ТЕТРАНИХОИД ТҮҚЫМДАСТАР ТОБЫ - TETRANYCHOIDEA

Тыныс тссіктсрі хслицералардың түбінс орналаскан жүптас үзын перитремдерге ашылады. Хелицералардың түбі стилофорға, ал жыл- жымалы саусактары өсімдіктің эпидсрмисін шаншу кызмстін аткаратын стилсткс айналған. Аяктары 4 жүп ксйдс 3 жүп болады. Бүл топтың күрамына кіретіндсрдсн ауыл шаруашылык дакылдарын 3 тұқымдастың (өрмскші кснелсрдің, бриобий тұкымдасының жәнс жазық денелілердің) екілдері закымдайды.

Өрмекші кенелер тұқымдасы — Tetranychidae. Дснссінің үзын- дығы 0,3-0,5 мм, жасылдау-сары, коңыр, ашык-кызыл түсті кснслср. Кепшілік түрлерінің денесінсн бөлініп шығатын сілексйлі сүйық зат- тар ауада кеуіп өрмск жібінс айналады. Осыған байланысты оларды өрмскші кенелер дсп атаған. Өсімдіктсрдің жапырағы жәнс баска мүшелерін өрмск жібімен шырмап колония күрып тіршілік стсді. Аса қауіпті зиянкестерге кәдімг^өрмскші кснс (Tctranychus urlica Koch.), атлантикалық өрмскші кене (Т. atlanticus Me Gz.), долана кснссі (Т. vicnensis Zach.), жсмістің қызыл кснссі (Panonychus ulmi Koch), цит- рустың қызыл кенссі (P. citri Me Gz.), бактың өрмскші кснссі (Schizotetranychus pruni Ond.) жәнс баскалары жатады. -

Бриобий түқымдасы — Bryobiidae. Өсімдік корскті кснслсрдің ішіндегі ең ірісі (үзындығы 1 мм-гс дсйін). Жасыл, коңыр, кызғылт- сары түсті, жылдам кимылдайтын кснслср. Өрмск торын күрмай, жс- ке-жеке тіршілік етеді. Олар өсімдіктсрмсн корсктснстін-фитофагтар, бірак кейде көптсп түрғын үйлсргс сніп, тамак заттарын ыластайды. Ауыл шаруашылык дакылдарының зиянксстсрі катарына коңыр жеміс кенесі (Bryobia rcdicorzevi Reck) жәнс баска түрлср (В. tiliae Bagd., В. lonicerac Reck) жатады.

Жазық денелі кенелер түқымдасы — Tenuipalpidae. Баска түкымдастардың өкілдеріне Караганда тсрі кабаты сдәуір катайған шымқай қызыл түсті, денесінің үзындығы 0,2-0,4 мм үсак кснелср. Педипальпаларынык сирақ бунағында тырнакиш болмайды. -Бұл түкымдастан еліміздің оңтүстік аудандарында жеміс ағаштарына Cenopalus pulcher Cct., шай бүтасы мсн цитрустарға Brcvipalpus obovatus Don дсп аталатын кснслср зиян кслтірсді.

ТАРЗОНЕМИД ТҰҚЫМДАСТАР ТОБЫ - TARSONEMINI

Педипальпалардан ксйін орналаскан I жүп тыныс тссіктері үрғашылары мсн нимфаларында дамыған. Ерксктсріндс тыныс 90

тссіктері мүлде болмайды. Нсмссс ксйдс рудиментті стигма түріндс гана сақталған. Ұргашыларының дснссінің астыңгы жагында 1 жәнс 2 жүп аяктардың жамбас бунактарының аралығында инснің жасуын- дай псевдостигмалық мүшслср болады. Ксйбір түрлсріндс аяктары бо­лады (4 жүп немесе 3 жүп), ал көпшілігіндс паразиттік тіршілікке байланысты өзгеріп жойылган. Өсімдік зиянкестсрі түрлішс тыр- нақщалылар мен жуан денслілср тұкымдастарында ксздсссді.

Түрліше тырнақшалылар түқымдасы — Tarsonemidae. Ашық са- ры, сары немесе қоңыр түсті дснссі бунакталған, үзындыгы 0,25 мм аспайтын өте үсақ кенслер. Тырнақшалар тек сркектсрінін гана бар- лык 4 жұп аягында болады. Ал үргашыларының тек алдыңгы 3 жүп аяғында болады да, 4 жұп аяғы ұзын қылшыктармсн аяқталады. Көпшілік түрлерінің үрғашыларында пссвдостигмалык мүшслср бола­ды.

Бүл тұкымдастардың өкілдері — фитофаггар жәнс сапрофагтар. Аса қауіпті зиянкес түрлсрінсн біздің елде ксң таралғандары бүлдірген кенесі (Tarsonemus pallidus Bank) мсн гүл кснссі (Steneotarsoncmus panshini Wainsl ct Begl.).

Түйе кенелер түқымдасы — Pyematidae. Дснс пішіні жагынан әр түрлі тырнақшалылар тұқымдасына жататын, кснслсргс үксас, бірак тырнақша тек үрғашыларының аяғында ғана ксздсссді. Көпшілік түрлсрі үшін тірі туу қасиеті тән, яғни барлык даму фазалары іштс өтсді. Сондықтан үрғашы кснснің дснссі 100-500 ссс үлғайып, шар тәрізді қампиған. Өсімдік зиянксстсрінен бүларға астык кснссі, нсме- се дән кенесі (Siteroptes graminum Rcut) жатады. Сонымсн катар койма зиянкестерінің (мысалы дән күйс көбслсгінің) жұмырткаларымен коректснстін түйе кенс дс (Pycmolcs vcntricosus New) осы түкымдастың басты өкілдсрінің бірі. Бұл ксне адам де- несіне түссе, теріні дуылдатып, қыщытады (шоп нсмссс дән кышыма қотыры).

ТӨРТ АЯҚТЫЛАР ТҮҚЫМДАСТАРЫНЫҢ ТОБЫ - TETRAPODIU

Денесі қүрт тәрізді созылған (үзындығы 0,1-0,2 мм), арткы жағы сүйірленген өте үсак кенелср. Даму фазаларының барлыгында да 2 жұп аяғы болады. Эриофиид — Eriopiidae дсп аталатын бір ғана түқымдасы белгілі. Оның өкілдсрінің бәрі фитофагтар, олардың көпшілігі өсімдіктердің кауіпті зиянкестсрі, мысалы, каракаттың бүршік кснесі (Ceccidophycs ругі Pgst.), алмүрттың бсріш кснссі (Eriophyes ругі Pgst), жүзімнің киіз кснесі (Е. vitis Pgst.), күміс түсті цитрус кенесі (Phyllocoptruta olcivorus Ashm.), сарғыш томат кснссі (Vasates byopersici Massee) жәнс баска көптсгсн өсімдік корскті ке­нслер.

САРКОПТОИД ОТРЯД ТАРМАҒЫ — Sarcoptiformes. Бүл отряд тармағына жататын кенелердің тыныс тссіктсрі болмайды жәнс ол дененің әр түрлі болімдсріндс орналаскан саңлаулар аркылы сыртка ашылады. Ауш «широты әдсттс кыскаш тәрізді хслицсралармсн

жабдықталған, пальпаларының саусақтары (жылжымалы жәнс жыл- жымайтын) шайнау калағына айналған ксміргіш типінс жатады. Аяктарының жамбас буыны козғалмайтындай болып, көбінссс сыртқы скслстпен түтаса орналаскан. Сондыктан сыртынан карағанда аподс- ма дсп аталатын склсротиздснгсн көлдснсн пластинка түріндс көрінсді.

Отряд тармағы сауытты кснслср,.нсмссс орибатсй (Oribalci) жәнс акаридтср (Acaridae) дсп аталатын скі дсрбсс топтан түрады. Сауыт­ты кенслер баска кснслсрмсн салыстырғанда аз уакыттан бсрі ғана (осыдан 40 жыл бүрын) зсрттслс бастады. Олар ауыл шаруашылык малдары паразиттсрінің аралык иссі болып саналады. Соңғы кс- зсңдсгі зерттеулср бойынша олардың топырак түзілу процссіндс үлкен роль аткаратындығы аныкталған. Қазіргі ксздс кснслсрдің бүл тобы каркынды түрдс зсрттслудс. Акарид тобы 25 түкымдаска бөлінстін 6-9 түкымдастар тобын біріктірсді. Солардың ішіндс акаро- идтар түкымдастарының тобына жататын койма кснслсрінің мацызы өтс зор.

АКАРОИДТАР, НЕМЕСЕ ҚОЙМА КЕНЕЛЕРІ ТҰҚЫМДАСТАРЫНЫҢ ТОБЫ - ACAROIDEA-TYROGLYPOIDAE

Бүл топка жататын кснслсрдің тсрі жамылгысы склсротиздснбсгсн жүмсак дснссі көбінссс толык немссс астыңғы жағы үзілісті көлдснең сакиналы бороздамсн скі бөлімгс-протсросома мсн гистроСомаға бөлінсді. Протсросома гнатосома мсн проподосомадан, ал гистсросома мстаподосома мен опистосомадан түрады. Хслицсралары ірі, кышкаиі тәрізді. Тіршілік цикліндс ғипопус жиі ксздеседі. Түкымдастар тобы­на 5 түқымдас кірсді, олардың ішіндсгі сң кауіпті зиянксстер үн кс- нссі мсн түкті кенс түкымдастарына жатады.

Үн кенелері түқымдасы — Acaridae-Tyroglyphidae. Ұзындыгы 0,5- 1,0 мм, сопакша нсмссс жүмыртка пішінді, жартылай мөлдір түсті, ксйдс сүр, қоңыр нсмссс жасылдау рсңі бар жылтыр дснслі кснслср. Дснесіндсгі көлдснең борозда жаксы көрінсді. Түкымдастың екілдсрі табиғи жағдайда орман төссніші, күс үясы, ксміргіштсрдің іні, шөп жәнс сабан маясы сиякты орындарда мсксндсйді. Ал астык қоймаларында көкөніс өнімдсрін сактайтын орындарда олар астык дәні, үн, кспкен жсміс, көкәніс өнімдсрі жәнс баска продуктылармсн коректсніп коп зиян кслтірсді. Аса кауіпті зиянксстсрдіц катарына әсіресс үн кенесі (Acarus siro L.), үзынша кснс (Tyrophagus pidusccntiae Schrnk), пияз кснссі (Rhisophagus cchinopus F. ct. R.) жэнс баска койма кснслсрі жатады.

Түкті кенелер түқымдасы — Glycyphagidae. Ұн кснслсрі түкымдасының өкілдсрінс карағйнда кішірск кслгсн (үзындыгы 0,4- 0,6 мм) сдәуір жалпак дснслі, тсрі жамылгысы такыр нсмссс ксдір- бұдырлы, арка қылшыктары үзын кауырсын нсмссс жслпуіш тәрізді болады. Тұкымдастың екілдсрі камбаларда, сактау коймаларында, ксйде түрғын үйлсрде тіршілік стсді, ал табиғй мсксндсрдсн ксміргіштердің үясында кездсссді. Кснслср майлы дакылдардың 92

Щтұкымын, уатылған болмаса насскомдармсн закымданган астық v дәнін, сонымсн қатар тсріні, құстың клуырсыны мсн мамыгын, насе- і комдардың коллекциясын зақымдап бүлдірсді. Әсірссс көп таралған Р түрлері; кәдімгі түкті кене (Glycyphagus dcstruclor Schrnk.), түкті үй кенссі (G. domcsticus Deg), астык қоңыр кснссі (Gohicria fusca Oud.) i жәнс баскалары.

'

І

ЖАЛАҢАШ ШЫРЫШТАРДЫҢ СЫРТҚЫ ЖӘНЕІШКІҚҮРЫЛЫСЫ

Жалаңаш шырмштардың дснссі 3 бөлімнсн, ягни бас, тұлга, аяқтан түрады. (14, а-сурст). Бас бөлімдс 2 жүп кармалагыш (жогарғы жәнс төмснгі) жәнс ауыз тссігі орналаскан. Қармалагыштар

организм тітіркснгсн ксзде бастың ішінс қарай жимрмлыл тартылатын іші қуыс өсінділері. Жогаргы клрмалагыштар үзынырак, олардың үшы үрлснгсн шар тәрізді болады да, онда көз және химиялық ссзім мүшслсрі орналаскан. Иіс ссзу мүшссінін қызметін қармалағыштардан басқа дсненің алдыңғы бөлімінін тсрі кабаты да атқарады. Жоғаргы қармалагыштармсн салыстырганда томснгі

; қармалағыштар қыска және оларда мсханикалык ссзім мүшслсрі орналаскан.

Ауыз тссігін ерін мсн тсрі катпарлар коршаган. Ауыз куысының үстіңгі жагында догаша иілгсн мүйіз пластинка тәрізді жак салбырап түрады. Жалаңаш шырыштардмң ксйбір түрлсріндс ондай жак коп Р қырлы, ал баскаларында ортасында бір ғана төмпсшік бар кырсыз тегіс бстті болады. (14, б-сурст). Ауыз қуысы бүлшык сттсрі жаксы жетілген жүтқыншакпсн жалгасады. Жүткыншактан үсті мүйіз қабықпсн қапталған тіл шыгып түрады. Тілдің үстіндс тск микроскоппен ғана көругс болатын үсак мүйіз тістсрдсн түратын үккіш (терка) орналаскан. Шырышты үлудың ксйбір түрлсріндс (дала шырышында) тістің саны 8400 жстсді, үккіш тамакты үгу кызмстін аткарады. Ұлу қорсктснгсн ксздс үккіш өсімдік тканін нсмссс баска субстратты сгсу тәрізді сгсп кырады, ал жак догасы корскті үстінсн ^; басып үккішкс кысу қызмстін аткарады.

Жалаңаиі шырыштың сшкандай шскаралык бслгісі жок, бірдсн Ктүлгага үласатын мойын баіімі басына Караганда акшылдау болады. I Мойынның оң жағында (төмснгі кармалагыштың түп бөлімінсн ксйін) жыныс тесігі орналаскан.

Мойыннан ксйін дснс үстін мантия кабаты жауып жатады. Оныц арткы жарты болімі дснсмсн коса өссді дс, алдыңгы жартысы капюшон тәрізді бос салбырап түрады. Оң жакта мантия куысына апаратын тыныс тссігі орналаскан. Ксйбір түрлсрінің арткы жагы сүйірлсніп кслсді дс, онда көбінссс орта сызык бойымсн орналаскан кішірск кслген жал нсмссс киль жатады. Ал баска түрлсріндс дснснің арткы бөлімі догал нсмссс дөңгслсктсніп кслсді, онда, дат аяк үстіндс орналаскан, күйрык шүңкыры болады.

Аяктың кызмстін дснснің астыңгы бауыр жагындагы бөлімі
аткарады. Оны бас псн түлгадан сакина тәрізді дснсні айнала орна-

ласқан терең айғыз бөліп түрады. Аяктың астыңғы жағы (табаны) тсгіс болады нсмесе бойлык 2 айгызбсн 3 тілімгс болінсді. Бүлшык еттер жиырылып жәнс созылып түруы аркасында үлу субстрат бой- ымсн табанын көтермсй сырғанайды. Шырышты үлу козғалған ксздс денесін козғау үшін ауыздың астыңғы жағында болатын аяк бсзінсн үздіксіз шырыш бөліп шыгарады. Осыған байланысты шырышты үлу козғалып сырғанаған ксздс артында субстратта шырыштың тез кс- буінсн пайда болатын күмістсй жылтырайтын жол калдырады. Шы­рышты аяқ безінен баска дснснің әр жсріндс ксздссстін көптсгсн тсрі бсздері дс бөліп шьіғарады. Ол тсріні мсйліншс ылғалдап, үлудың дс- несін кебуден және кызып кстудсн сактайды.

Жалаңаш шырыштың ас корыту жүйссінің күрамына жүткыншак, еңеш, ортаңғы және арткы ішск кірсді. Жүткыншакка үккіш аппа- ратпсн жабдыкталған тілден баска сілексй бсздсрінің түтікшслсрі ашылады. Өңеш кейде кеңейіп жемсауға, одан соң едәуір колсмді карынмсн ұштасады. Қарынға бауырдың түтікшелсрі ашылады. Бау- ыр көмірсутектерін ыдырататын сскрстті боліп шығарады жәнс оның корытылған тамакты сіңірс алатын кабілсттідігі дс бар. Сонымсн катар бауыр қоректік заттарды кор рстіндс жинайды. Қарыннан кейін аш ішск басталады да, ол бір нсмссс бірнсшс иірім жасап, арткы ішекке ұштасады. Арткы ішск аналь тссігі аркылы мантия қуысына ашылады. Қорытылған тамактың біразы бауырда, калганы аш ішектің керегесі аркылы дснегс сіңеді.

Өкпсмсн тыныс алатын моллюскалардың баска түрлсрі сиякты жа- лаңаш шырыштарда гермофродитті организмдср, яғни аталык жәнс аналық жыныс мүшслсрінің сксуі дс бір моллюскада ксзДсссді. Бауыр калақшаларының аралығында орналаскан жыныс бсзінсн бір түтік шығады. Одан соң ол бірсуімен сперматозоидтар, скіншісімсн жүмыртка клеткалары отстін скі тармакка болініп, жалпы бір жыныс тссігі аркылы сыртка ашылады.

ЖАЛАҢАШ ШЫРЫШТАРДЫҢ КЛАССИФИКАЦИЯМ!

Біздің елдс әсімдіктерге зиян келтірстін жалаңаш шырыштар мсн ұлулар сабақша козді үлулар отрядының (Stylommatophora) лимацид, арионид және гслицид деп аталатын 3 түкымдасына жатады. Ал- дыңғы 2 тұкымдастың окілдсрін жалаңаш шырыш, ал үшінші тұкымдастың өкілдерін үлу деп атайды.

Лимацид түқымдасы — Limacidae. Бүл түкымдастың окілдсрініц денесі ұзын да сымбатты болады, кұйрык шүңкыры орналаскан дрткы жағы сүйірленгсн. Тыныс тегісі мантиянын оң жак жисгінің арткы ё^ліміндс жатады. Рудимснтті кауашак пластинка түріндс мантия ішінде сақталған. Табаны айкын көрінстін үш тілімнсн түрады. Жагы қырсыз, жиегінің орта боліміндс пішіні доғал үшбүрыш тәрізді томпсшік болады (14, в-сурет).

Бұл тұкымдастың күрамына кірстін түрлсрдсн ауыл шаруашылык дакылдарына зиян келтірстіндсрі: далалык, нсмесс сгіс шырышы 94

V

14- сурет. Жалацаш иіырыш (М. М. Лихарев
бойынша):

л-жалацаш шырыштың дснесінің жалпы
көрінісі: 1-мантия; 2-киль; 3-аяқтың табаны;
4-тыныс тегісі; 5-томснгі қармалагыш; 6-
жогарғы қармалагыш; б-комкермелі шырыш-
тың жағы; в-дала шырышының жагы.

(Agriolimax agrcstis L.), торлы шырыш (A. reticulalus Mull.), спті шы- рыш (A. laevis Mull.), үлкен шырыш (Limax maximus L.) жәнс басқалары.

Арионид түқымдасы — Arionidae. Бұл түкымдастың өкілдсрінің дснссі білік тәріздес жұмыр, дснссін созған ксздс үзындығы 20-70 мм дейін жетеді. Аяқтарының дәл үстіндс күйрык шүнкыры болады. Ты­ныс тссігі мантияның оң жақ жисгінің алдыңғы бөліміндс орналаскан рудимснтті қауашақ болмайды. табаны шскаралары анык көрінетін 3 тілімнен түрады. Жақтары қырлы смсс. Бүл түқымдастың өкілдсрінсн ауыл шаруашылық дақылдарына көмксрмслі жалаңаш шырыш (Агіоп circumscriptus John), коңыр арион (A. subfuscus Drap.), бак арионы (A. hortensis Fer.) және басқалары жатады.

Гелицид түқымдасы — Helicidae. Бүл түқымдасқа дснссін созғанда үзындығы 60-80 мм жстстін ірі үлулар жатады. Ұлудың арқа жагында бала ойыншығы тәрізді биіктігі 50 мм, тссігінің диа­метр! 45 мм жететін спираль түріндс бүралған ірі қауашақ орнала- сады. Мантия қуысына апаратын тыныс тесігі қауашақ тссігінің шетінде оң жақта болады. Қолайсыз жагдайга душар болған кездс ұлу басын және аяғын қауашақ ішіне жиырып алады да оның тссігін шырышпен жабады. Қыс кезіндс қауашак. тссігі сыртынан известь пен мантияның жиегінен бөлінстін заттардан түратын қақпақшамсн, ал ішкі жағынан қатайган шырыштан түратын скінші қақпақшамсн жабылады.

Бұл тұқымдастың өкілдсрінен ауыл шаруашылык дакылдарына зи­ян келтірендердің ішіндегі ең көрнсктілері жүзім үлуы (Helix pomalia L.) мен бақ үлуы (Сераеа hortensis Mull.).

VI - ТАРАУ. АУЫЛ ШАРУ ALU ЫЛЫҚ ДАҚЫЛДАРЫ ЗИЯНКЕСТЕРІНІҢ ЭКОЛОГИЯСЫ

ЭКОЛОГИЯНЫҢ НЕГІЗДЕРІ

Экология жскс организмдсрдін жәнс солардын топтарының өздсрін қоршаган ортамсн қатынастарын зсрттсйді (грек тілінде ойкос-мсксн, орын, ал логос-ілім, гылым). Өсімдік корғау тұргысынан қарагаида экологияның сң нсгізгі проблемаларынмң бірі-зиянды организмдсрдің сан мөлшсрін зсрттеу жәнс ауылшпруашылык дакмлдары зиянкс- стерінің жскслснгсн түрлсрінің жаппай өсіп-өніп көбсйіп кстуінің сс- бептсрін аныктагі талдау жасау.

Организмдсрдің сан мөлшсрі сң алдымсн, түрдің өсімталдыгы мсн тіршілігін сактап қалу кабілсттілігіне байланысты. Насекомдардың есімталдыгы өтс жогары. Мысалы, а стык түкымдас өсімдіктсрдің ба- сты зиянксстсрінің, бірі-астық бітссі маусым ішіндс 16 рст үрпак (ге­нерация) бсріп, өсіп-өнсді, ал әрбір гснерацияда 60 үрпактан болады. Сонда теория бойынша партсногснстикалык бір үргашы бітснің үрпактарының саны маусым аягында 60 шамасына жстпскші. Егер әрбір бітснің үзындыгы 5 мм дсп алып, оларды ойша біркатар саппсн койсак, онда пайда болатын тізбек жср шарын экватор бойымен 7,5 млн рст айналып өтксн болар сді.

Шындыгында мүндай дәрсжсдс көбсю болмайды, бітс өзініц кобею шегінің мүмкіндігі, ягни биотикалык потснциалын толыгымсн жүзсге асыра алмайды. Бітснің жскслсгсн түрлсрінің көпшілігі ортаның колайсыз факторларыныц әсерінсн өліп калады, сонымсн катар үрғашы бітс әркашанда 60 личинкадан бсрс дс алмайды. Осы айтылгандарга байланысты орган измдсрдің өсімталдыгы мсн тіршілігін сактап калу кабілсттілігіне орта факторларының тигізстін әсерін зсрттсп білу, демек насскомдардыц сан мөлшсрініц динамика- сына тигізстін әсерін аныктау колданбалы экологиялык зсрттсулсрдің басты міндсттсрінің бірі болып саналады. Орган измдсрдіц сан молшсрінің табигатта өзгсріп түру зандылыктарын білу біріншідсн, сол өзгсрістсрді алдын ала болжауга мүмкіндік тугызса, скіншідсн, ол зиянды организмдсрдің өсіп-өнуінс колайсыз жагдай тугызудың жолдарын іздсстіругс мүмкіндік бсрсді.

Организмдсрдің өзара күрдслі карым-катынастарын дүрыс түсіну үшін экологиялык зерттеу жүмыстары мына төмсндсгідей 3 түрлі дәрсжсдс жүргізілсді: 1 — түрдің жскс мүшслсрінің (особьтарының) экологиясын зсрттсу, 2 — популяцияның (бслгілі бір учасксні мсксн- 96

дейтін особьтар жиынтығының) экологиясын зсрттсу, 3 — организм топтарының нсмссс биоцсноздардың, ягни азды-көпті біркслкі тіршілік жагдайларымсн сипатталатын бір учаскені мсксндсйтін бар- лык, организмдсрдің экологиясын зсрттсу. Біріншісін — аутэкология, скіншісін — популяциялық экология, үшіншісін — биоценология ДСП атайды.

ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ФАКТОРЛАР СИПАТТАМАСЫ

Алуан түрлі экологиялық факторларды әдсттс абиотикалық, биоти- калык жәнс антропикалық факторлар дсп аталатын 3 топка бөледі: 1 — абиотикалык нсмссс анорганикалык факторлар. Бүл топка кли­мат (тсмпсратураның, ылғалдылыктыц, жарыктың жәнс баска ауа райы күбылыстарының әссрі) жәнс топырак нсмссс эдафикалык (то- пырактың мсханикалык кұрамы, оныц тсмпсратурасы, ылгалдылыгы жәнс баска жағдайлары) факторлар жатады. 2 — биотикалык нсмссс органикалык факторлар. Бұл топка кебінссе корсктік заттарды пай- далану нсгізіндс туатын әр түрлі тірі организмдсрдің өзара карым- катынастарының ерекшсліктері жатады; 3 — антроипкалык нсмссс антропогендік факторларға адам әрскстінс байланысты туатын фак­торлар тобы жатады.

АБИОТИКАЛЫҚ ФАКТОРЛАР

Зиянды организмдсрдің көпшілігі дснссінің тсмпсратурасы тұраксыз болатын жануарлар тобына жатады. Олардың активті түрдс тіршілік стуі әр түрдің тск өзіне ғана тән белгілі бір температура ди­апазоны аралығында ғана мүмкін. Қоршаган орта тсмпсратурасы сол шекаралык тсмпсратурадан томен нсмссс жоғары болса, онда орга- низмнің дснссі тоңазып нсмссс ысып кстсді дс тіршілік әрскстін тс- жсйді. Түрдің дамуына мүмкіндік туатын температура аралыгының жогаргы және төменгі шекараларын даму табалдырыктары, ал шск- тсрдің аралығындағы температура диапазонын тиімді температура дсп атайды.

Даму ксзсңін аяқтау үшін әрбір организмгс бслгілі бір мөлшсрдс жылу энсргиясы, яғни сол түргс ғана тиісті түракты тиімді темпера­тура жинағы кажет. Мысалы, күздік көбслсктің бір үрпағыныц дамуы үшін 1000°С, алма жсмір кебелсгі үшін 725°С, ал кызылша бітссі үшін 120°С тиімді температура жинагы ксрск.

Тиімді температура жинағын мынадай формула аркылы аныктауга болады: с=(т — <)", мүнда Т-накты бакыланған температура, I- төмснгі даму табалдырыгы, п-даму үзактыгы (тәулік саны). Даму та- балдырыгы мен температура жинагы бслгілі болса, онда түракты температура жағдайында организмнің (түрдің) даму үзактығын /і = _^ формуласы аркылы аныктайды. Мысалы, капуста күйссінің

дамуы үшін (темснгі даму табалдырығы 14“С, температура жинагы 180° С) 20° С түрақты температурада 30 күн кажет: ₂₀ _ = зо. Да-

4 - 816 ⁹⁷

му табалдырығы жэнс тиімді температура жинағы арқылы поливоль- тинді түрлердің бір маусым ішінде канша генерация бсрстінін білугс және жеке даму фазаларының шыгу мсрзімдсрін сссптсп шығаруға болады.

Бірақ көпшілік жағдайда тиімді температура жинағын пайдалану тәсілімен ссептеу нақтылы көрсеткіштсрден сдәуір ауытқи берсді. Мүндай ауытқулар ылғалдылықтың нсмссс қорсктік заттардың жетіспеуі салдарынан даму ұзақтығының қысқаруынан болады. Соны­мен қатар күндізгі температура ете жоғары болған ксзсндсрдс орга- низмнің тіршілік әрскеті тежеліп жазғы диапаузаға кстеді дс, үрпақтарының саны ксмиді. Бір түргс жататын, бірақ арсалдың әр түрлі бөліктерін мскендейтін организмдсрдіц даму табалдырығы мсн температура жинағының керсеткіштеріндс өзгсшслік байқалады. Со- ндықтан тиімді тсмператураларды пайдалану тәсілі бойынша сссптс- удс осы жағдайлардың бәрін еске алу керск.

Организмдердің тіршілігі үшін тсмпсратураның әссрі өтс күшті, әсіресе ол ауа райы едәуір салқындаған ксздс байқалады. Суыққа төзімділік кептеген факторларға байланысты. Ауа райы жылы жср- лерді мскендейтін, мысалы хилокорус жәнс криптолсмус дсйтін қоңыздар температура нольден аздап темсндссс кырыла бастайды, ал жеті нүктелі кокцинсллид қоңызы қара топыракты смсс, орталық аудандарда қатты аяздардың әсерінс дс төзс алады. Өсімдіктің жапы- рағында, сабағында ашық түрде кыстайтын насекомдар (бітслср мсн өсімдік кенелерінің жүмыртқалары, алма күйссінің жүлдызқүрты), қар астында топырақта қыстайтын насскомдарға (колорад қоңызы, ксміргіш көбелектсрдің жұлдызқүрты) қарағанда төменгі тсмпсрату- раға төзімді келеді.

Суыққа төзімді болу үшін организмнің физиологиялык даярлығы (әсіресс қысқы диапауза ксзінде) өтс маңызды роль атқарады. Мыса­лы, қысқы диапауза күйінде жатқан шаңқан көбслсгінің жұлдызқүрттарының тіршілігін сактап қалу үзақтығы 1-2 күн, қоректенгсн жүлдызқүрттардікіне қарағанда — 15° тсмпсратурада 30 есе, ал — 10°-та 48 есе жоғары болады. Көптсгсн зсрттеулсрдің кврсетуі бойынша организмнің диапаузаға даярлығы мынадай процс- стерден түрады: дснедегі бос суды гидрофильді коллоидтармен байла- ныстыру, көмірсутсктері және май түріндс қор жинау (әсірссе глицерин тәрізді), зат алмасу процесін тсжсу және басқалар.

Орта ылғалдылығы. Жануарлардың баска топтарымсн салы- стырғанда насекомдар мен кенелердің дснссі сдәуір үсак болғандықтан, қарқынды түрде буланып тез күрғайды. Сондыктан олар қоршаған ортаның ылғалдылығына өтс тәуслді болады. Су ал­масу процесін реттсп түру үшін олардың денссі біркатар коргану тстіктерімен жабдықталған. Мысалы, жер үстіндс ашық ауада тіршілік етстін насскомдардың кутикуласы едәуір калың (қоцыздар- да) болады, немесс қосымша балауызданады (бітелер мсн кокцидтср- де), ал олардың қуыршақтары өрмек пілләсінс оранады. Қорсктснгсн 98

кездс насекомдар ішегінің артқы бөліміндсгі шала қорытылган тамақ қалдықтарын copy арқылы су қорын толықтырады, ал қысқы тыныш- тық күйде жатқанда көмірсутектері мсн майдың тотықтануынан пай­да болатын метаболдық суды пайдаланады. Топырақты мсксндсйтін насекомдар оның жоғарғы қабаты қүрғаған кездс төмснгі дымқыл қабатына қарай көшеді.

Басқа насекомдардың денесінің селін сорып қоректснстін насском- дар мсн кенелерде алдыңғы ішектегі артық суды ортаңғы ішсккс жібермсй тікелсй артқы ішекке өткізстін сүзгіш камсралар болады.

Қоршаған ортаның ылғалдылығына коятын талаптың дәрсжссіне і қарай организмдерді гигрофильді, мсзофильді жәнс кссрофильді дсп ! үш топқа бөлсді. Гигрофильді түрлергс жалаңаш шырыш, сабақ көбс- ^; легі, маса, сона, өсімдік қоректі нематодтар сияқты ылғалы мол жер- лерді талғайтын организмдер, мезофильділсргс күздік жэнс шалғын көбелсктері сияқты орташа ылғалдылыкты ұнататындар, ал кссро- фильділерге шөл шегірткесі, қара дснслі коңыздар сияқты шөлсйтті және шөлді мскендерді ұнататын организмдер жатады. Бірак мүндай етіп бөлу белгілі бір дәрежеде салыстырмалы сипатта болады, ссбсбі табиғатта ылғалдылықтың әсерін көпшілік жағдайларда экологиялық факторлардың басқаларынан бөліп қарауға болмайды, әсірссс темпе­ратура мен қоректік заттардан бөлугс болмайды.

ЬІлғалдылық пен қоректік зат бірігіп қалай эсер етстінін қойма зиянкестерінің тіршілік әрекетінен керугс болады. Мысалы, қойма бізтүмсығы ылғалдылығы 20% аспайтын дәнмсн қорсктснсді, ал оның і қарқынды түрде өсіп-өніп көбсю ылғалдығы 14-16% дәнмсн қоректенгендс байқалады. Дәннің ылғалдығы 12%-кс дейін төмсндссс оның дамуы кілт баяулайды да, 11%-тс өлсді. .ЬІлгалдылыгы темсн дәнмен қойма кснелері дс қоректснс алмайды.

Насекомдардың тіршілік әрекстінс әсірссе температура мен ылғалдылықтың бірігіп тигізетін әсері өтс күшті. Мысалы, тәжірибсде күздік көбелектің ең жоғарғы өсімталдылығы (бір үрғашы көбслеккс 840 жүмыртқадан келетін) температура 20°С жәнс салыстырмалы ылғалдылық 85% байқалған. Температура 30°С-қа дсйін көтсрілгсндс оның өсімталдығы 377 жүмыртқаға дсйін төмсндсгсн. Ал осы тсмпс- ратурада бірақ ылғалдылық 95%-кс дейін көтерілгсндс көбслсктің салған жұмыртқаларының саны 30 аспаған.

Организмдердің даму үзақтығы мсн тіршілігін сақтау қабілсттілігі де қоршаған орта температурасы мсн ылғалдылығының қосыла тигізетін әсеріне тәуслді. Табиғи жағдайда насскомдарға температура мсн жауын-шашынның қосылған әссрінс баға бсру үшін сол көрсеткіштердің климограмма жәнс биоклимограмма түріндегі графи- калық талдау тәсілі қолданылады. Климограмманы жасау үшін орди­нат осіне температураның орташа айлық көрссткіштсрі, абцисс осінс жауын-шашынның мөлшері қондырылады. Одан соң сол көрсеткіштердің ай сайынғы қиылысу нүктелерін сызықтармсн қосады.

а жауын-шашын мөлшер/, мм

15- сурет. Жоныиік.а бітгүмсыіы тіршілік ететін әртүрл» аудандлр үшііі клнмоіряммлллр (Іі. Іі. Яхомюк бойынша): а-Бухара кдласы (дамудың қолайлы жағданлары); б-Марссль'клласы (дамудың цодайсмл ждгдтілары).

Белгілі бір түрдің арсалының әр түрлі скі бөлімі үшін температура мен жауь.н-шашын жинағының көпжылдык, орташа керссткіштсрі нсгізіндс жасалған климограммаларды салыстыра отырып сол түрдің экологиялық стандартына азды-көпті сәйкес кслстін жагдайлар тура- лы пікір айтуға болады. Мысалы, В. В. Яхонтовтың (1964) бақылауы бойынша беде бізтұмсығы фитономус Бухара қаласының төнірсгіндс жыл сайын өте көп болып қаулап өсіп-өнсді. Ол Марсель (Франция) кдласы теңірсгінде кездсссді, бірак, онда оның сан мөлшері кеп бол­майды. Температура мен жауын-шашын көрссткіштсрінің шскарасы пунктирмен көрсстіп жасаған климограмманы Марсель қаласы үшін жасаған климограммаға қондырғанда көрссткіштердің арасындағы айырмашылық өте айқын байқалады (15-сурст). Климограмманың оңға қарай созылып кетуі фитономустың өсіп-өну кезіндс Франция- ның оңтүстігіндс жауын-шашын мөлшсрінің кеп болуын дәлслдсйді. Бұл жағдай зиянкестің сан мөлшершің көбсюінс ксдсргі кслтірсді.

Жыл сайынғы айлық температуралар мсн айлык жауын-шашын жинағының орта мөлшерін пайдалана отырып, бслгілі бір мсксн үшін қатарынан бірнеше жылға климограмма жасауға болады. Бақылаудағы насеком жаппай қаулап көбсйген жәнс оның сан мөлшерінің кілт төмендеген жылдардағы климограммаларды салысты­ра отырып, оның дамуы үшін температура мсн ылгалдылықтың біріккен жсрінің қолайлы жәнс қолайсыз жақтарын анықтауға бола­ды.

Биоклимограмманы қүруда жылдың әрбір жеке айлары үшін тем­пература мсн жауын-шашын көрссткіштерінің киылу нүктслерін кәдімгі түтас сызықпсн емес, насскомның арбір жеке фазасы үшін қабылданған тиісті шартты белгілсрмсн косады. Мысалы, пунктир 1йо

о жауын- шашын молиіері, мм

сызықшамсн личинканың, тұтас сызыкпсн срссск насскомның, нүктс- мсн жұмыртқа фазасының даму ксздсріндсгі көрссткіштсрді қосады. Сондыктан биоклимограмма температура мсн ылғалдылыктың тск насскомның жалпы дамуына ғана смсс, сонымсн катар оның жскс фазаларының дамуына да эсер стстіні туралы түсінік бсреді.

Жарық. Қүрлықта тіршілік стстін омыртқасыз жануарларга жа- рыктың тигізетін эссрі алуан түрлі. Тура жэнс шашыраңкы күн сэулссі насекомдар мсн кенелсрдің дснс тсмпсратурасы мсн қимыл әрскетінің өзгсріп түруына эсер етсді. Әр түрлі организмдсрдің ак- тивті эрскеті тэуліктің жарық жэнс караңғы ксзсңдсріндс эр түрлі дэрсжсдс өзгеріп тұрады. Осыған сэйксс насскомдарды күндізгі, ксшкі жэнс түнгі насекомдар дсп 3 топка бөлсді. Мысалы, күндізгі көбслск- тср (ақ кобелектер, нимфалидтср, жслксн канаттылар) тск күндіз ғана үшады, қорсктснсді, жұмырткалайды, ал коңыр көбслсктср түқымдасының өкілдсрі тек түндс гана активті болады. Сондыктан оларды түн көбслсктсрі дсп атайды. Ксшкі сағаттарда ғана (ымырт түсксн ксзде) активті болатын насскомдарға бражник түкымдасына жататын кобелектер, зауза қоңыздары жэнс т. б. жатады.

Насекомдар эр түрлі спектор қүрамын жаксы ссзсді. Әсірссс кыска толкынды (соның ішінде ультракүлгін сэулслсрді) спсктор бөлігін өтс жаксы кабылдайды. Көптегсн насекомдар ультракүлгін сэулслердің нэтижслі көзі болып саналатын сынап шамдары жарығына жаксы үшады. Олардың жарығы зиянды насскомдардың біркатарын (соның ішінде жемір көбелсгін) жаксы тартады да, керісіншс тор канаттылар, кокцинсллидтер сиякты пайдалы насскомдарды онша қызықтырмайды. Жарықта жаксы үшатын насскомдардың сдэуір бөлімі жыныс мүшслсрі пісіп жетілмсгсн күйде болады. Осыган бай­ланысты жарық қақпандары тек насскомдардың сан мөлшсрін ссспкс алу жэнс олардың ішіндегі зиянды түрлсрінің шығатын мсрзімдсрін білу ғана емес, сонымсн қатар солардың арасындағы зиянкестсрмсн күресу шараларын іздсстіру үшін дс пайдаланылады.

Насекомдар мсн кснслердің тіршілік циклін рсттсудс күндіз бен түннің, яғни фотопсриодтың үзақтығына байланысты туатын рсакци- яның маңызы зор. ¥зақ фотопсриодта организмнің біркатар үрпақтарының дамуы үздіксіз жүрсді. Ал фотопсриодтың ұзактығы сол түрге тэн аумалы табалдырыктан төмендсгсн ксздс даму тсжслсді де, насском қысқа диапауза күйінс көшеді. Дамудың мүндай түрі поливольтинді насскомдардың көпшілігінс тэн болады да «үзак күндік даму» типі деп аталады. Бұл жағдайда кыска фотопсриод осы мсксн үшін қолайсыз күз маусымының жакындап кслс жаткандығы туралы дэл космос сигналы болып саналады да, организмгс күні бүрын кыска қажстті физиологиялық даярлық жасауға мүмкіндік туғызады.

«¥зақ күндік даму» типінен баска «кыска күндік даму» да бслгілі (түт көбслегі, қызыл күйрықты көбслск, үшбүрышты түн көбслсгі жэнс баскалары). Мүндайда үздіксіз даму тек кыска күн

жағдайында ғана байқалады, ал үзак күн жағдайында насскомнын өсуі кілт баяулайды немесе диапауза басталады.

Топырақ, немесе эдафикалық факторлар. Насскомдардың, ксне- лсрдің, нематодтардың жәнс басқа ор.ганизмдердің көптсген түрлсрі өмір бойы топырақты мекендеп, сонда қоректсніп өсіп-өнеді. Ксйбір түрлері топырақпен уақытша (мысалы, қуыршактану, жұмьірткдлау кездерінде) байланысты болады. Ал топырақ тіршілік орталарыньін ішінде су мен ауа (атмосфера) арасынан орын алады жәнс оның тск өзіне ғана тән ерекшсліктері болады. Сондықтан топырак факторлары да организмдердің сан мөлшерінің динамикасында мацызды роль аткарады.

Топырақ фаунасының маңызы өтс зор. Онда кездссетін омыртқасыз жануарлар органикалық заттарды минсралдау процссінс катысады. Топырақта ауыл шаруашылык. өсімдіктерінің зиянке- стерімен қоректенетін жыртқыш жәнс паразиттік тіршілік ететін ор- ганизмдерде көп кездеседі. Сондьіктан біздің слдс топырак фаунасының пайдалы әрекеттерін күшсйту жолдары жстс зсрттелуде (мысалы, топырақтың құнарлылығын арттыру үшін жәнс омыртқасыздардың кейбір түрлерін топырак диагностикасы үшін пай- далану). Сонымен қатар топырақта ауыл шаруашылык. дакылдарына едәуір зиян келтіретін шыртылдақ қоңыздар мен заузалардьіц личин­калары, қызылша және картоп нематодалары сиякты зиянксстср дс дс тіршілік етеді. Осыған байланысты зиянды организмдсрмен күрс- судің тиімділігін көтеру үшін олардың өсіп-өнуінс топырак факторла- рының қандай әсері бар екснін білудің маңызы өте зор.

Топырақ фаунасының сан мөлшсрінің динамикасына етс күшті эсер ететін факторларға жататындар: топырақтың мсханикалык күра- мы, оның температурасы мен ылғалдылығы, ауа өткізгіштігі (аэра­ция), pH мөлшері мен топырақ ерітіндісіндсгі тұздардың кон- цснтрациясы жәнс топырақтағы органикалык заттардың мөлшсрі.

Топырақтың қүрамы мен қүрылымы. Топырактың негізгі физика- лык қасиеттері — температурасы, ылғалдылығы, ауа өткізгіштігі оның механикалық күрамы мен қүрылымына жәнс тығыздығына бай­ланысты болады. Сонымен қатар топырақтың күрамы жануарлардың жекелеген түрлерінің талғау қабілеттілігіне тікелсй эсер етуі мүмкін. Мысалы, зауза қоңыздарының (мәрмәрлі зауза, жэнс тағы баскалар) личинкалары жеңіл жэне қүмдак топырақта өтс катты зиян келтіреді, ал жүзім филлоксерасы ондай топыракта тіршілік стс ал- майды. Кравчик, июнь заузасы, марокка шсгірткесі тьіғыздалған тың және тыңайған жерді мекендеуді көбірск үнатады. Ал барылдак қоңыздардың тіршілігі үшін ең қолайлысы жыртылған бос топыракты учаске.

Температура. Насекомдардың тәулік ішіндегі жәнс тікс миграци- ялары әдетте топырақтың температурасына байланысты. Ал .топырак үстінің температурасы тәулік бойында едәуір қүбылмалы болса, онын тсреңірек қабаттарында (15-20 см) ондай күбылу аз байкалады. Мьі-

салы М. С. Гиляровтың бақылауы бойынша Полтава облысында та- мыз айьінда (топырактың қалыпты ылғалдылығы жағдайында) астык коцыздарының, тозац жсмірлсрінің жәнс шыртылдақ коңыздардың кейбір түрдерініц личинкалары тәулік бойында 2 рст, сртсңгі сағат 8- 10-да және ксшқұрым, топырақтың сң үстіңгі кабатына көтерілгсн, ал таңертеңгі сағаттарда және түстсн ксйін 5-10 см терсндікке кет- кен. Қыркүйск айында личинкалар топырак бстінс таңсртеңгі

Р

сағаттарда көтеріліп, ксшке дейін сонда болған (М. С. Гиляров,
1949).

Топырақты мекендейтін насекомдардың маусымдық миграцияла-
рын зерттсп анықтаудың маңызы одан да зор. Шіяртылдак
қоныздардың личинкалары қысқа карай әдстте тсрсңгс кстпсй,

тоңазыған кабатта қалады, ал заузалардың личинкалары сдәуір (120-

180 см) тереңдікке миграция жасайды жэне олар әдеттс жср астылық

судың деңгейі жоғары болатын учаскелерде ксздсспсйді. Осыған бай-
ланысты М. С. Гиляровтың айтуы бойынша (1949) Украинада зауза
коцыздарьі личинкаларының зиянксстік әрсксті жәнс топырақтың
үсгіңгі қабатына көтерілуі айдалған бос топырак кабатында
кыстайтын шыртылдақ қоңыздардың личинкаларына қарағанда бір
андай кешігіп басталады. Зиянксстердің топыракта мскендсу
мерзімдерін анықтау үшін осындай срекшсліктсрді сстс сақтау ксрск.

Ылғалдылық. Топырақтың ылғалдылығы қалыпты нормадан
жоғары болса, (әсіресе төменгі темпсратурамсн қосарланып) аэрация
нашарланады және патогенді микроорганизмдср тсз дамиды. Мүндай
жағдайлар насекомдардың өсіп-өніп кебеюінс және дамуына қолайсыз
болады.

Құрғақшылык кезінде топырақ ылғалдылығының қалыптан тыс
төмен болуы топырақты мекендейтін насскомдарды жсрдің терсңірск
қабаттарына миграция жасауына мәжбүр етсді жәнс олардыц
қуыршақтары мен жұмыртқаларының көпшілігінің тірлігін жоюына
әкеліп соқтырады.

Аэрация. Оттегінің мөлшері жағынан топырақтың үстіңгі
қабаттарындағы ауаның атмосферадағы ауадан айырмашылығы бол-
майды (су баспаған жағдайда), бірақ онда көмір қышқыл газы 10 ссс
көп болады. Терсңдеген сайын көмір қышқыл газының мөлшсрі

кебсйеді де оттсгі азая бастайды. Топырак, нсғұрлым ылғалды болса,

согүрлым ауа алмасуы нашарлайды да, көмір қышқыл газының

мөлшсрі арта түссді. Аэрация нашарлаған кездс насекомдар жер
бетіне карай көтерілугс мэжбүр болады.

pH мөлшері. Топырак реакциясы да оның ылғалдығы мсн аэраци- ; ясына байланысты. Ғалымдардың зерттеуі бойынша (Lamgenbuch R., 1932, Бобинская С. Г., 1937, Принц Я. И., 1937) ылғалы мол £ Кышкыл топыракта (pH 4...5,2) жолакты шыртылдак пен кара коцыр I шыртылдак коцыздардыц личинкалары басым болса, сілті рсакциялы (pH 8,1) капуста егісінде лимониус туысына жататын шыртылдак |у коцыздардыц личинкалары көп ксздсссді. Астык коцыздары мен

мәрмәрлі зауза сияқты оңтүстік түрлсрдің личинкалары кышқылы аз нсмссс сілтісі аз рсакциялы (pH 6-8) топыракты көбірск үнатады.

Топырақ ерітіндісінің концентрациясы. Топырақ срітіндісіндсгі түздардың концентрациясы жауын-шашынның аз нсмссс шамадан жоғары болуына байланысты жиі-жиі өзгсріп түрады. Мүмкін осыган байланысты топырақты мексндейтін насекомдар баска ортада тіршілік ететін насекомдарға Караганда орта жагдайларына бейімделгіш келеді де, топырақ срітіндісі концснтрациясыныц әдеттсгідсй қүбылмалыгына онша сезімталды смсс. Әуслі минсралды тыңайтқыштармен көп мөлшердс өндсгсн жағдайдың өзіндс дс олар- дың улы әсері насскомдарға айтарлыктай әсср стпсйді. Бірак сортац топырақта тек соған бейімделген аздаган түрлср гана тіршілік стс алады.

Органикалық заттардың топырақтагы мөлшері. Өсімдік калдык- тарына бай топыракта әрқашанда организмдср етс көп ксздсссді. Сс- бебі органикалық заттардың өздсрі сапрофагтар үшін, ягни насс- комдар мен кенелсрдің және нсматодтардың көпшілік түрлсрі үшін, қорек көзі болып есептеледі. Топыракта органикалык заттардың мөлшері өтс көп болса, онда фитофагтардың зиянксстік әрскетінің дәрежссі төменірек болады. Ссбебі ол заттардың жарым-жартысын фитофагтар корек ретінде пайдаланады. Мысалы, М. С. Гиляровтың жасаган тәжрибесі бойынша зауза коцызының закымдауынан кұм салған ыдыстағы өсімдіктердің өлуі гумустың 9%-тік маішсрі бар то- пырақ салынған ыдыстағыға қарағанда 1,5-2 ссс жогары болган.

Дата добавления: 2023-10-03