КЕҢІРДЕК ТЫНЫСТЫЛАР ТИП ТАРМАҒЫ - TRACHEATA

Жақсы тармакталған кеңірдек жүйесі арқылы атмосферадағы ауамен тыныс алып, күрлыкта тіршілік етеді. Аздаған түрлсрі ғана су Коймаларында тіршілік етуге бейімделген. Бүл тип тармақтың өкілдсріне тән негізгі белгі — бір жұп мүртшасы болады; бас бөлімі кептеген бунактардан түратын денссінен айқын окшауланған. Кеңірдек тыныстылар тип тармағына көп аяқтылар (қырык аяқтылар) мен насекомдар кластары жатады.

Насекомдар класы — Insecta. Түрлерінің саны жағынан өсімдіктср мен жануарлар кластарының ішіндегі ең көбі. Бүл класка

жататын жәндіктердің өтс өсімталдығы, үрпақтарының қысқа мсрзімде тез жетілуі және қанаттарының көмсгімсн ксңістікте бел- сснді түрде таралу қабілеті олардың түрлерінің өте көбсюін қамтамасыз еткен.

Насекомдардың денесі 3 бөліктен тұрады. Олар: бас, көкірек жәнс курса к. Бас бөлімде бір жұп мүртша, I жұп күрделі кез, ксйде 1...3 карапайым көздері жәнс 3 жүп ауыз мүшелсрі орналасқан. Көкірск бөлік үш бунақтан түрады және олардың әрқайсысында 1 жұп аяқ бо­лады. Сонымен қатар жоғары сатыдағы насекомдардың II және III бунақтарында бір-бір жұптан қанаттары бар. Қүрсақ бөлімі бірнеше бунактардан түрады. Ерссск насскомдардың қүрсақ бунақтарында аяқ болмайды. Олардың ксйбіреулерінде әр түрлі қосалқылар орналасқан.

БЫЛҚЫЛДАҚ ДЕНЕЛІЛЕР (МОЛЛЮСКАЛАР) ТИПІ - MOLLUSCA

Ауыл шаруашылық дақылдарына зиян келтіретін жалаңаш шы- рыштар мен үлулар былқылдақ денелілер типіне, бауыр аяқтылар класының сабақшалы көзділер деп аталатын отрядына жатады.

Былқылдақ денелілср, немесе моллюскалар (латынша моллис — былқылдақ немесс жүмсақ дегсн сөз) омыртқасыз жануарлардың ішінде, қүрамына 108 мыңнан астам түрі кіретін, өз алдына жеке оқшауланған тип. Олардың денесі бас, қапшық тәрізді бунақталмаған тұлға және аяқтан тұрады. Былқылдақ денелілердің аяғы шын мәнінде бауыр жағына қарай жалпиып өскен дене өсіндісі. Аяқтың бұлшық еттерінің жиырылып, одан соң қайтадан созылып түруы нәтижесінде олар субстрат бойымен өте баяу жылжиды.

Былқылдақ денелілср типіне 7 класс кіреді. Солардың ішінде түрлсрінің саны жағынан ете көбі бауыр аяқтылар класы.

Бауыр аяқтылар класы — Gastropoda. Денесінің және бақалшағының спиральды түрде бүралып өсуінс байланысты бүл кла- стың өкілдерінің көпшілігі асимметриялы болып келеді. Бас бөлімінде 1-2 жұп қармақша және бір жүп көз орналасқан. Қүрлықта тіршілік стетін түрлері өкпсмен тыныс алады. Осыған орай оларды өкпслі ұлулар (Pulmonata) класс тармағына жатқызады.

Өкпелі ұлулардың желбезектері өзгеріп, оның орнына мантияда тарамданған қан тамырлар жүйесі пайда болған. Құрлықта тіршілік етстін түрлері сабақшалы көзділер отрядына жатады.

САБАҚША КӨЗДІ ҮЛУЛАР - STYL0MMAT0PH0ZA

Бауыр аяқты моллюскалардың даму жағынан жоғары сатыға көтерілген тобы. Олардың барлығы ішке тартыла алатын 2 жұп кармалағышпен жабдықталған. Көпшілік өкілдерінің бақалшағы жақсы жетілген және ол тек сыртқы механикалык, зақымданудан ғана емес, сонымен катар денс ылғалын тез буланудан сақтайды. Бірақ, едәуір көп түрлерінің бакалшағы, мантияның жан-жақтан каулап өсуіне байланысты рудимент түрінде ғана сақталған немесе мүлде жоғалып кеткен. Бүл топқа, тері жабынын қорғау үшін де- 8

несінен көп мөлшерде шырыш бөліп шығаратын, жалаңаш шырыштар жатадьт.

ХОРДАЛЫЛАР ТИПІ - CHORDATA

Хордалылар типіне дененің арқа жағында созылып жатқан, хорда доп аталатын солқылдақ тірек желісі бар жануарлар жатады. Хорда ішкі қанканың қызмстін атқарады. Ол ішкі мүшелергс тірек болып, жануарлардың денссіне әжептәуір серпімділік береді. Хорда ланцет­ник сияқты қүрылысы өте қарапайым алғашкы хордалыларда өмір бойы сақталып қалған. Ал басқаларында хорда эмбрионалды мүше болып саналады да, кейінірек (ересек организм фазасына көшкенде) оның орнына шсміршектен немссе сүйектен түратын омыртқа желісі пайда болады. Хордалылардың тағы бір ерекшелігі — олардың нсрв жүйссі түтік тәрізді және дсненің арқа жағына орналасқан. Бүл тип- тсн омыртқалылар типі тармағына токталамыз.

Дата добавления: 2023-10-03