Ташкентпенен болды да компания 1 страница

Жылама, бөпем, қой, бөпем,

Жылама, бөпем, әлди-ой... –

тәрізді мәтіндерден сүйгеніне қосыла алмаған қазақ әйелдерінің ішкі мұңын шертуге бесік жырының қолайлы шара болғандығын аңдаймыз.

Ал, Зұлқия Оспанбайқызының XIX ғасырдың аяғында өмір сүргені тарихи шындық. Бірақ Зұлқия атымен айтылатын әндердің онға жуық нұсқасын салыстырғанда оның мәтіндерінің көп өзгеріске түскенін байқау қиын емес. Яғни ел арасына кең таралып, біраз уақытты бастан кешірген өлең мәтіні фольклорлық сипатқа ие болған. Бұл халық бесік жырларының әр мәтініне ел өмірінің, адамдар тағдырының осындай түрлі табы түсетіндігінің дәлелі.

Кеңес өкіметі тұсында туған бесік жырлары негізінен халықтық дәстүрлі сипатын толық сақтағанмен:

Мына бесік – бұл бесік – жаңа бесік

Бұл бесіктей бесік жоқ берер несіп.

Жаңа өмірдің бесігі құнды емес пе,

Тербетеді талайды жаңаша өстіп, –

деген сияқты жаңа мазмұндық сапаға ие болды.

Халық әдебиетінің ерекше өрлеп, жаңа мазмұнға ие болған кезеңінің бірі Ұлы Отан соғысы кезеңі екені белгілі. Соғысқа нәлет айту, жеңіске деген сенім, баланы ерлікке, патриоттыққа үндеу, тылдағы ауыр еңбек – бесік тербеткен аналар жырына да арқау болады. Оның бір үлгісі мынадай:

Фашисті қызыл әскер жеңер ме екен?

Әскерден әкең аман келер ме екен?

Әскерден әкесі аман келер болса,

Бөпешім езу тартып, күлер ме екен?

Әлди, бөпем, әлди-ай,

Көкең аман келсін-ай.

Немесе:

Бапаң шалған беліне күміс қылыш,

Күміс қылыш қолында салып ұрыс,

Ұлы сүрең ішінде жүрген шығар

Әлди, әлди, ақ бөпем, ұйықта тыныш, –

деп басталған ана жыры баласына әкесінің Отан шебіндегі жанкешті ерлігін үлгі ете отырып:

Бапаң салған беліне мүйізден қын,

Мүйіз қыны даттанса, ердің сыны.

Ұйықтамай-ақ қой енді таң да атты,

Тағы да бір соғыстың өтті түні, –

деген оптимизмге толы жігермен аяқталады.

Қорыта айтқанда, бесік жыры – қазақ фольклорында өзінше орны бар жанрдың бірі. Халықпен көне заманнан бері бірге жасасып, бала тәрбиелеу ісінде үлкен қызмет атқарып келе жатқан балалар фольклорының арналы саласы.

Сәбилік салт жырлары. Нәрестенің дүниеге келуін әр отбасы ұлан-асыр той жасап, атап өтеді, оны қазақ «шілдехана» деп атайды. Жиналған жұрт үй иесін мақтап, жас сәбиге арнап жыр төксе, баланың ата-анасы да:

Қуанып, қан жүрегім қақ жарылып,

Қасірет басымдағы қалды арылып.

Ұл көріп, ұлы дүбір той жасаймын,

Атқан соң маңдайымнан таң жарылып[182], –

деп, өз қуанышын әнмен білдіреді. Шілдехана дастарқаны жиылып, ауыл үлкендері қайтар сәтте ақсақалдан бата тіленеді. Бұл – сәби атына үлкендер тарапынан білдірілетін алғашқы тілек. Олардың мазмұны мынадай болып келеді:

Сары тісті болсын,

Ақ шашты болсын.

Өмірі ұзын болсын,

Уайымы аз болсын.

Жас балаға берілетін батаның түрі көп. Мәселен, балаға берілетін соңғы кездегі батаның бір үлгісі:

Әмин десең, міне, бата,

Қолдасын Қыдыр ата.

Қызырың қияласын,

Періштең ұяласын.

Балаға бақ берсін.

Бас берсін, өмірі ұзақ жас берсін.

Кетпес ырыс, кең пейіл берсін.

Ел шеті жаусыз болсын,

Ел іші даусыз болсын.

Баланың өрісі көпті,

Қонысы құтты болсын.

Жұлдызы жарқырап,

Аспаны ашық боп,

Бейбітшілік боп ел іргесі,

Болып жасы, ұзақ көп,

Әрқашан жүрегі қуанышты болсын[183].

Балаларға берілетін батаның ересектерге берілетін батадан айырмашылығы – мазмұнында. Онда балаға ұзақ ғұмыр, бақытты тірлік тіленеді. Сондай-ақ балаларға арналған батада:

...Жұртта қалған тулағы

Тулап келіп, тай болсын.

Тай болсын да туласын,

Бір құрдасы сұрасын.

Сұраса да бермесін, –

дегендей балалар өміріне етене жақын тіркестер, әзіл-оспақтар да аралас жүреді. Тай үйретіп міну, оны күтіп, бағып-қағу – қазақ баласының ең қымбат ермегі, өлеңде балалық өмірдің осы қыры қамтылған. Кейбір өлеңдерде әзіл-қалжың бұдан да тереңдеп кетеді.

Тұсаукесу жыры – қазақ халқы арасында кең тараған этнографиялық астары мол салт өлеңдерінің бірі. Өлеңнің аты да халықтың тұсаукесу ырымына байланысты қойылған. Ырымның негізі аяғынан қаз тұрып, жүре бастаған сәбидің қадамын байлап тұрған тылсым күш бар, соны қиып жіберсе, бала жүгіріп кетеді деген көне магиялық ұғымнан туған сияқты. Бұған ұқсас түсінікті әлем халықтары тарихының барлығында болғандығы белгілі[184], ал, Орта Азия халықтарының көпшілігінде бертінге дейін сақталған[185].

Бұл ырымның жүзеге асуы қазақ пен қырғыз халқында бірдей. Ол үшін аяғынан қаз тұрып жүрген баланың аяғын ала жіппен майлы тоқ ішек араластырып (кейде шөп араластырады) тұсайды да, тұсауды аяғы жеңіл, ширақ жүрісті адамға кестіреді. Содан соң отырғандар баланы жағалата жетектеп:

Тәй, тәй, балам, тәй, балам,

Жүре қойшы жәй, балам,

Қарыс, сүйем қаз бастың,

Қадамыңнан айналдым... –

деп әндетеді. Бұл жерде баланың аяғын ала жіппен тұсауда да астарлы мән бар.

Х.Кустанаевтың дерегіне сүйенсек, Қызылорда, Қазалы жақтағы қазақтар арасында ертеректе ала жіп баланың аяғына тұсалмай, шұбатыла байланады екен[186]. Демек бұл жоғары әлемнен келген сәбидің жолын бейнелейді, ал, ол жіптің қиылуымен бірге оның ортаңғы әлемге келу сапары да аяқталады, аяғынан қаз тұрған бала жер бетінің тұрақты тұрғыны деген түсінікті береді.

Халықтың тым көне түсінігін бейнелейтін бұл этнографиялық деталь тұсаукесу жырының мәтініне де терең сіңісіп кеткен:

...Күрмеуіңді шешейік,

Тұсауыңды кесейік...

...Ала жіпті алайық,

Әжеңе алып барайық,

Ержетті деп айтайық,

Шашуын жеп қайтайық, –

деп әндетеді ырымды атқарушылар.

Жинақтай айтқанда, кезінде белгілі ырымды атқарудың құралы болған сәбилік ғұрып жырларының соңғы кезеңдегі басты қызметі – үлкендердің, ата-аналардың ырым кезіндегі сәбиге деген ақ тілегін, жүрек тебіренісін жыр тілімен жеткізу. Өлеңнің әрқашан бала өміріндегі түрлі әдет-ғұрып салттарымен байланысып келетіндігі – оны басқа жырлардан ерекшелейтін басты сипаты. Сәбилік салт жырлары, нақтылай айтқанда, баланың бір жарым жасқа келгенге дейін жырланады.

Мәпелеу жырлары. Мәпелеу жырларының негізіндегі дене жаттығулары өмірлік қажеттіктен туған. Ана бала құлағына жағымды сөзбен жаттығу әрекеттерін сүйемелдей өлеңдетеді. Бұл өлеңдердің ырғағы жаттығу әрекетіне лайық болса, мазмұны:

Өс, өс, балам, өсе бер,

Батыр бол балуан білекті.

Батыл бол таймас жүректі!

Аяғыңды созайық,

Саусағыңды жазайық,

Етті болсын балтырың,

Епті боп өс, жарқыным!

Өс, өс, өс, –

деген сияқты балаға жақсы тілектер тілеу сипатында болып келеді. Бұл сияқты өлеңдер баланы шомылдырған кезде де айтылады. Баланы шомылдырып болған соң, денесін майлап, сылап жатқызады. Бұл бала денесіне массаж жасаумен бірдей. Бұл уақытта:

Бисмиллаһир рахманир рахим,

Сыламақ менен,

Қатып қалмақ сенен.

Менің қолым емес,

Бибі Фатима, Бибі Зухра қолы,

Ұмай ана қолы, Қамбар ана қолы!

Тастай қыл,

Темірдей қыл,

Сүттей ақ қыл!... –

деген сияқты ырым өлеңдер айтылады. Бұл өлеңнің мазмұнынан түп-тамыры тым әріге, арбау өлеңдеріне қарай кететін мәпелеу жырының көне сипатын байқау қиын емес. Мәпелеу жырларында халықтың әр кезеңдегі ұғым-түсініктері, діни сенімдерінің ізі анық байқалады.

Мәселен, Ұмай ана түркі тектес халықтардың көне ұғымында әйелдердің, балалардың, отбасы, ошақ қасының қамқоры ретінде танылатыны белгілі[187]. Бұл бейне қазақ фольклорының басқа жанрларында да кездеседі. Ал, Бибі Фатима, Бибі Зухра – ислам дінінің пірлері. Мұндай арбау сарынындағы көне тіркестер қазір көп айтылмайды. Әлпештеу жырлары соңғы кезеңде діни ұғымнан арылып, таза практикалақ мәнге ие болған. Олар көп жағдайда:

...Сыламақ менен,

Мықты болмақ сенен!

Жауырының жабыспасын,

Қабырғаң қабыспасын,

Өс, өс, өс, –

деген сияқты тілектерге құрылады. Сәбиді суға құйындырып жатқан ана оны алдандыру үшін:

Шылдыр, шылдыр, шылдырақ,

Су ағады сылдырап.

Балам менің тап-таза,

Шыға келді жалтырап, –

деп әндетеді, құйындырып болған баланы қолынан ұстап сілкілеп:

Суы сарқылып,

Өзі қалсын.

Кірі кетіп,

Иманы қалсын! –

деп, бірнеше рет қайталайды.

Мұндай өлеңдер жөргегінде бос жатқан баланың денесін созу кезінде де мол айтылады. Олардың үлгісі мынадай:

Екі қолын екі жаққа жая созып: Қаздың қанатын берсін,

Екі аяғын төмен қарай созып: Тырнаның аяғын берсін!

Өс,өс...

Аяқ-қолын сілкілеп: Серпінің сұңқардай болсын,

Тебінің тұлпардай болсын,

Өс, өс...

Немесе:

Менің бөпем аппақ,

Күліп, ойнап жатпақ.

Көзі улының көзіне – теріскен,

Тілі улының тіліне – теріскен,

Өс, өс, –

деген сияқты өлеңдер айтады.

Әрине, мәпелеу жырларының барлығы да төрт аяғынан тең тұрған көркем поэзия емес. Олардың ішінде прозалық мәтіндер де мол. Өлең құрылымы, ұйқас, тармақ жағынан да бұл жырлар бата-тілек, уату жырларынан ерекшеленбейді.

Қазақ әлпештеу жырларының ішінде көркемдік деңгейі жоғарысы да, халық арасына кең тарағаны да – «Ақ білек» өлеңі. Бұл өлеңді халық баланың білегін ұстай отырып айтады. Өлеңнің алғашқы шығу тегі баланың білегін салалап, сылай отырып істейтін әрекетке байланысты болғанымен, өлеңнің соңғы кезеңдегі мәтінінде ғибраттық сарын, ақылгөйлік тым басым. Өлеңнің эстетикалық қуаты да жоғары, жыраулық поэзияның әсері мол. Өлең баланың жеке дене мүшесіне бағышталғанмен сол арқылы жалпы идея айтылады.

Ал, білек, ал, білек,

Балбыраған, бал білек.

Аулың толы мал, білек,

Атқа тоқым сал, білек.

Атаңның тілін ал, білек,

Мал ішіне бар, білек, –

дей отырып, ата-ана балаға деген тілегін, арман-мақсатын өлең жолымен білдіреді.

Баланың мойыны бекіп, буыны қатайып, денесі шымырлана бастаған сәтте, оны қолға алып, әлпештеп, әуеге лақтырып, тізесіне, мойынына мінгізіп ойнатады. Мәселен, бала бағушы ересек адамдар бір аяғын екінші аяғының тізесінің үстіне қойып, баланы оған атша мінгізіп:

Батыр балам, батыр балам,

Шауып келе жатыр балам.

Отыз қызды олжалап

Алып келе жатыр балам.

«Олжа, олжа» дегенге,

Әрбіріне бір қыздан

Беріп келе жатыр балам.

Шауып келеді, шауып келеді, –

деп әндетеді. Өсе келе бала бос тұрған ер тоқымға, т.б. ыңғайлы заттарға мініп, сол әрекетті қайталайды. Бұл баланың бұлшық еттерінің қалыпты дамуына, батыл болып өсуіне ықпал етеді.

Түйіп айтсақ, мәпелеу жырлары халықтың баланы бағып-қағуға байланысты өмірлік тәжірибесінен туындаған. Бұл өлеңдерде халықтың дәстүрлі дүниетанымының алғашқы айшығы анық аңғарылады. Өлеңнің ұйқасы мен ырғағы, көркемдік құрылысы дене жаттығуларын сүйемелдеуге ыңғайланған, сол әрекеттермен үндес шығып отырады.

Уату-алдарқату жырлары. Шындығында да, бұл топтағы жырлар әлпештеу жырларына да, бесік жыры мен сәбилік ғұрып жырларына да өте жақын келеді. Оның өзі тектес жырлардан ерекшеленетін тұсы – атқаратын қызметі мен орындалу мәнерінде. Бесік жырының негізгі қызметі – баланы тыныштандырып, ұйықтату және ол бесікке жататын уақытта айтылады, ал уату-алдарқату жырларының міндеті оған керісінше – тынышсызданған баланы алдандырып, сергітіп, көңілін басқа жаққа аудару, оның орындалуы бесіктен тыс, көп жағдайда ойын түрінде келеді. Ал, сәбилік ғұрып жырлары міндетті түрде әлдеқандай халықтық ырыммен қабаттасып келетін болса, уату-алдарқату жырларына ол шарт емес. Тілі әлі толық шығып, есі кіре қоймаған сәбиге ата-анасы:

Ой, ой, жаным, ой, жаным,

Мойнымдағы маржаным.

Садақа саған мал-жаным!

Жас алыпсың көзіңе,

Не болды екен өзіңе?!

Саған тиген кісінің

Қолы сынсын таң ата,

Көзі шықсын күн бата, –

деп, өзінің ішкі эмоциясын жәбірлеген адамға деген ренішімен қоса әзіл өлеңмен білдіреді. Тілі шығып, сөз мәнін ұғына бастаған бөбектерді қолына алып:

Бөпем менің қайда екен?

Асқар-асқар тауда екен.

Тауда неғып жүр екен?

Алма теріп жүр екен...

Қызыл алма қолында

Қыздар оның соңында, –

деп әндетеді. Немесе:

....Қарғам соққан пышағы,

Қызыл қырғыш деседі.

Ашуына тисеңдер

Құлағыңды кеседі, –

деген тәрізді мадақ-алдарқату өлеңдерімен де жұбатады. Сәби сәл қара тұяқ болып, аяғы, тілі шығып, өз бетімен ойынға айнала бастаған уақытта баланың белгілі бір дене мүшесін пайдалана отырып, алдарқататын ермек-ойын өлеңдер басым бола бастайды.

Қазақ фольклорының терең білгірі Ә.Диваев өзінің «Қазақтар балаларын қалай жұбатады?» атты мақаласында қазақ халқы арасында кең таралған саусақ ойындарының бір түрін келтіреді. «Бақыра жылап отырған балаларды (жалғыз бала болса да) шебер алдандырып:

Бүлдіршіннің сұқ саусағын шап беріп: «Сойсақ сояйық»,

Ортан қолды ұстап: «Құдайды қайтеміз?»,

Аты жоқ қолды ұстап: «Құдай қайтеді дейсің?»,

Шынашақты ұстап: «Әкел бері, соямыз», – дейді.

Одан әрі келесі қолдың саусақтарын алып, дәл сол ретпен саусақтарды санамалап шығады және әрбір санамалауды бірлән, шірлән, отыз, қатыз, отыз сөздерімен аяқтайды».

Автор қазақ халқының мұндай ойындарға кенде емес екендігін көрсете келіп, саусақ ойындарының көп халыққа тән екендігін ескертеді[188].

Ә.Диваев келтірген саусақ ойынының негізінде саусақтардың неге ұзынды-қысқалы болып жаратылғандығы жөніндегі көне миф жатыр. «Алғашқыда адам саусақтарының ұзындығы бірдей болыпты-мыс. «Ұрлық істейік, – деп жамандыққа бастағаны үшін Құдай басбармақты ортасынан кесіп тастапты. «Істесек істейік», – деп қостағаны үшін сұқ саусақты да қысқарта кесіпті. «Құдайдан қорықпайсыңдар ма?» – дегені үшін ортан қолға тиіспепті. «Құдай не істейді?» дегені үшін аты жоқ қолды да қысқартыпты. «Ұрлайық та, сояйық» дегені үшін шынашақты одан да қысқартыпты», – дейді ежелгі қазақ мифі.

Қазақ халқы арасында кең таралған сондай уату жырының бір түрі – «Қуырмаш». Жылап отырған баланың алақанын алып: «Қуыр-қуыр, қуырмаш, тауықтарға бидай шаш», – деп, бидай қуырғандай етіп қытықтайды да:

Бас бармақ,

Балалы үйрек (сұқ саусақ)

Ортан терек (ортан қол)

Шылдыр шүмек (аты жоқ қол)

Кішкентай бөбек (шынашақ), –

деп, әр саусаққа ат қойып, бүгіп шығады. Содан соң: кішкентай бөбектен бастап:

Сен тұр – қозыңа бар,

Сен тұр – қойыңа бар,

Сен тұр – жылқыңа бар,

Сен тұр – түйеңе бар.

Сен, қария –

Қазан түбін жалап,

Үйде жат, –

деп, әрқайсысына міндет жүктейді.

Өлеңде төрт түлікті күнделікті тіршілігінің өзегі еткен қазақ халқының ата кәсібі көрініс табады. Көшпенді өмірде «шылдыр шүмектің» – баланың қолынан келер іс – қозы, лақ бағу. Қария адамды үйде отырғызып, құрмет көрсету де – халық ұғымында әбден қалыптасқан түсінік. Демек, уату-алдарқату жырларының бала көңілін аулайтын ермек қана емес, үлкен тәрбие құралы екендігіне көз жеткібірім –

Оны тапшы, ай-күнім!

дейді. Сосын:

Бір дегенім – білеу,

Екі дегенім – егеу,

Үш дегенім – үскі,

Төрт дегенім – төсек,

Бес дегенім – бесік,

Алты дегенім – асық,

Жеті дегенім – желке,

Сегіз дегенім – серке,

Тоғыз дегенім – торқа,

Он дегенім – оймақбірім –

Оны тапшы, ай-күнім!

дейді. Сосын:

Бір дегенім – білеу,

Екі дегенім – 舚舙舚ȡ耖ɗȤ舚舚舙舚ȞȫȞ耐ဉ耐艗Ƞȝȫ耖舑ɴȠȡ舚舚舙舚ȞȫȞ耐ဉ舡艴舠Țȝ耖耆興舚Ƞ舚舚舙舚ȞȫȞ耐ဉ耐舘舚Ƞȫȝ耖興ȝ舡ȥ舚舚舙舚ȞȫȞ耐ဉ舘舠舥ɍ耖舋Țȡȫ舚舚舙舚ȞȫȞ耐ဉ舛舚ȝ舝Ț耖耆舐舚ș舫ț舚舚舙舚ȞȫȞ耐ဉ耐舠ȚȠ舝Ț耖ȑ舟艉舥ț舚舚舙舚ȞȫȞ耐ဉȡȟ舠ɍȘ耖舏Ȟ舚舚舙舚ȞȫȞ耐ဉ舟ȜȞ舘ɍ,

Он бір дегенім – қара жұмбақ, –

деп бітіреді. Мұндағы дыбыстық үйлесімге құрылған ұйқасты сөздер баланы қызықтырып қана қоймайды, санды жаттауға да жеңілдік туғызады және санға телінген балама сөздер де баланың күнде көріп, қолына ұстап жүрген таныс дүниелері. Бұл тіл дамытады әрі баланың танымдық қабілетін арттырады. Баланы алдарқата отырып, санауға үйретудің мұндай тәсілі көп халықтарда бар.

Жалпы, халықтың көне наным-сенімдері ізінің фольклордың басқа жанрларынан гөрі балалар ойындарында ұзақ сақталады. Өйткені, балалар көне мифтік ұғымдарды шынайы қабылдап, өз ермектеріне айналдыра береді, оған өзгеріс ендіруге тырыспайды, көп өңдеусіз өзінен кейінгі буынға үйрете береді.

Жерлеу ғұрпының фольклоры

Жерлеу ғұрпының фольклоры құрылымы аса күрделі әрі қайшылықты, сан түрлі жөн-жоралғылардан тұратын кешенді жүйе. Өйткені, оның негізі – жалпы тіршілік ұғымына қарама-қарсы мәндегі өлім оқиғасы. Аталмыш ғұрыпқа қатысты фольклордың пайда болу, даму, өзгеру тарихы адамзат санасының көне замандардан күні бүгінге дейінгі ой-түсініктерінің тарихымен тығыз байланысты.

Жерлеу ғұрпы фольклорының өзге ғұрыптан өзіндік ерекшелігі өлім жайлы көнеден күні бүгінге дейін жалғасқан түрлі түсініктермен байланыстылығы. Сондықтан аталмыш ғұрыпқа қатысты өлеңдердің өзіндік ерекшелігі жайында М.Әуезов: «Көздің жасы, жүректің жалынымен шығатын қаралы өлең әшейіндегі қызық, жұбаныш үшін айтылатын өлеңнен бөлек болу керек»[189], – деп тұжырымдаған.

Өлім – қорқынышы жоқ, өмір мен өлімнің аражігін ажыратпайтын адам санасының балаң шағында өлім бір күйден екінші күйге ауысу деп ұғынылған. Бұл жайында С.Қасқабасов былай деп жазады: ««өлі», «тірі» деген ұғымдар бөлектенбейді. Мифтік сананың алғашқы кезеңіне тән мұндай өлі мен тірінің бірлігі, толық теңдестігі (тождество) дүние өмірбақи болады деген түсінік туғызған. Із-түссіз ештеңе жоғалып кетпейді. Өлім – алғашқы жағдайға қайтып келу. Қазақтың «кісі өлді» дегенді «қайтыс болды», «қайтты» деп айтуының түбірінде осы түсінік жатыр. Ажал – ол да өмір, бірақ басқаша өмір. Өлген адам жоғалды деп саналмай, ол басқа өмірге көшті, алғашқы өзінің түріне қайтып келді деп түсінілген»[190].

Мұндай түсініктердің сілемі жоқтау өлеңдерінің мазмұнында да сақталған:

Кетпекпіз бәріміз де келген жерге,

Амал жоқ соны ойлап, тоқтаймыз да[191].

Ақсұңқар ұшып көлге кетті,

Алтыны ағар жерге кетті.

Ол адасып кеткен жоқ,

Бәріміз барар жерге кетті[192].

Ең көне замандағы абстрактылы ұғымы дамымаған сәбилік сана үшін адам жанын материалдық тұрғыдан түсіндіру тән. («Жан-құс», «Жан-шыбын», «Жан-көбелек», «Жан-жел», «Жан-көлеңке», «Жан-қан», «Жан-шаш», «Жан-жұлдыз», т.б.). Жанның көп түрлі сипаты дүниежүзі халықтарына ортақ жайт. Бұл ұғымның сарқыншақтары қазақтарда да сақталғандығы жөнінде Ә.Төлеубаев көптеген информаторлардың мәліметіне сүйене отырып, адам жанының тәнінен ажырауының үш түрлі сипатын көрсетеді. «Алғашқы болып «шыбын жан» көк жалын (көгілдір отын) немесе көрінбейтін шыбын түрінде, адамның соңғы демімен бірге шығады. Сосын «ет жан» шығады деп, халық түсінігіндегі адам тынысы біткен соң да дененің біраз уақыт суымауын осы жанмен байланыстырады. Сонан кейін ғана рухани жан шығады. Сондай-ақ, ғалым адамның жаны өлген соң үшке бөлініп, бір бөлігі аспанға кетеді, бір бөлігі қабірде қалады, енді бірі үйдің маңында қалады дейтін көне түсініктің халық арасында әлі күнге дейін сақталғандығын дәлелдейді[193].

Дата добавления: 2015-06-04