Р ТҮРЛІ ҚАНАТТЫ IPI КӨБЕЛЕКТЕР Т0БЫ - MACROFRENATA

Қанаттарының өрісі 30 мм асатын ірі нсмесе орта дснслі көбслек- тср. Арткы канаттары шашаксыз жәнс олардың бірінші, ксйдс скінші аналь жүйкесі болмайды. Олардың орнында катпарлардыц нсмссс

қабыршактардың ізі ғана сақталған. Жұлдызқұрттары жср бстіндс өсімдіктің әр түрлі мүшелеріндс тіршілік етсді.

Көбслсктердің бүл тобы шоқпар тәрізді мұртшалы (нсмссс күндізгі көбслектер) және түрлі мүртшалы көбслектер болып 2 топ тармағына бөлінеді. Зиянды көбслектердің көпшілігі әр түрлі мүртшалылардың 10-нан астам түқымдастарына жатады. Ал шокпар мүртшалы көбс- лсктердің ішінде ауыл шаруашылық дакылдарына көбінссс ақ көбс- лсктср түқымдасының өкілдері зиян келтірсді.

Ақ көбелектер тұқымдасы — Pieridae. Мүртшалары шокпар тәрізді, тек күндіз ғана үшады. Қанаттарында көбінссе әр түрлі су- рсттер, таңбалар жәнс дақтар бар, ак., сары, жәнс сарғыш қызыл түстГ көбелектср. Жұлдызқүрттарының үстін біркслкі қысқа қылшықтар басқан, дснслерінің үзындыгы 40-70 мм. Қуыршактары қара-қоңыр дақтары бар сұргылт нсмесе ашык жасыл түсті болады. Субстратқа жібек тәрізді бслдікпсн оранып жабысып тұрады.

Ақ кобелектер түқымдасының қүрамында 100-шақты түрлср бар, біздің елде 70 түрі кездсседі. Солардың ішіндс ксң таралган зиянды түрлсрі долана көбслсгі (Aporia cratacgi L.), капуста ак кобслсгі (Pieris brassica L.), шалқан ак көбслсгі (P. rapac L.) жэне баскалары.

Піллэ иіргіштер түқымдасы — Lasiocampidae. Үстін қалың түк басқан жуан денслі көбслсктср. Мүртшалары срксктсріндс кауырсын тәрізді, үрғашыларында тарак тәрізді. Көбслск (имаго) фазасында қоректснбейді, түмсығы дамымаған. Жүлдызқүрттары да ірі болады (үзындығы 60-120 мм), дснесін үзынды-қысқалы түктср баскан. Егср түктер қысқа болса, онда олар біркслкі қалың (баркыт тәрізді) бо­лып, ал үзын болса, эр жаққа бағытталып, үрпиіп сирск орналасады. Қуыршақтарының арт жағы мокалдау, үстін қысқа түктср баскан.

Көбелсктің еркектері күндіз жаксы үшады, ал үргашылары ұшпай- ды нсмссе ете нашар үшады. Жұмыртқаларын топтап сакина тәрізді етіп ағаштың бүтағына, қылкан жапырагына, нс шеп тсктес өсімдіктердің сабағына салады.

Бүл түқымдастың құрамына сакина көбслск (Malacosoma ncustria L.), қарағай көбелегі (Dcndrolimus pini L.), сібір көбслсгі (D. sibiricus Tschtv.) сияқты орман ағаштарын зақымдайтын түрлср жатады.

Мүр көбелек түқымдасы — Geometridae. Сымбат дснслі, шамасы орташа нсмесе ұсақ көбслсктср. Алдыңғы қанаттары үш бүрыштылау, ал артқы қанаттары дөнгслектсу кслсді дс, кұрсақтың жарты бөлігінс дейін жетеді, немесе қүрсак үшынан асып тұрады. Қонып отырған көбелектің қанаты арқасында жаиылып, ксйдс үшбүрыштана жина- лып жатады немесе жоғары көтсріліп түрады. Ксйбір түрлсрінің ұрғашыларында қанат болмайды нсмссс олар зорға керінсді. Мүртша- лары жіп тәрізді, еркектеріндс кауырСын тәрізділсрі дс жиі ксздсссді. Жүлдызқүрттарының 10 аяғы (5 жүп) бар, олардың 2 жұбы VI жәнс IX бунақтарында орналасады. Сондықтан жүлдызкүрт қозгалып жүрген кезде денссі жоғары кетсріліп доғаша иілсді, сонда оның артқы бөлімі жиырылып алға карай жылжиды.

: Қабыршақ қанаттылардың құрамындағы 15 мыңдай түрлсрі бар сң ірі тұқымдастарының бірі. Біздің слдс 1,5 мыңдай түрлсрі ксздсссді. Көпшілік түрлсрінің жүлдызқүрттары ағаш жәнс бүта өсімдіктсрінің жапырақтарымсн (аздаған түрлсрі гана шеп тсктсс өсімдіктермсн) қорсктенсді. Аса қауіпті зиянксстсрдің катарына қыскы мүр кебслск (Opcrophthere brumata L.), түшала мүр көбслсгі (Abraxcs grossulariata L.), қарағай мүр көбелегі (Bupalus piniarius L.) және басқалары жа­тады.

Бүйра көбелек түқымдасы — Orgyidae. Жалпак, денесін түгелдсй түк басқан ірі және орташа кслген жуан дснслі көбслсктер. Сыртқы жиегіндс бойлай орналасқан ара тісті кара жолақты алдыңғы қанаттары қоңырқай-сүр түсті болады. Артқы қанаттары ақшылдау және оларда бірде бір сурсттср, таңбалар жәнс дактар болмайды. Кейбір түрлерінің ұрғашыларының қанаттары наииар дамыған нсмссс мүлде болмайды. Түмсығы жстілмсгсн. Жұлдызкүрттарының дс- нссінде жұлдыз тәрізді орналаскан кылшыкты сүйслдср бар. Арка жағындагы сүйслдсрдің қылшықтары шоқ-шоқ болып орналасады. Сүйелдср әдстте қызыл, жасыл, кек түскс боялған. Қуыршақтары қоңыр нсмссс қара-қоңыр, ксйдс үстін түк баскан. Ұрғашы көбслск- тер жүмыртқаларын әдсттс ағаш кабыгына нсмссс жапырағына топ- тап салады да, үстін түктермсн немесе кабыршақтармсн бүрксйді. Жұмыртқадан жаңа шыққан жүлдызкүрттар алғашында бір жсрдс шогырланып түрады, одан соң агаштың бойымсн өрмслсп тарала ба- стайды. Жүлдызқүрттардың бірк.атарының дснссіндс улы қылшықтар да болады. Егер адамның дснссінс жанасатын болса, онда олар тсріні жарақаттап тітіркендіреді, тіпті тсрі ауруларына үшыратуы мүмкін. Бүйра көбслск тұқымдасының қүрамында жүпсыз көбслск (Оспсгіа dispar L.), шаңқан көбелек (Euproclis chrysorrhoea L.), сопы көбелск (Ocneria dispar L.) сияқты ағаш жәнс бүта өсімдіктсрінің кауіпті зи- янкестсрі кеп кездсседі.

Түн көбелектері түқымдасы — Noctuidae. Дснссін қалың түк басқан үлкендігі әр түрлі жуан денелі көбслск. Қүрсагы артқы канаттарының жисгінсн шыгып түрады. Мүртшалары жіп жәнс ара тәрізді, еркектерінде тарақ жәнс қауырсын тәрізді. Түмсыгы жаксы жетілгсн, алдыңғы қанаттарында лр түрлі дақтар мсн жолақтардан түратын таңбалар болады. Солардың ішіндс жаксы көрінетіндсрі: бүйрек тәрізді, сына тәрізді жлнс дөңгслск дақтар, көлдснсң орна­ласкан 3 жолақ және ирелсңдсген жиек сызығы бар. Арткы канаттары алдьщгыларына Караганда кыска, акшылдау, көбінссс сүрғылт, сырткы ксйдс арткы жисктсрі күңгірт түсті болады. Жүлдызкүрттарының түсі сүрғылт, коңыр нс жасылдау, дснссі түксіз және қылшыксыз тықыр. Аяктарының саны көпшілігіндс 16 (8 жүп), кейде 1 жұп немссе 2 жұп аягы жаксы жстілмсгсн не мүлдс болмай- Ды. Мұндай жағдайда аяқтарыныц саны 14 (7 жүп) нсмссе 12 (6 жүп) болады.

Қуыршақтарының түсі сарғылт, кызғылт-қоңыр нсмесе қара, тұмсығы жақсы жетілген, қанат қүндағы қүрсағының 4 бунақтан ас- там бөлігін бүркемейді, ашык калдырады.

Қабыршақ қанаттылар отрядының құрамында 30 мыңнан астам түрлері бар ең ірі түқымдас. Біздің слде 2300 түрі ксздсссді. Көпшілік түрлерінің жұлдызқұрттары фитофагтар, жыртқыш түрлсрі дс бар. Тіршілік ету ерекшелігінс жәнс өсімдіктерді закымдау сипатына қарай осы тұқымдастың өсімдік қорскті түрлсрі жер үстілік коңыр көбелектср және ксміргіш қоңыр көбслектер дсп аталатын 2 топқа бөлінеді. Жер үстілік қоңыр көбслсктсрдің жүлдызқүрттарының мандайдағы үшбүрышы төбе тігісінсн қысқа болады: олар өсімдіктің жер бстіндегі мүшелерімсн (жапырақ, сабак, жеміс, өркен) қоректенеді. Зиянды түрлерден бүл топқа капуста коңыр көбслсгі (Mamestra brassica L.), гамма көбслсгі (Autographa gamma L.), мақта көбелегі (Heliothis armigera Hbn.) және басқалары жатады. Ксміргіш қоңыр көбелектердің жұлдызқүрттарының мандай үшбүрышы төбе тігісінен үзынырақ: олар топырақ астында тіршілік стеді дс, өсімдік сабағының тамырға жақын бөлімін зақымдайды. Зиянды түрлсрден бұл топқа күздік көбелек (Scotia scgctum Schift.), лспті кебелск (S. exclamationis L.), жабайы кобелек (Euxoa conspicua Hb.), ипсилон көбелегі (S. ipsilon Hufn.) жэне баскалары жатады. Жыртқыш қоңыр көбелектерден жалған қалқаншалыларды жсп қүртатын түрлер бслгілі. Мысалы, Oratocelis communimacula Hb. деп аталатын қоңыр көбелектің жүлдызқүрттары Қырым мен Кавказда алхоры және қараған жалған қалқаншалыларының личинкалары мен ұрғашыларын жеп қүртады.

Дата добавления: 2023-10-03