемілеп жасаған. Атақты адамдардың, бидің, батырдың сабасынан, шарасынан қымыз ішу құрмет болған. Қымыз ішудің салты (церемониясы) әлі толық зерттеліп болған жоқ....Қымызды аяққа (кесеге) құймас бұрын қымыз батасы беріледі. Бата аяқталған соң, сыйлы қонақ үй иесіне қарап, «бұйырыңыз» дегенде, үй иесі саптаяғын әкеліп, қонақ екеуі түйістіріп барып, іше бастайды. Қымыз ішіп отырған кезде кіріп келген адамға, яки сәлем беруі мен болмысы ұнап қалғандарды шақырып алып, өз саптаяғын ұсынады. Ол адам сол жақтан, яки қазан жақтан барып, өз қолымен қос қолдап алып, түгелдей тауысып ішсе де, жартылай ішсе де, саптаяққа қайтадан қымыз құйғызып, қос қолдап иесіне қайтарады да, тиісті орнына отырады. Мұндай үлкеннің пейілі түскен «ұсыну» әркімге бұйыра бермейді. Қымыз тойының ерекшелігі сол – бұрынғы кезде ру, ел басылары аса құрметті қонақ келсе, соған арнап қымызмұрындық жасап, ат бәйгесін өткізіп, қарсы алған. Бұл деректен ел жайлауға шыққанда, бір мезгілде орындалатын мейрамға қарағанда, қазақтың қонақжайлылық рәсімімен белгілі бір оқиғаларға байланысты орындала беретінін байқаймыз.

Қымыз тойы – қымызмұрындықта да бірінші тілеу Қамбар атадан басталады:

Жылқышы ата – Қамбар,

Әр тілеуіңді Құдай оңғар!

Биең көп болсын,

Бала-шағаң аман болсын,

Аллах акпар![121]

Қазақ фольклорында жылқы пірін, яғни жылқы жаратушысын Жылқышы ата, болмаса Қамбар ата, көбінесе екеуін қосып, Жылқышы ата – Қамбар деп атайды. Басқа мал пірлеріне қарағанда (Ойсылқара – түйе, Шопан ата – қой, Шекшек ата – ешкі), қазақ пантеонында Жылқышы ата – Қамбар ерекше тұрады. Басқа мал пірлері тек төрт түліктің жеке саласына байланысты ғана айтылса, Қамбар тек жылқының жаратушысы ғана емес. Мысалы:

Жол иесі Қамбар-ау!

Жер иесі Қамбар-ау!

Тілегімді оңғар-ау!

Бата жолдарында айтылып тұрғандай, жолдың да, жердің де иесі Қамбар екені көрінеді. Немесе:

Жылқышы ата – Қамбар,

Жарылқайтын өзіңнен кім бар,

Шірендіріп жатқыз, көсілдіріп тұрғыз.

Жаз жайлауын жаусыз ет,

Дүниеде мұңсыз ет,

Толғатқанын ұлды ет!

Тамырғанын май ет,

Бәледен сақта, жаладан сақта,

Қауіптен сақта, қатерден сақта,

Ашыққан бөріден сақта,

Аузы қанды ұрыдан сақта,

Дос болып, қас болғаннан сақта!

Шыққан тауын биік ет,

Кімді жарылқасаң, соның қасында ет!

Кейде Жылқышы ата – Қамбар өз үйірін қорғаған айғыр бейнесінде көрінеді:

Жылқышы ата – Қамбар үйірдің айғыры екен,

Құлындатып көбейткен байлығы екен.

Ел аузындағы аңыздар бойынша алғаш адам баласы биені сауып, сүтін қайнатып, құрт-ірімшік жасамақшы болады. Оларынан ештеңе шықпайды, сонда Қамбар ата бие сүтінен қымыз ашытып, сөйтіп, халыққа үйретеді[122]. Бұл жерде Қамбар ата бейнесі жаратушы, пірден гөрі нақты жасампаз қаһарман ретінде көрінеді. Жоғарыдағы фактілерге зер салсақ, Қамбар статусы басқа мал пірлеріне қарағанда өте жоғары: жол иесі де, жер иесі де, қысылғанда көмек беретін әулие де, толғатқан әйелге өмірге ұл әкелдіретін, т.с.с. Қамбар атаға бұлайша табыну – көшпенділер өміріндегі жылқының басқа түліктерге қарағанда орасан үлкен маңызында болса керек. Тіпті, қарапайым өмірде де қазақ қоғамында сиыршы, қойшы, түйеші дегендер ең төменгі сатыда тұрады, ал, жылқышы үй иесі – баймен бірге төрде отырады, қоғамдық өмірдің барлық салаларына қатынасады. Жылқыларын жұттан, жаудан, тағы басқа қауіп-қатерден алып қалған жылқышыларға байлар қызын берген.

Диқаншылар үшін жаз бен күздің басы – өте қауырт кезең. Бұл уақыттарда егінді жинау мен астықты бастыру жүріп жатады. Олар да әртүрлі ырым-жораның, ойын-сауықтың араласуымен атқарылады. Әсіресе, астықты қырман басына жинау процесіне үлкен мән берілген. Алты ай жаз адақтаған еңбегінің нәтижесін көрген қазақ еңбектенумен бірге қуана да білген, қырман тойын өткізген. Егін орған кезде алғашқы баудан түскен бидайдан, «егіс көже» жасап ішіп, ақсақалдар «қырман қызылды болсын!» – деп, ақ батасын берген, Диқан бабадан көмек күткен. Қырман тойды ерте кезде «қырман қандау» деп атаған. Қырман тойында бүкіл ауыл жиналып келіп, етке бидай салып, пісіріп, «әлім ботқасын» ішкен. «...Диқан бабаның құрметіне арнап, қозы немесе лақты бауыздап, құрбандық асы – құдайы берген. Түрлі белгілерге қарап отырып, Диқан баба немесе Қыдыр қырманға келді деп жорығанда: «Диқан баба дарыды», «Қыдыр дарыды», – деп айтқан. Ол бидайға саусағын батырады деп есептеген.

Бастыру кезінде мал айдаушы балалар малдарға арналған өлеңдер айтқан, мысалы:

Оптыр майда, оп майда,

Майда болмай, болмайды.

Сабаны саған майда,

Дәні маған пайда.

Немесе:

Оптыр майда, бидай пайда,

Диқан баба, майда-майда,

Береке бер, көп-көп пайда,

Дәні маған пайда[123].

Осы қырман басында бидай ұшырып, қауыздан тазарту үстінде жел болмай қалса, желдің иесін «Мірхайдар, Мірхайдар кел, кел, Мірхайдар!» – деп шақыратын болған. Мұнда да сол ежелгі замандағы әр нәрсенің, құбылыстың иесі, рухы бар деген түсініктің қалғанын көреміз.

Осылай егіншілікпен күн көрген диқаншылар күздің суығы келгенше астығын жинап, таза бидайды қаптап, қамбасын толтырып үлгерген.

Күз айлары – малшылар үшін де жұмысы көп мезгіл болатын. Жаздың аяғы, күздің басында қозыны енесінен ажырату, биені ағыту, құлынды желіден босату, киіз басу сияқты жұмыстар атқарылатын. Бұл істердің кезінде неше түрлі ғұрыптық шаралар орындалып, бата-тілек, өлең-жырлар айтылған, мерекелер өткізілген. Мәселен, қазан айының басында бие ағытылып, құлын босарда «сірге жияр» немесе «сірге мөлдіретер» ғұрыптық рәсім өткерілген. Мал сойылып, қымыздың ақыры ішіліп, ақсақалдар бата берген, береке мен есен-саулық, малдың қыстан қоңды өтуін тілеген.

Әрине, жыл мезгілдеріне қатысты халық мерекелері мен ғұрыптары, фольклоры бұлармен бітпейді, олар көп. Алайда, көбісінің атауы белгілі де, оның мәтіні, мазмұны беймәлім. Ол мерекелерге қатысты фольклорлық шығармалар да уақытында жазылып алынбаған. Сол себепті біздің қолымызда ондай дүниелер жоқ, маусымдық фольклордан, өзгерген түрде болса да, сақталып жеткені – ислам дінімен байланыстылары. Соның ішіндегі ең көрнектісі – жарамазан немесе жарапазан.

Дата добавления: 2015-06-04