ЖАРҒАҚ ҚАНАТТЫЛАР ОТРЯДЫ - HYMEN0PTERA

Бүл отряд денссінің үзындығы 0,2 мм — 60 мм болатын біртскті 2 жұп жарғақ қанаты бар әр түрлі насекомдарды біріктіреді. Кейбір формаларында (мысалы, жүмысшы кұмырскаларда, ксйбір шаншар- лардың үрғашыларында) қанат болмайдьі. Мүртшалары жіп тәрізді, бүгілмелі, кейде қауырсын жәнс таспік тәрізді болады. Ауыз аппара­ты кеміргіш, кеміріп жалағыш, ксйдс редукцияланған. Қүрсағы қондырмалы, аспалы, сабақшалы болады, яҒни ксудемсн өте жіңішкеріп қылталанған немесс әр түрлі дәрсжедс үзарған бунақ арқылы жалғасады. Ұрғашыларында жақсы жетілген жұмыртқа салғыш қынабы болады. Бал ара мен жабайы арада жүмыртқа қынабы бізгекке айналған. Личинкалары қүрт тәрізді немесе жалған жүлдызқұрттар. Қуыршақтары ашык, көбінесе піллә ішінде болады.

Түрлерінің саны жағынан тек қоңыздар мсн көбелсктердсн ғана кем, ең ірі отрядтардың бірі — 100 мыңнан аса түрлері бар. Соның ішінде біздің елде 10 мыңдайы кездеседі. Қоректену сипаты және маңызы жағынан жарғақ канаттылар алуан түрлі. Олар фитофагтар және галла түзушілср, гүл шырынын және тозаңын пайдаланушылар, жыртқыштар және насекомдардың паразиттері болып саналады.

Жарғақ қанаттылар отряды қондырма құрсақтылар жәнс са- бақшалы қүрсақтылар деп аталатын 2 отряд тармағына бөлінсді.

ҚОНДЫРМА ҚҰРСАҚТЫЛАР ОТРЯД ТАРМАГЫ — Symphita. Қүрсағы қондырма типіне жататын, аяғының үршық бөлімі 2 бу- нақтан түратын, тск өсімдіктсрмсн гана қорсктснстін насекомдар. Оларға орман ағаштарына зиян келтіретін мүйізкүйрықтылар мсн егеушілердің бірқатар түқымдастары жатады.

Сабақ егеушілер түқымдасы — Cephidae. Денссі бүйір жақтарынан аздап қабысқан, басы жүмыр, үзындыгы 7-15 мм ірі нс- месс орташа насекомдар. Алдыңгы сирақтары бір тепкілі. Личинка- ларын жалган жүлдызқүрттар деп атайды, түстсрі ак., саргыш, шала дамыған көкірек аяқтары S — әрпі тәрізді иілгсн. Қүрсағының үшын- да түтікше тәрізді без болады.

’ Егеушілер (пилильщики) деп атайтын ссбебі: олар жүмырткалар кезде өсімдік сабағын жүмыртқа қынабымсн сгсп тсседі де, пайда болған тесікке жүмыртқасын салады. Одан шыққан личинка өсімдік ішінде қоректеніп, сонда тіршілік етеді.

Бүл түқымдаска жататын егеушілердің ішіндс ауыл шаруашылық дақылдарына зиян келтіретіндері: астык егегіш (Ccphus pygmacus L.), қара егегіш (Trachelus tabidus F.), алмүрт сгсгіші (Janus camprcssus F.)

Нағыз егеушілер тұқымдасы — Tenthredinidae. Алдыңғы аяқтарының сирагы^ тспкілі жалпақ денелі насекомдар. Личинкала- рының (жалған жүлдызқүрттардың) қүрсағында 6-8 жүп аяктары бо­лады. ¥рғашылар жүмыртқаларын көбінесе өсімдік тканіне-жапырагына, жапырақ сагақшасына, өрксніне, бітсу гүлінс, жемісіне, кейде субстрат үстіне салады. Көпшілік түрлсрі фитофаг- тар, ішінде қауіпті зиянксстер көп ксздсседі, мысалы, рапс сгсгіші (Athalia colibri Christ), алма сгсгіші (Haplocampa testudinca Kl.), бозғыл аяқты тұшала егегіші (Pristiphora pallipes Lcp.) жэне басқалары кауіпті зиянкестерге жатады.

САБАҚШАЛЫ ҚҰРСАҚТЫЛАР ОТРЯД ТАРМАҒЫ — Apocrita. Бүл топқа жататын жарғақ канаттылардың қүрсағы сабақшалы немс- се аспалы қүрсақтар типіне жатады. Аяқтарының үршық белімі 1 нс­мссе 2 бунақтан түрады. Личинкалары қүрт тэрізді, аяқтары болмайды. Сабақшалы қүрсақтыларға, ксйдс өз алдына жскс парази- тоидтар отряд тармағына бөлінстін бірқатар түқымдастар, сонымсн қатар қүмырсқалар мен аралар жатады.

Шаншарлар түқымдасы — Ichneumonidae. Паразиттік тіршілік ететін жарғақ қанаттылардың іиііндс сн ірілері (үзындығы 10-25 мм). Ұрғашыларының жүмыртқа салғыш аппараты (жүмыртқа қынабы) үзын болады. Ересек шаншарлар гүл нектарымсн жэне бал шығымсн Қоректенеді. Ал кейбір түрлсрінің үрғашылары жүмыртқа салгышымен шаншыған кездс жаракаттаған жсрден шығатын иссінің гемолимфасын сорады. Личинкалары насекомдар мен өрмскшілсрдің жүмыртқаларында, личинкаларында, қуыршақтарында паразиттік

тіршілік етеді. Мысалы, менискус, панискус дсп аталатындар астык сүр көбслегінің, хорогснсс деп аталатын капуста күйссінің паразит- тері осы түқымдасқа жатады.

Браконид түқымдасы — Braconidae. Шаншарларға Караганда кішірск, үзындыгы 5-15 мм, паразиттік тіршілік стстін жарғак канаттылар. Алдыңғы канаттарында түйыкталған тор саны 5-7-дсн аспайды және птсростигма деп аталатын калыңдау учаскс саКталады. Ересек насскомдары гүл нсктарымен және иссінің гсмолимфасымсн қорсктснеді. Личинкалары насекомдардың сыртқы жәнс ішкі паразит- тері, соның ішіндс өсімдіктсрдің көптсген зиянксстсрінің паразиттсрі. Мысалы, апантслсс туысына жататын браконидтср — Apanteles glomeralus L. капуста мсн шалкан ак көбслсктсрінің жэнс долана көбелегінің, A. solitarius Ratz — жүпсыз көбслсктің, ал рогас туысы- ның өкілдері — Rhogas dendrolimi Mats. — сібір көбслсгінің, Ph. diraidiatus Spin — күздік көбелск пен астык сүр көбслсгініц гуссни- цаларында паразиттік тіршілік стсді.

Біте щаншарлары немесе афидийдтер түқымдасы — Aphidiidae. Сыртқы күрылысы жағынан браконидтсргс үксас, бірак олардан айырмашылығы денссінің үзындығы 5 мм кіші. Ұсак болады да қүрсағының алдыңғы 3 бунағы созылып жіңішксргсн жәнс қанаттарындағы жүйкс саны сдәуір азайған, ягни жүйксленуі карапайым: Личинкалары бітелсрдің ішкі паразиттсрі, солардың ішіндс сң көп ксздссетіндсрі афидиус (Aphidius) жәнс праон (Ргаоп) туыстарының өкілдері.

Сцелионид түқымдасы — Scelionidae. Дснесінің үзындығы 0,6-6 мм, мсталдық жылтыры жок, кара түсті паразиттік тіршілік стстін үсақ жарғақ канаттылар. Мүртшалары әдсттс бүгілмслі, түпкі болігі сақинасыз тікслей ауыз тесігінің айналасына орналаскан. Қүрсағының бүйір жактары кемкерілген нсмссе жисктсрі еткір кырлы болады. Ли­чинкалары насскомдардың жүмырткалары мсн өрмскшілсрдің жүмыртка қабының паразиттері (жүмыртка жсгілср). Бұл түкымдаска зиянды бакашык кандаланың жүмыртка жсгіштсрі, сонымен катар тура канаттылардың, көбслсктсрдің, шыбындардың жәнс баска насс- комдардың да жүмырткаларының паразиттсрі жатады.

Трихограмма тұкымдасы — Trichogrammatidae. Мсталдык жыл­тыры жок сары, қоңыр нсмссс кара түсті жалпак дснслі, паразиттік тіршілік стетін өте ұсақ (үзындығы 1 мм аспайды) насекомдар. Мүртшалары қыска, түйрсуіш басы тәрізді. Мүртша шыбырткысының бірінші бунағының түбірі сакиналы болады. Ерсссктері гүл нсктары­мен қорсктенеді де, олардың личинкалары насскомдардың, әсірссс кебелектсрдің жүмырткаларында паразиттік тіршілік стсді. Трихог­рамма туысының біркатар өкілДері биофабрикаларда көбейтіліп, зи­янды көбслектсрге карсы биологиялык күрсстс пайддланылады. Олар — кәдімгі трихограмма (Trichogramma cvancsccns West), эупроктидус (T. euproclidis Gir) сркексіз трихограмма (Т. embryophagum Htg) және басқалары.

Қүмырсқа түқымдасы — Formicidae. Жарғак қанаттылар кұра- мындағы 6 мыңнан аса түрлері бар, ірі тұкымдас. Мүртшалары — бүгілмелі, құрсақ сабақшасы 1-2 бунақты, ал аяқтарының үршығы бір бунақты болады. Қүмырскаларда полиморфизм айкын білінсді, срксктерінің де және үргашыларының да қанаттары болады, бірак үрғашылары шағылысқан соң көп үзамай қанаттарын жоғалтады. Жұмысшы қүмырскалардың канаттары мүлдс болмайды. Олар топы- ракта немесе шіріген агаштың түбіне салынған үяда, яғни кұмырсқа илеуінде, ірі-ірі бірлестіктер қүрып, тіриіілік стсді. Қүмырсқалар тірі жәнс өлгсн насекомдармен, бітслср және кокцидтср денссінсн болініп шығатын тэтті заттармен, өсімдік дэнімен, саңыраукұлақтармсн, кей- дс өсімдік шырынымсн қорсктснсді. Осыған байлаңысты олардың маңызы да әр түрлі: топырақпсн байланысы барлар топырак түзілу лроцссіне қатысып пайда келтірсе, кейбір түрлсрі ағаштың сүрсгін бүлдірсді. Ксйде адамға, үй жануарларына ауру таратады. Бітелермсн және кокцидтсрмсн ете тығыз байланысты түрлсрінің біразы соларды қорғап, жыртқыш насекомдардың пайдалы әрсксттерінс ксдсргі кслтірсді. Ал ксйбер түрлсрі, ксрісінше, зиянды насекомдарды қүртатын жыртқыштардың қатарына кірсді. Оларға ор- манды зиянкестсрден қорғау үшін пайдаланылатын ормаиның кішкене қүмырсқасы (Formica polyclena Focrst.) және орманның қызыл қүмырсқасы (F. rufa L.) жәнс баскалары жатады.

Дата добавления: 2023-10-03