АНТРОПИКАЛЫҚ НЕМЕСЕ АНТРОПОГЕНДІК ФАКТОРЛАР

Адам әрекетіне байланысты пайда болган срскше факторлар тобы. Табигатта организмдер бір бірінсн окшауланбай бірігіп бірлсстіктср нсмесе биоценоздар (ценоз комплекс, бірлсстік) күрып өмір сүрсді. Азды-кепті біркслкі жағдайлары бар тіршілік ортасының белгілі бір учаскесін мскендсйтін тарихи қалыптаскан организмдер комплсксін (өсімдіктср мен жануарлардың жәнс микроорганизмдсрдің барлыгын косып) биоценоз дсп атайды. Адам өзінің алуан түрлі әрскеттсрімсн алгашқы биоцсноздарда, ягни организмдсрдің табиги комплек- стсрінде, көбінесе олардың ортамен карым-катынасына слеулі түрдс килігіп, үлкен взгсрістер тудырады. Орман агаштарын жаппай кесу, тың және тыцайган жсрлерді жыртып ауыл шаруашылык дақылдарьці егу, іріленгсн мал табындарын жаю, жсрді мслиораци- ялау, пестицидтсрді қолдану сияқты адамныц көптсгсн шаруашылык әрскеттсрінің салдарынан жануарлар дүниссінің күрамы сан және са­па жағынан үлксн өзгсрістсрге үшырап отырады.

Мүндай жағдайларда алгашқы биоцсноздардың орнына агробиоцс- ноздар, яғни мәдсни өсімдіктердің ірі массивтсрі (сгін, плантация, бау-бақша, парк) пайда болады да соларға тэн фауна калыптасады. Мысалы, насекомдар фаунасы агробиоценозда сан жагынан да жэнс сапа жағынан да ірі өзгерістергс үшырайды. Ғалі>імдардың (Т. Я. Бсй-Биенко, 1961 жэнс т. б.) зсрттсулсрі бойынша Рессйдің азиялык бөлігінің далалық жэне орманды далалык зоналарында жэнс 112

Қазақстанның солтүстік облыстарында, тыңды жыртып дәнді дақылдарды егу нәтижссіндс насскомдардың түр саны 50-60% ксмігсн. Бірақ қалған насскомдардың ішіндс жскелснгсн түрлсрдің саны сгіс далаларында кснет көбсйгсн. Мысалы, бидай трипсісінің сан мелшсрі бидай егісіндс 281 ссс, ал дәннің сүр кебслсгі мсн ас- тықтың жолақ бүргссінің саны 20-25 ссс өсксн. Бүл жағдай астык түқымдас өсімдіктермсн қорсктенуге мамандалған зиянксстсрдің био- тикалык, потенциалын сдәуір дәрсжегс көтсрді. Соның нәтижесінде олардың өсімталдыгы артып, жаппай өсіп-өніп кобсюгс мүмкіндік ал- ды. Ал агробиоценоз фаунасының түр қүрамы негізінен алғашкы би- оцсноздардың жоғалып ксткен өсімдіктсрімен (астық түқымдастардан басқа) қоректснстін монофагтар мсн олигофагтар жанс олардыц эн- томофагтарының азаюы сссбіндс кемігсн.

і Фаунаның жоғарыда айтылғандардай өзгсруі ауылшаруашылық ідақылдарының баска түрлсрінің сгістіктсріндс дс байқалады. Бүл қағидаға жатпайтын жағдайлар шөлді жәнс шөлейтті аудандарда оазистерді қүруда байкалган. Мысалы, Түркмснстанның Тсджен оазисінде суармалы участоктерде салыстырмалы аз мсрзім ішіндс на- сскомдардың 450-ден аса түрі тізімгс алынса, шөл даладагы насском- дардың түр саны 20-30 шамасынан аспайды.

Насекомдар фаунасының өзгсруіндс мелиоративтсндіру шаралары- ның маңызы зор. Мысалы, Бслорусияның балшыкты жерлсрін ксптіріп оларды сгістіккс пайдаланғанда сым күрттарының сан мөлшсрі өте көбейіп кеткен. Басқа жағынан Караганда Украина мсн Белорусияныц Дунай, Днепр сияқты өзендердің сағаларындағы су жайылмалы жерлерді кептіру шаралары ауылшаруашылық дақылдарының басты зиянксстерінің бірі үшпа шсгірткснің тіршілік етуінс өте қолайсыз жағдай туғызған.

Қорытып айтсақ, табиғатты қайта күрудың кай-қайсысы болса да пайдалы және зиянды түрлердің фаунасын өзгсртугс әксліп соқтырады. Ондай өзгерістсрдің жағымсыз салдарын, зардабын бол- дырмау нсмесе әлсірсту үшін биоценоздар мсн агробиоцсноздардың қалыптасу заңдылыктарын жаксы білумен катар жсрді адам баласы- ның игілігі үшін пайдаланудың өте рационалды тәсілдсрін колдану керск.

ТҮР МЕКЕНІ

Стация мен биотоп туралы түсінік. Түрдің популяциясы мсксн- дейтін жәнс бслгілі бір экологиялық жағдайлармен сипатталатын тер­ритория учаскесі стация (латынша-жолаушыхана, нсмссс мсксн) деп аталады. Мысалы, капуста ақ көбслсгінің стациясы мәдсни нсмссс жабайы крестгүлді өсімдіктср өсстін, ал швсдтік шыбындікі астык түқымдас өсімдіктер өсетін учаскс. Егер ксз кслгсн жскс бір түрдің емсс, түрлер комплсксінің нсмссс әр түрлі түрлсрдің бірлсстігінің (биоцсноздың) мексндейтін жсрінс сипаттама бсругс тура кслсс, онда биотоп (латынша биотопус-мексн орталарының азды-көпті біркслкі

тіршілік жағдайларымсн сипатталатын учаскесі) дсгсн атау қолданылады. Мысалы, жоғарыда кслтірілгсн крсстгүлді есімдіктср есстін учаске, соны мскендсйтін қорсктік карым-катынас нсгізіндс бірлсскен барлық пайдалы жэнс зиянды организмдсрдің (фитофагтар- дың, энтомофагтардың, тозаңдандырушылардың, насском қорскті қүстардың және т. б.) комплсксі үшін биотоп болып саналады.

Насекомдардың жәнс басқа жануарлардың нсшс алуан түрлсрі бір- бірінсн өздерінің орта жағдайларына коятын талабы аркылы ажыра- тылады. Ол талаптар тұқым қуалайды ждне олар түрдің экологнялык, үлгісі болып саналады. Организмдердің түрлсрі экологиялык үлгігс сәйксс стациялардың бірсуін талғап алып, соны мсксндсйді. Бүл заңдылык мскен талғаудың түрақтылык. принципі, нсмссс стациялык дұрыстыгы (Бей-Биенко, 1962) дсп аталады.

Трансзональды, яғни ксң таралған жәнс табиғи зоналардың бірнсшеуін мекендейтін түрлср үшін стациялардың зоналдық алмасу қасиеті тэн. Мысалы, күздік кебелск жұмырткасын солтүстік аудан- дарда (қара топырақсыз аймақта) ауыспалм сгістің пар танабы сиякты топырағы жақсы қызатын жәнс өсімдігі сирек учаскслсргс (кссрофитті стациялар), оңтүстік аудандарда (кара топыракты зона) тікелей түсетін күн сәулелсрінсн қорғалған орташа ылгалды учаскс- лергс (қант қызылшасымсн жэне дс баска отамалы дакылдар сгістігі сияқты мсзофиттік стацияларға, (ал Орта Азияда — суармалы макта егістігі сияқтьі ылғалы мол учаскслсргс) гигрофиттік стацияларға са­лады. Осыған үқсас құбылыстар зауза коңызында, үшпа жәнс италь- яндық шсіірткелсрдс жэнс баска насекомдарда байкалады.

Стациялардың зоналық алмасу зандылығы шынында солтүстік жәнс оңтүстік аудандардағы сырттай карағанда біркслкі стациялар- дың жылылық рсжімі әр түрлі болуымсн байланысты. Мысалы, орман зонасындағы қүмды учаскснің үстіңгі бстінің тсмпсратурасы жазда әдетте 35-40°С аспайды, ал шел далада ол 65°С-ка дсйін жэнс одан да жоғары болады. Мүндай қүбылыс жср бсті алатын жылу мөлшс- рінің солтүстіктен оңтүстіккс қарай жүргсн сайын көбсйс түсуімсн байланысты. Мысалы, вегстациялық ксзсндс жср бстінің 1 см^ қабылдайтын тиімді радиациялық мөлшсрі тайга аймағында (65°С с) 285 кдж, далалық аймақта (50°С с) 356 кдж, қүмды дала аймағында (40°С е) 448 кдж болады.

Стациялардың зоналық алмасуынан баска таулы жағдайлар үшін ярустардың зоналық алмасуы (яғни насскомдардың жоғарғы өсімдік ярусынан төменгі орналаскан яруска қарай көшуі) сонымсн катар стациялардың маусымдык жэне жылдык алмасуы бслгілі. Осы зандылықтардың барлығы Г. Я. Бей-Биснконыц (1959) сңбсктсріндс жинакталып қорытылған жэнс оларды мсксндсрдің алмасу принципі дсп атаған. Мексндердің алмасу принципін зсрттсп білу әр түрлі зо- наларда өсімдік қорғау шараларын нәтижслі түрдс жүзсгс асыруға және гидроқүрылыстарды салғанда, жсрді мслиорациялауда, сгістік 114

жерлерді қорғау үшін орман алқаптарын қүруда пайдалы жэнс зиян­ды насекомдардың тіршілік эрекетін болжауға мүмкіншілік туғызады.

Түрдің ареалы жэне зиянды (зиян келтіретін) аймагы. Әрбір түрдің өзіне тән географиялық таралу аймағы нсмссс ареалы болады. Ареал экологиялық және тарихи гсологиялык факторлардың ыкпалымен үзақ және күрделі эволюция нәтижссіндс қалыптасады. Тарихи геологиялық факторларға өтксн дәуірлсрдсгі климаттың, өсімдіктердің, қүрлық бетінің ерекшеліктсрі жатады. Экологиялык факторлардан арсалға эсер ететіндері: климат, топырақ жәнс биоти- калық факторлар. Түр одан әрі өсіп-өнс алмайтын гсографиялык мс- кендер ареалдың шекаралары болып саналады.

Климат факторларынан ареалға температура мсн ылгалдылык күшті эсер етеді. Мысалы, Батые Европа мсн біздің слде канды біте сиякты жьтлу сүйгіш насекомдардың арсалының солтүстіктсгі шскара- сы январь изотермасы — 3-4°С болатын мсксндердсн эрі өтпсйді. Ев- ропалық фаунаның көптегсн түрлерінің (күздік кебслск, сакиналы көбслек және баскалар) таралуы — 20°С каңтар изотсрмасымен шск- Эгеледі. Осыған байланысты олар Шығыс Сібірдс ксздсспсйді. Арсал- дың. ылғалдылық ерекшелігіне тэуслді болуына мароккалык шегірткенің ареалы мысал бола алады. Ол Украинаның киыр онтүстігінде (Қырым облысын коса), Солтүстік Кавказда, Оцтүстік Кавказда, Орта Азияда, Қазакстанның оңтүстігі мсн оңтүстік шығысында таралған. Мүндай кең байтак жэнс эртскті тсрритория- ның өзіне тэн ылғалдылық ерекшелігі бар. Бұл аймактарға наурыздан бастап мамырға дейін 100 мм шамасындай жауын-шашын түседі. Басқа сөзбен айтканда, мароккалык шсгірткенің ареалы көктсмгі жа- уын-шашынның 100 мм-лік изогиетасымсн шектслсді.

Ареалдық түр сдэуір көп кездссстін мэдсни осімдіктсргс зиян келтіретін бөлігін түрдің зиянды аймағы дсп атайды. Онда түрдің есіп-өнуі үшін колайлы жағдайлар үнсмі болады. Дсмск көлсмі жағынан зиянды аймак эрқашанда арсалдан кіші болады.

Зиянды аймақ территорияның тұтас бір учаскссі (мысалы, гссссн шыбыны зиян келтіретін далалық және орманды-далалык аудандар) немесе бірнеше бытыраңқы учаскілері болуы мүмкін. Бытыраңкы учаскілерге күздік көбслсктің зиянды аймагы мысал бола алады. Бір учаскіде (кара топырақты емес аймактың солтүстік бөлігі) ол. жылы- на бір үрпақ беріп зиян келтіреді, ал баска учаскідс (кара топыракты зонаның қызылша егетін аудандары) екі үрпак бсріп көбсйеді дс, едэуір көп зиян келтіреді. Бүл учаскелсрдің арасындагы аралык зо- нада күздік көбелектің екінші ұрпағы эдсттс жогарғы жастағы жұлдызқүрттарға дейін дами алмай, кепшілігі кырылып калады. Co­sh дыктан мүнда зиянкестің айтарлықтай маңызы болмайды.

Зиянды аймақтың эдетте айқын білінстін түракты шекарасы бол­майды және ол жылдың нактылы метсорологиялык жағдайларына байланысты өзгеріп тұруы мүмқін. Кейдс түрдің зиянды аймағын

максималды (тұрақты) зиянды аймак,, зияндылығы түраксыз аймак жэнс аз зиянды аймак дсп жіктсйді.

Дата добавления: 2023-10-03