КОС КАНАТТЫЛАР ОТРЯДЫ - DIPTERA

Қос қанаттылардың немесе шыбындардың тек бір жүп алдыңғы канаты ғана болады. Кейде қанатсыз түрлері де кездеседі. Басы шар нсмесс жарты шар тәрізді, өтс қозғалмалы, ксудсге жіңішкс сабакша арқылы жалғасқан. Ауыз мүшслсрі сүйық тамақпсн қорсктенугс бсйімделген тіліп-сорғыш, шаншып-сорғыш және жалағыш. Личинка­лары қүрт тәрізді, аяқсыз. Қуыршагы ашық, нсмссе жабык, жалған піллә ішінде болады.

Бүл отрядтың 80 мыңнан астам түрлсрі бслгілі, соның 20 мыңы біздің елде кездеседі, Қос қанаттылардың ішіндс қан соргыштар мсн адамның және үй жануарларының ауруларын қоздырушыларды тасы- малдайтындары да, органикалық қалдықтармен (жануар жәнс өсімдік текті) жәнс гүл нектарымен қорсктенетіндсрі де, өсімдіктерді айкас тозандандырушылар мен фитофагтар да, сонымен қатар энтомофаг- тар да бар. Отряд үзын мүрттылар жәнс қысқа мүрттылар дсп ата­латын 2 отряд тармағына бөлінсді.

ҮЗЫН МҰРТТЫЛАР ОТРЯД ТАРМАҒЫ — Nematocera. Кеп бу- нақтан түратын үзын мұртшалары бар, денс пішіні маса тәрізді кос қанаттыларды біріктіреді. Личинкаларының бас капсуласы кепшілігінде жақсы жетілгсн, қуыршағы ашык, шыбын үшып шығар кезде қуыршақ қабының арка тігісі бойлай сегілсді. Біздің слдс бүл отряд тармақтың қүрамына 32 түкымдас, солардың ішіндс ұзын си- рақты шыбындар, маса, галлица, шіркей жәнс басқалары кіреді.

¥зын сирақтылар тұқымдасы — Tipulidae. Бұл түкымдаска жата­тын шыбындардың денесі үзынынан созылган (9-30 мм) маса тәрізді, басы кішірек, қарапайым көздсрі болмайды, канаттары мдрмәр түсті нсмссе оларда бойлык жолактар болады; аяктары жылтыр қара жо- лақтар мен дақтар бар өтс жіңішкс жәнс үзын болады, яғни дснссінс пропорционал смсс. Личинкалары сүр немссс қоңыр түсті, аяқтары болмайды, кішкентай басы алдыңгы көкірек астына тартыла орнала- сады және денссінін, артқы жагында жүлдыз тәрізді орналасқан 6 сүйсл болады. Қуыршақтары жабық куыршак типінс жатады. Личин­калары қарашірікпсн, өсімдіктсрдің тамырымсн, балдырлармсн, мүк және шіріген ағаш сүрегімен корсктснсді. Өсімдік зиянкестсрі рстіндс бслгілі түрлері: сазды, нсмссс зиянды үзын сирак (Tipula paludosa Mg.), капуста үзын сирагы (Т. oleracea L.), көктем үзын сирагы (Т. vcrnalis Mg.) жәнс баскалар.

Галлица түқымдасы — Ceccidomyiidae (Itonididae). Сымбатты қысаң денелі, үсақ (үзындығы 1-5 мм) насекомдар. Мүртшалары үзын, жіп тәрізді нсмесс таспик тәрізді. Көпшілігінде мүртша бу- нақтарының әрқайсысында піспск басына ұксас кылшыктар болады. Қанаттарында көлдснең жүйкслср болмайды (бойлык жүйкслсрдс көп емес.) Личинкалары қүрт тәрізді, аяктары болмайды, бас капсуласы жақсы жетілген, дснесінің алдыңгы және артқы жақтары сүйірлснгсн. Қуыршақтары жасырын (жалған піллә ішіндс) нсмссс жабык. Шы- бындар қоректенбсйді, ал олардың личинкалары саңырау- қүлақтармен, өсімдік тканімсн қоректснеді. Сонымсн катар өсімдік бітелерінің, жапырак бүргслерінің, кокцидтсрдің, алсйродидтсрдің, трипсілердің және өрмскші кснслсрдің жырткыштары болып санала- ды. Өсімдік қорсктілсрінен гсссен шыбыны (Mayctiola destructor Say.), тары қүмыты (Stenodiplosis panici Plotn.), каракат күмыты (Thomasiniana ribis Маг.)сиякты біркатар түрлсрі ауыл шаруашылык дакылдарының басты зиянкестерінің катарына жатады.

ҚЫСҚА МҰРТТЫЛАР ОТРЯД ТАРМАҒЫ — Вгасһусега. Бүл отряд тармакка жататын кос канаттылардың дснссі кыска жэне жу- андау, мүртшалары да кыска 3 бунакты, көбінссе кылшыкты болады. Личинкаларының анық көрінетін бас капсулы болмайды. Олар жалған піллә ішінде куыршакка айналады. Ашык куыршакты түрлсрі өте сирек кездсседі.

Қыска мүрттылар отряд тармағы түзу тігісті жәнс дөнгслск тігісті шыбындар болып 2 топка бөлінеді. Ересек насском шыгар ксздс біріншілерінің қуыршақ қабы, үзын мүртты кос канаттылардікі сияқты, түзу тігіс бойымен жарылады, ал екіншілсріндс жалган піллә үстіңгі жағынан дөңгелек какпакша аркылы сыртка ашылады.

Қысқа мүрттылар отряд тармағына кос канаттылардың 82 түқымдасы жатады. Біз окулыкта ауыл шаруашылык дакылдарының зиянкестері және энтомофагтар ксздссетін түкымдастардыц сң басты- ларымен ғана танысамыз.

Ызылдақ шыбындар түқымдасы — Syrpidae. Ұзьіндыгы 4-23 мм дсйін жететін ашық жасыл, сары, кек нсмссе қара түсті шыбындар. Дснссіндсгі қара-қоңыр жәнс ақшыл-сары түсті бойлық жолактардып кезектесіп орналасуы оларға аралармен үксастық бслгі берсді. Кейбір ызылдақ шыбындар дснесін қалың түк баскандыктан, түкті араларга үқсайды. Личинкалары құрт тәрізді, аяқтары болмайды, дснссінің ал- дыңғы жағы жіңішке, артқы жағы жуандау келеді. Артқы тыныс тссіктері бірімсн-бірі қосылып, тыныс түтікшесінің үшына орна- ласқан. Тыныс түтікшссі үзын нсмссс к.ыск.а болуы мүмкін. Личин- калар өздсрінің қимыльі жагынан сүліктсргс ұқсас. Қуыршагының түсі әр түрлі (жасылдау, сарғыш, сүттей ақ немесе қоңыр рсңді) пішіні цилиндр тәрізді, жалған пілләнің ішінде жатады.

Құрамында 4500 түрлері бар ірі тұқымдас. Шыбындар гүлдін нс- ктарымсн және тозаңымсн қоректсніп, өсімдіктсрдің тозаңдауына қатысады. Ал олардың личинкалары тіршілік ету жағдайларына жәнс қоректік заттарға мамандануына байланысты алуан түрлі болады. Көптсген түрлсрі фитофагтар, солардың ішіндс пияз ызылдагы (Eumcrus stigatus Fel.) сияқты өсімдіктің қауіпті зиянкестсрі дс ксз- дессді. Бірқатар шыбындардыц личинкалары ағаш қуысында, қабық астында өсімдіктермен жәнс жан-жануарлардың қалдықтарымсн қорсктсніп, санитарлық роль атқарады. Бірлссіп тіршілік стстін жарғақ қанатты насекомдардың үяларында кездссіп, солардың личин- каларымсн қорсктснетін арамтамақтары да (инквилиндср дс) ксздс- седі. Ксйбір түрлсрінің личинкалары біте, хсрмес, кокцид, трипс сияқты өсімдік жапырақтарының зиянксстсрімсн қоректснсді. Мыса­лы, тіршілігі 20-шақты күнгс созылатын acrfa баулы сирфидтің (Syrphus ribisii L.) бір личинкасы күн сайын капуста бітссінің 200 жсп қүртады.

Астық шыбындары түқымдасы — Chloropidae. Ұзындыгы 1-4 мм, көпшілігінің ортацғы арқа бунағында қара-қоңыр жолақтары бар үсак. шыбындар. Бас бөлігіндсгі төбс үшбұрышы айқын керініп түрады. Қанаттарының жүйкеленуі қарапайымдау, кейде жүйкслсрі қысқарып, кішкснтай пластинка тәрізді болып көрінеді. Личинкала- рының түсі сарғыштау, басы және аягы болмайды, дснс түрқы көбінссс цилиндр тәрізді, дөңгслсніп кслгсн анальдық бунақта тыныс тссіктсрі орналасқан 2 төмпешік болады. Қуыршағының дамуы піллә ішінде өтеді.

Бүл тұқымдастың қүрамына қос қанатты насекомдардың 1500 аса түрлсрі кірсді (солардың ішінде 400-дейі біздің слде ксздсссді). Ли- чинкаларының қоректсну сипаты алуан түрлі. Көпшілік түрлсрі ас­тык, кияқ, қоға түқымдастарына жататын есімдіктермен қорсктснсді, олардың ксйбірсулерінің закымдауынан өсімдік сабағында сигара тәрізді галла пайда болады. Бүл топқа шведтік шыбындар (Oscinclla frif L. жэне О. pusilla Mg.), жасыл кезді шыбын (Chlorops pumilionis Bjcrk) сияқты астық тұқымдас дакылдардын басты зиянксстсрі жата­ды. Кейбір түрлсрі ағаш сүрсгінің және басқа өсімдіктердің шіри ба-

стаған мүшелерінде кездесіп, сапрофиттік тіршідік стсді. Біркатар түрлсрі жыртқыштар-олардың личинкалары өрмскшілердің жүмыртқа піллэсіндс, дәуіттсрдің оотскасында нсмссс шсгірткелсрдің күбіршссіне еніп, солардың жүмырткаларымсн, ал ксйбірсулсрі та- мыр бітелсрімен корсктснеді.

Гүл шыбындары түқымдасы — Anthomyiidae. Түстсрі әртүрлі, қара түстен бастап күлгін-сүр жәнс сары түскс дсйін өзгсрсді, үзын- дығы 2,5-11 мм жстстін ірі нсмссс орташа дснслі шыбындар. Еркск шыбындардың көздсрі бірінс-бірі етс жақын, тіпті түйісіті түрады. Маңдай қылшықтары параллслді «аллсйка» түрінде орналаскан. Лп- чинкаларының көпшілігі фитофагтар мсн сапрофагтар, аздап жыртқыштар мсн паразиттср дс ксздсссді. Өсімдік қорсктілсрінің ішіндс зиянды түрлсргс жататындары: қызылша шыбындары

(Pegamyia hyoscami Panz., P. bctac Curl.) көктсмгі капуста шыбыны (Delia brassica Bche.), жазғы капуста шыбыны (D. floral is FI I.), пияз шыбыны (D. antigua Mg.) жәнс басқалары.

Тахиндер түқымдасы — Tachinidae. Үлксндігі әр түрлі (ұзындығы 3-20 мм), көпшілік жағдайда дснссін үрпигсн тікснск тәрізді қылшықтар басқан. Сондықтан оларды кірпі шыбындар дсп тс атай- ды. Личинкалары қүрт тәрізді, аяқтары болмайды, көбінссс түсі сарғыштау, денесінің бас бөлімі сүйір, артқы жағы жалпактау кслсді. Қуыршақтары жалған піллә ішіндс болады.

Қос қанаттылар отрядының ішіндсгі ірі (5 мындай түрлсрі бар), сонымсн қатар пайдалы түрлерінің (паразиттік тіршілік стстін) саны жағынан сң бағалы тұқымдастарының бірі. Ерссск шыбындар гүл нс- ктарымсн, бал шығымсн, ксйдс иссінің гсмолимфасымсн корсктснеді. Олар әсірссе шатыр гүлді өсімдіктсрді (мысалы, сәбізді) ұнатады.

Бүл түқымдасқа жататын шыбындардың сң нсгізгі срскшслігі — барлығының личинкалары насскомдардың ішкі, ксйдс сыртқы пара- зиттері. Біраз түрлсрінің (мысалы, эрнсстия жанс фороцсра дсп ата­латын шыбындар) личинкалары зиянды көбслсктсрдің ксйбір түрлерінің (мысалы, капуста кобслсгі мсн жүпсыз көбслсктср) жүлдызқүрттарының тиімді паразиттсрі болып саналады. Көптсгсн түрлерінің личинкалары тақтамүрттылар, жапыракжсгілсрі, бізтүмсықтылар, барылдақ қоңыздар сиякты қатты қанаттылардың бірқатар түқымдастарының өкілдсріндс, сонымсн катар сгсушілсрдің личинкаларында жәнс есімдік қорскті қандалалардың срсссктсріндс паразиттік тіршілік етсді. Әсірссе бакашық кандалалар мсн сүйір ба- сты қандалаларда паразиттік тіршілік стстін кірпі шыбындар тобы- ның маңызы өте зор. Мысалы, алтын түсті фазия, сұр фазия, ала фазия, кара фазия дсп аталатын шыбындар зиянды бакашык қандаланың сң басты энтомофагтарының катарына кірсді.

V - ТАРАУ. НЕМАТОДТАР, КЕНЕЛЕР, ЖАЛАҢАШ ШЫРЫШТАРДЫҢ СЫРТҚЫ, ІШКІ ҚҰРЫЛЫС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ЖЭНЕ СИСТЕМАТИКА НЕГІЗДЕРІ

НЕМАТОДТАРДЫҢ СЫРТҚЫ ЖЭНЕ ІШКІҚҰРЫЛЫСЫ

Өсімдіктсрмсн қорсктенстін жұмыр қүрттарга (фитонсматодтарға) жататын жәндіктср өтс ұсақ (ұзындығы 0,5-5 мм), жіп тәрізді, ксіідс алмұрт жәнс шар тәрізді болады. Дснссі 3 бөліктсн тұрады: алдыңғы, ортаңгы, жәнс артқы бөліктср. Алдыңгы немссс бас беліккс бас кап- суласы мсн өңеш маңайы кірсді. Ортаңгы бөліккс ортаңгы ішсктің басталған жсрінен бастап аналь тссігінс дсйінгі аралык, жатады. Аналь тесігінсн ксйінгі бөлікті дснснің арткы нсмссс қүйрык, болімі дсп атайды.

Бас капсуласьіның ортасында срін жәнс бас бүдырмақтары мсн ауыз тссігі орналасады. Осы арада мсханикалык. (тангорсцспторлар), химиялық (амфидтср) жәнс жарык, (фоторсцспторлар) ссзу мүшслсрі болады.

Рецспторлар бүртік (папилл) нсмссс қылшык, түріндс болады да скі шеңбер құрып орналаскан: бірінші шсңбср ерін үстіндс 6 бүртіктсн, екінші шсңбср тікслсй бас үстіндс 10 бүртіктсн түрады (11а-сурет). Фазмидия класс тармағына жататын нсматодтарда оңешпен қатар бір деңгейдс орналасқан тағы скі мойын бүртігі (дсй- рнд) болады. Нсматодтардың ксйбір түрлсрінің срксктсріндс тагы

қүирық тангорсцспторлары ксздсседі.

ІІ-сурст. Нематодтардың денесікің ал- лыцгы белігі (А. А. Парамонов жане И. Ан-

лраш бойынша):

а-ііематодтардың бас белігінде ссзім мүиіс- лсрініқ орналасуы: І-жылжымалы еріндер; 2'жылжымантын еріндср; 3-ерін танго ре­пе пторлары; 4-бас тангорецепторлары* 5- амфндтер; 6-ауыз куысы; 7-оңеш; б-нематод денесінің бас болімі: І-ауыз қуысы; 2-сти­лет; 3-стилеттің булшық еті; 4-стилеттін ба­сы; 5-арқа безінің тармагы; 6-оңеш.

Амфидтер нсмесе бүйір мүшслері, иіс ссзу шұңкыры түрінде срін үстінде нсмесе бастың скі жағында орналаскан.

Фоторсцепторлар көбінссс сркін тіршілік стетін теціз нсматодта- рында ксздеседі: олар үстіңгі жағы линзалармсн жабдыкталган әр түрлі түсті пигмснттелген көз қуысы түріндс болады.

Нсматодтардың дснесі тері эпитслиясының жүка қабаты — гипо- дермадан пайда болатын созылгыш кутикуламсн қапталган. Олардың кутикуласы көбінссс сақиналы: сақина саны әр түрлі, ал олардың снінің жалпақтығы нематодтың жасына және оның қандай түргс жа- татындыгына байланысты болады. Сондықтан бүл бслгі диагностика үшін пайдаланылады. Көпшілік жагдайда сакиналарда пішіндері әр түрлі (нүкте, таяқша, тілік жәнс тагы басқа) және әр түрлі дәрежсдс тыгыздалған учаскелср кездсссді. Арқа жәнс қүрсақ жактарында, әсіресе дененің екі бүйіріндс, кутикула тығыздалып, 4 бойлық білік «хорда» жасайды. Нематодтардың кейбір түрлсрінің бүйір «хордала- рының» ішімен зэр шығару каналы өтсді.

Тері туындыларына негізінсн экскреторлық (зәр шығару) кызмстін атқаратын тері бсздері дс жатады. Олардың күрамына мойын бсзі мен қүйрық бездері кіреді. Мойын бсзі (ренстта) фитонематодтардың әр түрлі топтарында әр түрлі дәрежедс бүтакталған 1-2 без клетка- ларынан түрады. Соңғылардыц өткізгіш түтікшесі дснснің бауыр жағында өңеш дснгсйіндс орналаскан зәр шығару саңлауына ашыла- ды. Афазмидия класс тармағының өкілдеріндс, мойын бсзінсн басқа, жоғарыда айтылған кутикуланың «хордаларында» бүйір бсздсрінің бір жүбы жәнс 3 қүйрық бсздсрі болады. Ал фазмидия класс тармағының өкілдеріндс, мойын безінсн басқа, екі бүйір қүйрык бездсрі-фазмид- тср болады және де ксйбір нағыз фитонематодтарда олар бездің фун- кциясын жоғалтып, ссзу мүшслсрінс айналған.

Жылжымалы срінмен бүркслген ауыз тесігі алдыңғы ішсктің бас- тамасы болып саналатын ауыз қуысымсн (стома) жалғасады. Стома- ның керегелері тегіс нсмесе қозгалмайтын тіс тәрізді қосалкылармсн (онколармен) немесе қозғалмалы тістсрмен жабдықталуы мүмкін. Нағыз фитонематодтардың стомасының ксрсгслері найза нсмссе қанжар тәрізді шаншығыш аппарат жасайды (11 б-сурст). Бүл жағдайда ауыз қуысы тарылып капиллярға айналады.

Ауыз қуысынан ксйін өңсш басталады. Ксйдс ол бүлшық ст тканінсн түрады жәнс ішкі саңлауы үш қырлы карапайым болады. Бүл жағдайларда өңеш бірнсшс бөлімге жіктелген және сдәуір көлемді бұлтықтармен нсмссе бульбустармен жабдықталған. Бульбу- стың ортацғы немесе мстакорпалдык және арткы нсмссс кардиалдык деп аталатын түрлері болады. Шірігсн өсімдік қалдыктарымсн қоректенетін сапрофагтардың біркатар түрлерінің кардиалдык бульбу- сы иленіп калган тамақ кссектсрін майдалап араластыратын уаткыш аппаратпен жабдыкталган (12-сурст). Бүл жағдайда бульбустың бұлшық еті жақсы жстілгсн болады.

12- сурет. Нематодтардың дене қурылцсы
(Л. А. Парамонов және Ф. И. Брюшкова бой-

мнша):

і-үрғашысы; б-сркегі; 1-ауыэ куысы; 2-енеш;
і-ортацгы бульбус; 4-нсрв сакинасы; 5-
артқы бульбус; 6-ортаңгы ішек; 7-жұмыртка
безі; 8-жүмыртқа өткізгіш; 9-жатын <ал-
дыңғы жене арткы); 10-ұрық безі; 11-сперма-
гозоидтардың пісіп-жетілу зонасы; 12-үрык
•чкізгіш; 13-үрык, шашкыш канал; !4-спику-
і.іар; 15-рулек; 16-бурса канаттары.

Өсімдік шырынымен қоректснстін нсматодтардың кардиалдык бульбусы бүлшық етсіз дссс дс болады. Бұл жағдайда 3 өңсш бсзі (арқа және 2 бүйір бездері) өте жақсы дамыған. Ксйбір түрлсрдс бсз- дер кардиалдық бульбуста болмай, денс қуысына қарай салбырап түрады.

Нағыз фитонематодтарда өңсш ішінің капиллярлық болуы ішсктсн тыс қоректенудің тек соларға гана тән сксндігін дәлслдсйді, ауыз куысындағы стилетімен шаншыган кезде жарақаттанган өсімдік тканінс өңеш бездерінсн фсрменттер бар секрет қүйылады. Одан соң фермснттердің қатысуымен алдмн ала өңдслгсн тамак тамшысы ауыз куысымен өңеш арқылы ортаңғы ішсккс өтеді, онда тамақтың қорытылуы толығымсн аяқталып, қорытылған тамақ денсгс сіңірілсді. Ортаңғы ішек керегесі эпителия қабатымсн астарланған түтікше тәрізді болады. Көбінесе ол скі бөлімнен, яғни тамақ жиналатын ксң резсрвуардан және түтікше тәрізді жіңішкс бөлімнен түрады. Соңғы бөлім артқы ішекпсн жалғасады. Оның ішкі керегесі кутикуламсн ас- тарланған. Артқы ішек аналь тссігі аркылы сыртқа ашылады. Фазми- дия класс тармағына жататын насскомдардың көпшілігінің артқы ішегі ректалдық бездсрмсн байланысты болады. Ол бсздсрдің атқаратын қызмсті онша бслгілі смсс, бірак галла түзуші нсматод- тардың ректалдық бездсрінен бөлінстін белокты заттардан, әр жолы

салынган жүмыртка тобын қорғайтын, желатин тәрізді коспа пайда болады.

Нематодтар жыныс диморфизмі жаксы дамыган дара жынысты ор- ганизмдер. Ерксктсрі үрғашыларына Караганда үсак, пішіні жіп тәрізді жәнс активті түрдс кимылдай алады. Ал үрғашыларының (мы­салы, галл жәнс циста жасаушы нсмаі[одтарда) дснссі алмүрт пішіндсс немесс шар тәрізді болады да, өсімдік тамырына жабысып кимылсыз тіршілік стсді. Ерксктсрінің үрыктандыру мүшслсрінс жүптанған спикула және оларды багыттаушы рулек жатады. Нсма- тоданың срксгі спикуласын үргашысыныц жыныс тссігінс (вульвасы- на) снгізіп оны үрыктандырады. Систематика үшін спикулдның пішіні маңызды роль аткарады.

Фазмидия класс тармағына жататын біркатар түрлсрдің сркск- тсріндс бурсалдык канаттар дсп аталатын кутикула катпарлары бо­лады. Олар дснснің күйрык бөлімінің скі жак бүйіріндс орналаскан. Олардың қүйрык үшына жстпсуі дс (лептодсрлі бурса) немесс одан асып тұруы да (пслодсрлі бурса) мүмкін. Бурсалдык канаттар шағылысу ксзінде үрғашысының дснссінс срксгінің жармасуы үшін кажет, олар әдсттС ссзу мүшелсрімсн (күйрык тангорсцспторлары- мсн) жабдыкталган.

НЕМАТОДТАРДЫҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Нематодтардың дамуы жүмыртка, личинка жәнс срссск нематода фазаларынан отсді. Жүмырткаларыныц формасы әдсттс үзынынан со- зылған сопакша нсмссс бүйрек тәрізді. Личинкалары даму процссіндс 4 рст түлсйді. Осыган орай личинкальік жасының саны да төртсу бо­лады. Фитонсматодтардың көпшілік түрлсрінің (тилснхид отрядының өкілдсрінің) бірінші түлсуі жүмыртка кабының ішіндс етсді де жүмыртка жарылган ксздс сыртка бірдсн И жастагы личинка шығады. Кейбір түрлсрдің І-ІІ жастагы личинкалары (мысалы, сабак нсматодтарының) өңсш бсздерінің нашар жстілуі салдарынан та- макты ішсктсн тыс сыртта корытуға кабілстсіз болады. Сондыктан олар өсімдік тканіндс сол ксзде тамактың артығын гидролиздсй ала- тын ерссск нематодтар болғанда ғана дүрыс дами алады.

Фитонсматодтардың ксйбір түрлсрінің даму ерскшслігі белгілі бір маусымның немесс ксзеңнің колайсыз жағдайларынан өтугс бсйімдслушілігінен туады. Мұндай бейімдслушіліккс галл жәнс циста түзу жатады. Нағыз галл түзушілср — угрицалар. Мысалы, бидай масактанған ксздс бидай нсматодасының личинкалары гүл түйінінің ішінс еніп, сонда корсктенсді. Осыныц нәтижссіндс бидай дәнінің ор- нына галл пайда болады. Личинкалар сол галл ішіндс дамуын аяктайды, үрғашылары сонда жүмырткалайды, жұмырткадан личин­калар шығады да галл кабығыныц сілсксйлі тканімсн корсктснсді. Түлегеннен кейін личинкалар тсрі кабатын тастамай, тыныштык калыпка көшсді. Сыртынан Караганда бидай дәнінс үксЗс кспксн галл 80

ішіндс орасан кеп (17 мыңга дсйін) личинкалар боладм. Егер галл ылгалДы топыракка түссс, онда личинкалардың активтігі жәнс даму- ының одан әрі созылуы кслссі жылы көктсмдс байкалады.

_е Ц и станы түрлішс тсрілі нсматодтар нсмссс гстсродид түкымдасының ксйбір өкілдсрі (кызылша мсн сүлы нсматодалары жәнс баскалары) түзсді. Олардың эмбриональдык дамуы кутнкуласы цистага айналатын анасының ішіндс аяқталады. Мұндай күйдс нсма- тодалар қолайсыз жагдайларга етс төзімді кслсді: қоршаған ортаның ылгалдылығы мсн тсмпсратурасының кұбылмалы әссрінс үзак уакыт көнс алады. Мысалы, қызылша нсматодасының цистасы тіршілік кабілсттілігін 6 жыл бойы сактаганы ғылымга бслгілі. Көктсмдс то- пырак ылғалдылығының, корсктік өсімдіктің тамырынан бөлінстін заттардың жәнс лайықты тсмпсратураның әссрінсн цистадан личин­калар шығады да өсімдіктің тамырына снсді.

ФИТОНЕМАТОДТАРДЫҢ КЛАССИФИКАЦИЯМ!

Нематодтар класы адснрфор нсмссс афазмидия жәнс ссцернснт нс­мссс фазмидия дсп аталатын класс тармағына бөлінсді.

АДЕНОФОР КЛАСС ТАРМАҒЫ - ADENOPHOREA

Бүл топка жататын нсматодтардың бүйір жағындағы күйрык бсз- дср — фазмидтср болмайды: тангорсцспторлары көбінссс кылшык түріндс болады, химиялык ссзім мүшслсрі (амфидтср)— калта, түтікшс нсмссе саңлау тәрізді олар бастың скі жағына орналаскан, мойын бүртіктсрі (дейридтер) болмайды, мойын бсзі (рснетта) үлксн, бірак каналсыз. Көпшілігіндс мойын бсзінсн баска көптсгсн бүйір бсздсрі болады. Олардыц түтікшслсрі дснссінің бүйір «хордалары» аркылы сыртка ашылады. Бүл класс тармакка тсңіз жәнс түщы су нсматодалары жатады, тск аздаған түрлсрі ғана өсімдіктсрді закымдайды. Кейбір түрлсрі паразиттік тіршілік стсді, жырткыштары да ксздсссді.

СЕЦЕРНЕНТТЕР НЕМЕСЕ ФАЗМИДИЯЛАР КЛАСС ТАРМАҒЫ - SESERNENTA

Бір жүп фазмидтсрі бар, тангорсцспторлары бүртік тәрізді болады жәнс көбінссе дснснің алдыңгы бөлігіндс шоғырланған. Аналь тссігінің айналасында орналасатын бүртіктср тск срксктсріндс ғана ксздсссді. Иіс ссзу шүңкырының (амфида) пішіні санлау тәрізді, срін үстінде орналаскан. Афазмидия тұкымдасының өкілдсрінсн тагы бір айырмашылығы — дсйридтсрі жаксы жстілгсн, мойын бсзі тарам- данған жәнс бір нсмссс скі каналы болады. Көпшілік түрлсрі тұщы су жәнс топырак фаунасына жатады. Тсңіздс ксздссстіндсрі етс аз. Класс тармақтың көптсгсн өкілдсрі шіріндісі мол топырақты мсксн- дсп, өсімдіктсрмсн қорсктснсді. Кснбірсулсрі баска жануарлардың сссбінсн паразиттік тіршілік стсді жонс жырткыш түрлсрі дс кездс- ссді.

Фазмидия класс тармагы рабдиттер жэнс тилснхидтер дсп атала­тын 2 отрядқа бөлінсді. Ал өсімдік қорскті нсматодтардың капшілігі, бір мыңдай түрлері тилснхид отрядына жатады. Сондыктан бүл окулықта тек осы отрядтың ғана басты-басты түкымдастарына сипат- тама бсріледі.

ТИЛЕНХИДТЕР ОТРЯДЫ - TYLENCHIDAE

Бүл отрядқа тән нсгізгі белгілср: кутикуласы сакиналы, ауыз қуысы (стомасы) стилетке айналған. Бірнсшс тарамнан түратын мой- ын безінде бір ғана канал болады. Өсімдік зиянксстсрі рстінде маңызы бар нематодтар афеленхоидид, тилснхид жәнс гстеродсрид түкымдастарына жатады.

Афеленхоидид түқымдасы — Aphelenchoidea. Ұзындығы 1 мм кем үсақ нематодтар, бас капсуласы аздап катайған (склсротиздснген). Стилетінің түп бөлігі жаксы жстілгсн. Арка бсзі өңсш куысына ор- таңғы (мстакорпалдык) бульбустың алдыңғы бөлігі түсында ашылады. Метакорпалдық бульбустан кейін ортаңғы ішск басталады. Рулск бүларда дамымаған. Түқымдастың көпшілік өкілдсрі саңраукүлактың мицелиясымен қоректснеді. Біраз түрлері нссскомдардың ішкі жәнс сырткы паразиттері, кейбір түрлері — фитофагтар есімдіктсргс зиян кслтіреді. Аса қауіпті зиянкестсрдің катарына бүлдірген (Aphelenchoides fragariae Ritz.> және хризантема (A. ritzcmabosi schwartz) нематодалары жатады.

Бүрлі тікенекті нематодалар түқымдасы — Tylenchidae. Денс пішіні үршык тәрізді, баска фитонематодтармен салыстырғанда ірі (үзындығы 5 мм дейін). Бас капсуласы аздап кана катайған, дснесі кедір-бүдырсыз тегіс, кейдс сакиналы болады. Стилсті үлксн смсс, оның түп бөлімі шар тәрізді 3 буылтыкты. Стилеттің бүлшык еттері оның бойлы білігінс бүрыш жасай бағытталған. Өңсштің арка бсзі стилеттің аяқталған жерінде өңеш қуысына ашылады. Өңештің ор- таңғы бульбусы жаксы жстілгсн, пішіні сопакша. Ерксгінің де, үрғашысының да қүйрық бөлімі конус пішінді, сркегінің бурсалдык канаттары не жаксы жетілген, бірак бүл жағдайда күйрық үшынан аспайды, немесе рудимент түрінде болады, бурсалардың калдығы аналь тесігіне қарама-карсы жатады. Көпшілік түрлсрі — фитофаг­тар, олардың ішінде әсірссс сабак нематодалары мсн угрицаларға жа- татын қауіпті зиянкестерде көп. Сабак нематодалары туысына (Ditelenchus) картоптың сабақ нсматодасы (D. destructor Thorne), бүлдіргсннің сабак нематодасы (D. dipsaci Kuhn) жәнс баскалары, ал угрица туысына (Anguina) бидай нематодасы (A. tritici Slcinb.) жа­тады.

Гетеродерид немесе түрліше терілі нематодтар түқымдасы — Heteroderidae. Ұзындығы 0,5-1,8 мм болатын үсак немесе орташа де- нелі, жыныс деморфизмі жаксы дамыған нематодтар. Ерксктсрі жал­пы нематодтарға тән жіп тәрізді пішінді сактайды, ал үрғашыларының денесі алмүрт немесе шар тәрізді болады. Кутикула 82

иірімі еркектеріндс ірі, үрғашыларында жіңішкс кслсді. Стилсттің бұлшық еттері оның бойлы бөлігінс қатарласа жатады. Өңсштің ор­та ңғы бульбусы шар тәрізді дөңгслек. Еркегінің спикуласы жұмыр ба­сты, рулегі қырынан Караганда сызықша тәрізді, дснссінің құйрық бөлімі моқал, бурсалдық канаттары болмайды. Ұрғашылары аналь тссігі аркылы жұмыртка капшығын (оотска) жасайтын заттарды боліп шығарады. Ол қапшықта жүмырткалар мсн личинкалар жатады нсмесе өлгсннсн ксйін үргашы нсматоданың өзі іші жүмырткага толы цистаға айналады. Көпшілік түрлері өсімдіктердің тамырымсн қоректенетін фитофагтар. Аса кауіпті зиянкестерге бсріш (галла) нс- матодалары мсн гетеродералар жатады.Солардың ішіндс көрнекті өкілдсрі: бсріш нсматодалары туысынан (Mcloidogync)— оңтүстік беріш нсматодасы (Meloidogyne incognita Kof ct White.), явандық бсріш нематодасы (М. javanica Treub), арахис нсматодасы (М. arenaria Neal) және басқалары, гетсродер туысынан (Heterodcra) — қызылша нематодасы (Н. Schactii schmidt), картоп нсматодасы (Н. rostochicnsis Woll) және баскалары.

КЕНЕЛЕРДІҢ СЫРТҚЫ ЖӘНЕІШКІҚҮРЫЛЫСЫ

Дене бунақтары. Кенелердін дснссі 4 болімгс болінеді. Олардың әрқайсысы саны әр түрлі бунактардан түрады, бірак алғашкы бу- накталудың ізін тек карапайым түрлсрінсн ғана коругс болады. Ауыз мүшелерінің комплексін гнатосома, ал нағыз денені — идиосома (13- сурет) дейді. Идиосома 4 жүп аяк орналаскан подосомага жәнс опи- стосомага бөлінеді. Подосома ксйдс мынадай скі бөлімнсн түрады: 2 жұп алдыңғы аяқтар орналаскан проподосома жәнс 2 жүп артқы аяктары орналаскан мстаподосома.

Гнатосоманың күрамына ауыз алдындағы бунактың жәнс одан кейінгі екі бунактың (аяктары бар) астыңғы жарты сақиналары кіреді. Сонда соңғы скі бунактагы аяктар хслицсра жәнс псдипальпы дсп аталатын ауыз аяктарына айналған. Подосоманың күрамына корсетілген бунактардың үстіңгі жарты сакиналары жәнс әрқайсысында бір жүп аяқтары бар 4 түтас бунактар кірсді. Аяктары

ІЗ-сурст. Кене денесінің бөлімдерге беліпу
схсмасы (f¹. Фрицше бойынша):

І-гнатосома; 2-проподосома;3-метаподосома;
4-опистосома; 5-протеросома; 6-гистсросома;
І+2+З-просома; 2+3+4-идиосома; 2+3-подосо-
ма.

жок калган 11 бунак опистосоманың күрамына снсді. Сөйтіп кенс- лсрдің дсне бунақтарының жалгіы саны 18 жстсді, бірак үксас бу- нақтардың косьілуы (олигомсризациялану) ссбсбінсн көрінстін бунақтар саны кснслсрдің көпшілік топтарында 13 аспайды.

Ауыз мүшелері. Кснслердің ауыз мүшслсрі ксміргіш жәнс шан- шып — соргыш типтерінс жатады. Ксміргіш ауыз өсімдіктің түкымы, үннан жасалган әр түрлі тагам, органикалық калдыктар сиякты өнімнің қатты нсмссс қүрғақ түрлсрімсн корсктснстін кснслсргс (мы­салы, қойма кснслсрінс) тән. Мүндай ауыз аппаратының хслицсра- лары — ауыз аяктарының бірінші жүбы кыскаш тәрізді жәнс олар жылжымалы жәнс жылжымайтын саусақтармсн жабдыкталган. Сау- сақтардың ішкі бстінде корскті үгітстін тістсрі болады. Ауыз аяқтарының скінші жүбы — псдипальпілср (кармалагыш аяқтар) ауыз тссігін астынан жәнс скі жанынан бүрксп түрады. Нагыз аяқтар сияқты олар да 6 бунақтан, ягни жамбас, үршык, сан, тізс, сира к жәнс табаннан түрады. Псднпальпаның жамбасы гнатосома бу- нактарының төмснгі жарты сакиналармсн түтасып гипостом дсп ата­латын жүпсыз пластинка қүрады.

Шаншып-соргыш ауыз мүшслсрі, мысалы өрмскші кснслсрдс сүйық тамақпсн қорсктснугс байланысты, өтс өзгергсн. Хслицсраның жылжымайтын саусактары бірімсн-бірі қосылып, стилофор дсп атала­тын жүпсыз шомбал мүшсні, ал жылжымалы саусактары жұптас жіңішке қылшыкты-стилетті күрады. Стилофор алга жәнс артқа, құрамына псдипальпаның жамбасы мсн үршык болімдсрі кірстін ги- постомага қарай жылжи алады. Кснс корсктснгсн ксздс стилофор алга қарай жылжиды. сол ксздс стилсттср жапырак. тканінс шаншы- лып снсді дс бірімсн-бірі кабысып түтікшс қүрады. Одан соң сол түтікше арқылы жапырақ шырыны жоғары көтсріліп, гипостоманың алдыңгы бөліміндс орналаскан ауыз тссігінс жәнс жүткыншакка өтеді. Қорсктсну аяқталған соң стилофор стилсттсрмсн біргс кайтадан тсрі катпарлардан пайда болган шұңкыр (воронка) ішінс карай жиырылады.

Аяқтың қүрылысы. Кснслсрдің көпшілік түрлсрінің личинкала- рында 3, ал одан кейінгі даму фазаларында 4 жүп аяктар болады. Ксйдс срссск кснслсрдің аяктарының саны 3 жүпка дсйін (жалпак дснслілердің кейбіреулеріндс) көбінссс скі жүпка дсйін (төрт аякты кенслерде) ксйдс бір'жұпқа дсйін азаяды. Кснслсрдің аягы әдсттс 6 бунактан, яғни жамбас, сан, тізс, сирак жәнс табаннан түрады. Та- банда 1-2 тырнакша жәнс әр түрлі дәрсжсдс дамыган эмподий бола­ды.

Тері жамылгысы жэне оның туындылары. Тері жамылгысының қүрылысы жағынан кснслердің насскомдардан айтарлыктай айырма- шылығы жоқ. Сондыктан біз мұнда тсрінің тск ксйбір туындылары- на, яғни калканшалар мсн қылшыктарға ғана түсінік бсрсміз.

Қалканшалар — насскомдардың склсриттсрі сияқты кутикуланың склеротизденгсн учаскелері. Бірак, әдсттс, олар скінші рсттік сипат 84

алады және көбінесс дсненің бір емсс бірнсшс бунағын, ксйдс түгсл- дей идиосоманы жауып жатады.

Екінші рсттік қалқаншалардың қалыптасуында кенелердің ар түрлі топтарында өздеріне тән ерскшелік болады жәнс бүл диагностикада ксң пайдаланылады. Мүндай қалқаншалар, ксйбір жагдайларда қылшықтардың түбірлсрінің косылып ұлғаюы нәтижссіндс, ал баска бір жагдайларда жыныс тесігі мсн артқы тссіктің айналасында без тармактарының сыртка ашылатын жсрлсріндс пайда болады. Шыгу тсгі жағынан бірінші рсттік калканшалардан, кснслсрдің паразнттік тіршілік етстіндсрінде жәнс ксйбір карапайым түрлсріндс ксздссстін

3- стсрниттің қалдығы-тритостсрнум сакталган. Ол жүпсыз нсгізгі бөлімнен жәнс түк баскан жүпты бөліктсрдсн түрады. Тсргиттсрдің склсротиздснгсн қалдыктарынан көбінссс проподосомада ксздссстін калқанша сақталған, ксйдс ол етс ұлгайып кстксн.

Кснслсрдің дснссіндсгі және аяктарындағы барлык кылшықтардың жиынтыгын дснс хстомы дсп атайды. Дснс хстомы түкымдастарды, туыстарды және түрлсрді аныктауда маңызды роль аткаратын диаг- ностикалык бслгі болып саналады. Сонымсн катар ол кснелсрдің же- келсген, кейдс өте өзгсріскс ұшыраған формаларының арасындагы туыстык байланысты аныктауға мүмкіндік туғызады.

Қылшыктар пішіні жәнс кызмсті жағынан кәдімгі кылшыктар жәнс түрі өзгерген кылшыктар дсп скігс бөлсді. Кәдімгі кылшыктардың ішкі куысы болмайды жәнс пішіні жағынан алуан түрлі — кылшык, үршық, қауырсын, желпуіш тәрізді және тағы баска түрлсрі ксздс- седі. Олар көбінссс сезім мүшслерінің кызмстін аткарады. Түрі өзгер- гсн қылшықтардың іші қуыс болады да оған ссзім нсрвтсрінің плазмасы енеді. Мұндай кылшыктардың саны көп емсс, олар псди- пальпаның, сонымсн катар бірінші, ксйдс скінші жұп аяктың табан- дарында орналасады. Жорамалға Караганда олар химиялык ссзім мүшелсрінің (хеморсцспторлары) кызмстін аткарады.

Ac қорыту жүйесі. Насекомдар сиякты кснслсрдің дс ас корыту жүйссі 3 бөлімнсн — алдыңғы, ортанғы жәнс арткы ішектсн түрады. Кснслсрдің әр түрлі топтары арасында сн көп өзгсріс ортаңғы ішсктін күрылысында байкалады. Ол нсгізінсн корсктсну срекшслігінс байла­нысты. Мысалы, қан сорғыш кснслсрдін ортаңғы ішсгі кішірск бола­ды жәнс одан бірнсшс жүп сокыр ішск өсінділері тарайды. Астык дәнімсн жәнс үнмсн қорсктснстін койма кснслсрінің ортаңғы ішсгі бір жұп сокыр ішек өсіндісі бар, ірі болады. Өсімдік шырынымсн қорсктенстін өрмскші кснслсрдің ортаңғы ішсгінің сокыр ішск өсіндісі камераға айналған. Камера сакиналы стпсн ортаңғы ішсктен октын- октын бөлектсніп түрады. Сонда клетка шырынының кобі ортаңғы ішскке соқпай, өңеш түтігінің үстіңгі жағында орналаскан тссік аркылы бірдсн артқы ішеккс өтеді. Осының нәтижссіндс тамактың белоктан тұратын киын корытылатын бөлімі ортаңғы ішскте- үзак сакталады, ал шырында срітілгсн кіші-гірім молскулалар мсн иондар аш ішсктің ксрегслсрінс сінсді.

Қан айналыс жүйесі. Кснслсрдс қан айналыс жүйссі ашык бола­ды. Ксйбір өте қарапайымдарынан басқа көпшілік түрлсрінің тск та- мырлары ғана емсс, сонымен коса жүрсгі дс болмайды. Қаны түссіз мөлдір, дснс мүшелсрін түгсл шайып түрады. Қан айналысын туды- ратын мүшснің жоқтыгы көпшілік түрлсрінің ішск бөлімдсрінің үлгаю сссбімен толықтырылады.

Тыныстану жүйесі. Кснслсрдің көпшілік топтарында тыныс тссіктсрі аркылы сыртка ашылатын ксңірдсктср (трахеялар) жаксы дамыған. Тыныс тесіктері дснснің күрсак бөлімінің бүйір жактарында жамбастан ксйін (паразиттік тіршілік ететін кснслсрдс) нсмссс гна- тосома мен проподосоманың аралыгында (кызыл кснслср отряд тар- мағының денссі ірі түрлсріндс) орналасады. Сыртта тыныс тссіктерімен перитема деп аталатын ауаның ксңірдсккс кіруін рсттс- угс катысатын үзындығы әр түрлі түтікшслср байланысады.

Қызыл кснелер отряд тармагының өте ұсак түрлсріндс (мысалы, торт аяқты кенелердс) жәнс саркоптоид отряд тармағы екілдсрінің көпшілігінде тыныс тссіктсрі жәнс ксңірдектер болмайды. Олар тсрісі арқылы тыныс алады.

Зәр шығару жүйесі. Толык зерттелмсгсн. Өтс карапайым түрлср- дс, әсіресс кан сорғыш кснелерде, насскомның мальпиги түтікшслеріне гомологты экскрсторлык түтікшелср жәнс жамбас ара­лыгында сыртқа ашылатын жамбас бездері немссс коксалдық бсздер болады. Ал өсімдік қорскті кснелсрдс экскрсторлык кызмстті түгсл- дсй немссе жартылай артқы ішск псн дәнексрлік тканнің клеткалары аткарады.

Нерв жүйесі және сезім мүшелері. Насекомдардан айырмашылығы срссек кенслерде орталык нсрв жүйссінің ганглиялары бір-бірінс өтс түйісе орналасады да өңешті коршап жататын нсрв тканінің біркслкі масссасы болып саналады. Личинкаларда ганглиялар бір-бірінс қосылмаған, сондықтан олардың нсрв тізбсгіндсгі жскслснгсн гангли- ялардың шскарасын ажыратуға болады. Сезім мүшслсрінсн: мсхани- калык (кәдімгі кылшыктар), химиялык (түрі өзгсргсн кылшықтар) мүшелері, иксода кснелеріндс галлсров мүшссі жәнс проподосомада орналаскан 2 жүп көздері болады. Саркоптоид отряд тармағының көпшілік түрлеріндс коз болмайды, бірак сонда да олардың ксйбірсулері жары к күшінің өзгеруін сезе алады.

Көбею мүшелері. Барлык кснелср дара жынысты және көпшілігінде жыныс диморфизмі жаксы білінеді. Мысалы, өрмскші кенелердің сркекічірі үрғашыларынан үсак жәнс дснссі арт жағына қарай сүйірленген жіңішкс болады; бүлдіргсн кснссінің срксгінің артқы жүп аяктары құрьиіысы жағынан үрғашыларынікінс карағанда күрделі келеді.

Еркек кснснің жыныс жүйссі жүптас түкым бсзінсн, жүптас түкым өткізгіштен, түкым шашқыш каналдан, косалкы бсздсрдсн жәнс үрыктандырғыш мүшеден түрады. Ксйбір топтарда түқым бсзі мсн түкым өткізгіш бір ағынға (проток) бірігсді. Паразиттік тіршілік 86

ететін кснелерде, олардың спсрматофорлық ұрықтануға кешуінс бай- ланысты, үрықтандырғыш мүше болмайды. Еркск кенс қосалкы без- дсрдің секрсттерімен қапталған спсрматозоидтардың порциясын (сперматофорды) хелицерасымсн алып ұрғашы кененің жыныс тесігіне енгізсді. Ұрғашы кененің жмныс жүйссі жұмыртка бсзінсн (көбінссе жұпсыз), жүптас жәнс жүпсыз жүмыртка өткізгіштердсн, жыныс қынабынан және қосалкы бсздердсн түрады. Бірқатар кснс- лерде жыныс қынабына ашылатын тұкым кабылдағыш болады.

КЕНЕЛЕРДІҢ КӨБЕЮІ МЕН ДАМУЫ

Кснслердің көпшілігі үрыктанған жүмырткаларды салу аркылы көбейеді. Ксйбір түрлсрі (мысалы, қүрсак кснслер түкымдасының өкілдері) личинкаларын тірі туады. Кснелсрдің арасында партеноге­нез жолымен көбейетіндері дс жиі ксздсссді. Мысалы, кәдімгі— өрмекші кененің үрғашылары срксктсрі болмаған жағдайда үрықтанбаған жүмыртқаларды салады: сонда олардан тек сркск кснс- лср ғана туады (партсногенездің арреноток типі). Ал қоңыр жеміс кенесінің үрықтанбаған жүмыртқаларынан тек үрғашы кснслср ғана шығады (телитокия).

Кенелер дара даму кезінде жүмыртқа, личинка, нимфа жәнс срс- сск кене фазаларынан өтсді. Көпшілік жағдайда жүмыртқаның үлкен-кішілігі, пішіні, түсі жане оны салу тәсілі кенслсрдің туыстык. және түр өзгешелігіне байланысты әр түрлі болады. Сондыктан бүл белгілер де кенелердің түрлсрін анықтауда ксң пайдаланылады.

Кенелердің личинкаларын ерсссктсрінен тек дснссінің кішілігі арқылы ғана смес, сонымен қатар мынадай белгілср аркылы ажыра- туға болады: оларда жыныс тесігі, соңғы жүп аяк жок жәнс аяқтары мен бауыр жақтары қылшықсыз болады.

Жыртқыш және паразит кенслердің ксйбірсулсрінің (мысалы, фи- тосеидтердің) личинкасы қоректснбей эмбриондык, уыздың сссбінсн тіршілік етеді. Қоректенуін аяқтаған личинка тыныштык қалыпқа (хризалис) көшеді, одан соң бір рст түлеп, нимфа фазасына айнала- ды. Нимфа фазасында 4 жүп аяк, сыртқы жыныс мүшслсрінің бас­тамалары және денесінде көптсгсн кылшықтар болады, біркатар түрлерінде стигмалар мен перитрсмалар білінс бастайды. Ксненің қандай түрге жататындығына байланысты нимфалык жастың саны 1- 3 дейін болады. Оларды І-ІІ-ІІІ — жастағы нимфа, нсмссс осыған сәйкес протонимфа, дейтонимфа, тритонимфа дсп атайды. Бір жастан келесі бір жасқа өту процссі тыныштық калыпка көшу жәнс түлсу процестерімсн қатарласа жүреді. Нимфаныц түлсу кезіндс кимылсыз болу күйін нимфохризалид деп атайды.

Кенелердің кейбір топтарында, солардың ішінде қойма кене- леріндс, екі міндетті (I—жәнс II—жастағы нимфа) және бір факуль- тативті (III—жастағы нимфа) жас болады. Мысалы, үн кснссінде қалыпты жағдайда тек қана 2 нимфалық жас ксздсседі. Ал қолайсыз жағдайлар, субстраттың ылғалдылығының томен немссе жогары бо-

луы, орта темпсратурасының жоғары көтсрілуі нсмссс төмсндсуі, қорсктік заттардың жетіспеуі нсмссс олардың сапасының төмсндсуі, популяцияның сан мөлшсрінің есуі сияқты туған ксздс I—жастағы нимфа срскшс гипопус деп аталатын күйгс көшсді. Гипопус кәдімгі нимфалық фазадан тым өзгешс, ауыз мүшслсрі болмайды,' өтксн нимфалық фазаның жинаған қоры сссбінде тіршілік стсді. Гипопу- стың қимылды жәнс қимылсыз түрлсрі ксздсссді. Қимылды гипопу- стың дснссі жалпиған, тсрі жамылғысы өтс склсротиздснгсн, коңыр нсмссс сары түсті болады. Олардың аяқтары жақсы жстілгсн, тсз қозғалып активті түрдс дс нсмссс басқа жануарлардың дснссінс жа- бысып, пассивті түрдс де бір жсрдсн скінші жсргс бара алады. На- сскомдардың көмсгімсн таралатын гипопустарда аналь тссігінің маңайына орналаскан сорғыштар болады. Ал ксміргіштердің көмсгімсн таралатын гипопустар жәндіктсрдің жүнінс жабысу үшін арнайы тстіктсрмсн жабдыкталған.

Қимылсыз гипопустардың тсрі жамылғысының склсротиздснуі мсн ауыз мүшслсрінің болмауынан баска, аяқтары етс рсдукцияланған (ұн кснесінде) нсмссс толык жетілмсгсн (түкті кснсдс). Гипопустар мүндай жагдайда бірнсше ай жата алады жәнс фумиганттардың әсерінс тезімді кслсді. Дамуы үшін колайлы жағдай туған ксздс ги­попус түлсп III—жастағы нимфаға айналады. Нимфа бслгілі бір мсрзім ішінде қоректену кезеңінсн және қимылсыз күйдсн өтксн соң түлсйді де срссск кснс фазасына көшеді.

Терт аякты кснслсрдс тск бір ғана нимфалык жас болады. Ты- ныштык күйдсн өтксн соң түлеп нимфаға, ал нимфа срссск кснсгс айналады. Өрмскші кснелерде 2 нимфалык жас болады. Бүл топтың сркск кенелсрі үрғашыларына карағанда тез дамиды. Осының нәтижссіндс үрғашы кснслсрдің соңғы түлсуі кезіндс срксктсрінің жыныс бездсрі пісіп жетілген күйде болады. Сондықтан үрғашы кс- нслер соңғы рст түлсген соң көп кешікпсй шағылысады да 2-3 күннсн кейін жұмырткалауға кіріседі.

Өсімдіктердің всгстациясы кезіндс жэне ауыл шаруашылык өнімдсрін қоймада сақтаған кездег зиян кслтірстін кснслсрдің кепшілігі поливольтинді түрлергс жатады. Олардың бір гснсрациясы- ның даму үзақтығы тсмператураға байланысты 7-8 күннсн 20-25 күнге дейін созылады. Сонда кенелсрдің кейбір түрлсрінің бір мау- сым ішінде берстін гснерацияларының саны 15-20 дсйін жстсді. На- сскомдар сиякты кснслердің де жылдык даму цикліндс диапауза маңызды роль аткарады.

КЕНЕЛЕРДІҢ КЛАССИФИКАЦИЯСЫ

Қазіргі көрсеткіштср бойынша кенслср класс тармагы — пішснші кснслер, паразитоидтар жәнс акариформдар деп аталатын 3 отрядтан тұрады, Адам баласы үшін соңғы екі отряд өкілдерінің мацызы зор. 88

ПАРАЗИТОИДТАР ОТРЯДЫ - PARAISITIFORMES

Бүл отрядқа жататын кснслсрдің құрсағында екінші, үшінші жәнс тертінші пар аяқтардың жамбас бунагынан соң орналаскан бір, ксйдс екі пар тыныс тссіктсрі болады. Ауыз аппараты шаншып-сорғыш түтікшс тәрізді. Оның қүрамына педипальпаның түрін өзгсртксн жам­бас бунагы, тілшік жәнс хслицера кіреді.

Өсімдік қорғау саласында бүл отрядтың ішіндс фитоссііид түкымдасына жататын кснслсрдің маңызы зор.

Фитосейидтер түқымдасы — Phytoseiidae. Дснс пішіні сопакша кслгсн, түссіз нсмссс саргыш, қоңырқай, ксйдс қызгылт түсті, үзын- дығы 0,25-0,6 мм үсақ кснслср. Бір жүп тыныс тссігі сыртта, алға қарай бағытталып 2 жүп аяқтың жамбас бунағына дсйін жстстін түтікшс тәрізді псритрсмалармен жалгасқан. Денснің арка жағын үлксн бір калканша, ал күрсак жағын скі (генитальдық) жәнс езара қосылган (вснтроанальдық) қалқанша жауып жатады.

Фитоссйидтсрдің бірқатары өсімдіктерді зақымдайтын кснслсрмсн қоректеніп, олардың сан мөлшсрін реттеуші факторлардың бірі болып саналады. Әсіресс олар псстицидтерді жиі қолдануга болмайтын нс­мссс талғап эсер стстін прспараттарды қолданатын жсміс бақтарында жаксы нәтижс берсді. Оларға жататындар: Typhlodromus subsolidus Bcgl., Amblyseus reductus Wainst., A. finlandicus Oud., A. andcrsoni Chant, жәнс басқалары. Бүлардың негізгі бір кемшілігі — факульта­тив^ жыртқыш. Қүрбандары жоқ кезде олар өсімдік шырыны жәнс 'үл тозаңымсн қоректснсді. Мүндай кемшілік біздің слдс 1963 жылы інтродукцияланған облигатты жыртқыш кснс фитоссйулюстс (Phytosciulus pcrsimilis Ath. Нспг.) болмайды. Бүл кснс казіргі ксздс гсплицаларда өрмекші кснелсрмен күресу үшін кең түрдс пайдаланы- іады. Фитосейидтсрдің ксйбір түрлсрі ак канаттылар, адлқаншалылар, трипсілср сияқты үсақ насекомдармсн жәнс олардың күмыртқаларымен де қорсктснеді.

ккАРИФОРМДЫЛАР ОТРЯДЫ - ACARIFORMES

Гнатосомаға нсмесе идиосоманың соңгы бөлімінс ашылатын бір жүп тыныс тесігі болады, олар түтік тәрізді перитрсмалармсн байла- ныскан. Тыныс тесіктері болмайтын түрлері дс жиі ксздсссді. Отряд Кызыл денслілер жәнс саркоптоид деп аталатын 2 отряд тармагына балінсді.

ҚЫЗЫЛ ДЕНЕЛІЛЕР ОТРЯД ТАРМАҒЫ — Trombidiformes. Бір жүп тыныс тесігі срксгіндс дс үрғашыс.ында да нсмссс тск үрғашы кс- нсдс ғана болады, нсмссс сксуіндс де болмайды.'Егср тыныс тссіктсрі болса, онда олар гнатосомада немссе гнатосома мсн проподосоманың аралығында орналаскан жәнс олар түтікше тәрізді псритрсмалармен байланысқан (су кснелсрінсн баскаларында). Пальпылары жылжыма- лы жәнс жаксы дамыған. Ауыз мүшслсрі шаншып-сорғыш. Аяктарының жамбас бунағы дснсгс козғалмайтындай болып жалғаскан. Дене қылшықтарының ксйбіреулері оптикалык анизот- ропты болады, яғни поляризацияланған жарықта зсрттсгсн ксздс жа-

рық сәулелсрінің скі есслсніп сынуы байкалады. Бүл бслгі кызыл дс- нслі кенслерді саркоптоид отряд тармағының өкілдсрімсн жакындастырады. Қызыл денелілср күрлыкты жәнс суды мсксндсйтін кенелерді біріктірстін сң ірі отряд тармағы. Қүрлыкты мсксн- дейтіндерінсн өсімдіктсрдің кауіпті зиянксстсрінс тетранихоид, тарзо- нсмид жэне торт аяқтылар деп аталатын түкымдастар топтарының өкілдері жатады.

Дата добавления: 2023-10-03