ШІЛДЕЛІКТЕР

Шілдсліктерді (Gryllidae) қара шегіртке немесе шырылдауық шегірткс деп те атайды. Түсі қара, мүртшалары үзын, көп буынды, үрғашыларының жүмыртқа салғыш қынабы сүңгіге үқсас жіңішке және үзын, үстіңгі қанаттарынй қарағанда астыңғы қанаттары үзыны- рақ болады.

Шілдсліктер жылына бір үрпақ беріп өсіп-өнеді. Соңғы жастағы личинкалары жердің жарықтарында және топырақ кесектерінің ас- тында қыстайды. Көктемдс жср бетіне шыкқан соң олар көп ксшікпсй-ақ ересек насском фазасына айналады да, жүмыртқалауға кіріседі. Қазақстанда негізінен шілделіктердің екі түрі сгіскс зиян келтірсді — дала шілделігі жәнс бордосс шілделігі.

Дала шілдёлігі — Gryllus desertus Pall. Қазақстанның барлық жерлерінде таралған, әсірссс оңтүстік жәнс оңтүстік-шығыс аудандар- да көп кездеседі.

Түсі біркелкі қара. Қанаттары жаксы жетілген. Ксйде кыска қанаттылары да кездеседі. Денесінің үзындығы 12-19 мм.

Дала шілделігі жұмыртқаларын 3-5 данадан топтап, жердің жа- рықтарына салады. Оның ерессктері мен личинкалары алуан түрлі осімдіктсрді (көкөніс, тсхникалық, астық тұқымдас және жидск дақылдарын) зақымдайды. Олар өсімдіктсрдің жапырағын түгслдсй жеп коядьг жәнс сабақтың төменгі бөлімін ксміріп тастайды.

Бордосс шілделігі — Gryllus burdigalensis Latr. Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік-шығысында таралған. Дала шілдслігіне қарағанда дснссі үсақ, үзындығы 10-15 мм. Маңдайында көлденсң ор­наласкан акшыл жолақтары болады.

Бордосс шілделігі жүмыртқаларын өсімдік сабактарының жср үстіндсгі бөлімінс салады. Тіршілік ету жағдайлары мсн ауыл шару­ашылык дакылдарына кслтіретін зиянкестік әрекеті жағынан дала шілделігіне үксас.

Күрес шаралары. Терең етіп зябь жырту жәнс шілделіктср жұмырткалаған кезде отамалы дакылдардың катар аралықтарын қопсыту.

Химиялык тәсілден мстафостың 40% э. к. (0,5 кг/га) бүрку, 1 гсктарға кететін сүйықтың шығыны 100 л.

БҰЗАУБАСТАР

Қазакстанда бұзаубастардың екі түрі кездеседі: кәдімгі бүзаубас (Gryllotalpa gryllotalpa L.) және бір тікенекті бүзаубас (G. unispina Sauss.).

ІБ үзау баста рды ң алдыңғы аяқтары жерді қазуға бейімделгеіТ? Үстіңгі қанаттары артқы қанаттарына Караганда едәуір кыскаД (17,д- сурст).

Одар жер астында тіршілік етеді. Жаздың жылы кездерінде індерін топырақтың үстіңгі кабатына таяу, ал қьіста 1 м терсндікке дсйін казады.

Олар терсндігін 10-20 см стіп ін казып, жүмырткаларын сонда са- лады. Эмбрионалдык даму 10-15 күнге созылады. Ал жүмыртқадан шыккан личинкалардың дамуы келесі жылы аякталады. Сөйтіп, бүза- убастың барлық даму циклы бір жылдан аса уақытқа созылады.

Бүзаубастар дымкыл топыракты ойпац учаскелерді мекендейді. Олар көптегсн дакылдарды закымдайды, әсіресс картоп, көкөніс, жи­док т. б. өсімдіктерді. Бір тікенекті бұзаубас кейбір жылдары респуб- ликаның оңтүстік жәнс оңтүстік-шығысында кұмдауыт зонада дәнді дакылдардыц егісінс катты зиян келтіреді.

Күрес шаралары. Отамалы дақылдар егісінде терең зябь жырту жэне топырақтың қатар аралықтарын баптау өте жаксы нәтиже бе- реді. Бұл шара бүзаубастардың жолдары мен үяларын бүзады.

Күздің бас ксзіндс бүзаубастар мскендсгсн_ учасксдс олардың қыстауы ретінде тсрсңдігін 70 см етіп ұстагыш о’р (70x70 см) казып, оны көңмсн толтыру ксрск. Одан соң температура 0°С дсйін төмен- деген ксзде көңді одан шыгарып, жиналган бүзаубастарды күртады. Бұл зиянкестерге карсы уландырылган еліктіргіштсрді де колдануға болады. Ол үшін бөртксн жүгсрі дәндерін гептахлордың 22% эмуль- сиямен араластырады (1 центнер дәнге 0,7 л препарат). Осылай да- ярланған еліктіргішті ерте көктемде түқымды себу немесе көшетті отырғызу алдында топыракка сіңіреді.

КӨП ҚОРЕКТІ ҚАТТЫ ҚАНАТТЫЛАР

ШЫРТЫЛДАҚ ҚОҢЫЗДАР. Шыртылдақ коңыздар (Elatcridac) катты канаттылар (Colcoptera) отрядының дербес бір түкымдасы. ¥стау үшін, болмаса басқа бір жағдайда козгаған кезде бүл коңыз секіріп кетіп, арка жагына карай аунап түседі де «шырт» етксн ды- быс шыгарады. Сондыктан да олар шыртылдактар деп аталады. Қоңыздардың өздсрі зиян келтірмейді. Бірак олардың топырак кыртысының әр түрлі тсрендігінде тіршілік ететін «сымкүрты» деп аталатын личинкалары эр алуан өсімдіктсрмсн қорсктенстіндіктсн ауыл шаруашылыгы дақылдарының ең басты зиянксстерінің қатарына жатады.

Шыртылдактар өте баяу дамиды. Бір ұрпағының өсіп-өніп жетілуі үшін 3-5 жыл керек. Әсіресе личинкаларының дамуы үзакка созыла- 152

цы. Олар эр түрлі жастағы личинка жэне ересек қоңыз фазаларында гопырак қыртысының эр түрлі тсреңдігінде қыстайды. Аздаған гүрлері, солардың ішіндс қара шырҮылдақ жэне дала шыртылдағы гск личинка фазасында қыстайды.

Қоңыздардың жср бетіне шығуы жэне өсіп-өніп көбеюі олардың қандай түрге жататындыгына байланысты эр түрлі мсрзімде өтсді. Ересек қоңыз фазасында кыстайтындары ерте көктсмде шыгады да, көп кешікпсй үрықтанып жүмыртқалауға кіріссді. Жүмыртқаларын топырақ кссектсрінің астына жэне жердің жарықтарына салады. Қоңыздардың өсімталдығы қандай түрге жататындығына байланысты әр түрлі болады. Мысалы, жолақ шыртылдақтың үрғашысы 600 жұмыртқаға дсйін салады.

Шыртылдақ қоңыздың личинкаларының, яғни сымкұрттардың да­муы 3-4 жылға созылады. Олар жер бстіне көтерілмей, ылғи топырақ арасында тіршілік етсді. Дамуы аяқталған личинкалар шілде — та- мыз айларында куыршактанады. Екі-үш жетіден соң қуыршақ Цоңызға айналады. Бірақ жас қоңыздар жер бетіне келесі жылы көктемде ғана шығады. Сымқұрттары тек дымқыл топырақта ғана тіршілік ете алады. Топырақтың үстіңгі қабаты қүрғаған кездс блар оның төменгі қабаттарына карай тсреңдей түседі.

Сымқұрттар ауыл шаруашылык дақылдарының жер астылык мүшелерімен корсктеніп, көп зиян келтіреді. Дэнді дакылдардың жаңадан себілген түқымдарын жартылай немесс түгелдсй ксміріп қояды, сейтіп сгіннің көгін сирстеді. Сонымен катар олар өсімдік са- бағының жер астылык бөлімін (эсіресе 3 жапыракты фазасында) жэне түптену түйінін де закымдайды. Тамыр жемісті жэнс түйнек жемісті дакылдардың тамырлары мен түйнектерін тесіп ішінс сніп, оларды бүлдіреді. Закымдалған тамыржемістер мен түйнектср сактауға көнбей шіріп кетеді. Сымқүрттар қызылша, күнбағыс, темекі, мақта сияқты техникалык дақылдардың тамыр жүйесімен қатар олардың жаңа шыккан көгін де закымдайды.

Сымкүрттардың ең көбірск үнататын өсімдіктері бидай, арпа, жүгері, картоп, қызылша, күнбағыс, темекі. Ал зығыр, кыша, қарақүмық жэнс бір жылдық бұршак түқымдас өсімдіктерді (жср жаңғақтан баскалары) азырақ зақымдайды.

Сымқүрттардың зиянксстік эрекеттерінің дэрежесі олардың сан мөлшерінің жоғары не томен болуында ғана емес, сонымен коса баска жағдайларға да, атап айтқанда, топырақтың түрінс, ылғалдылығы мен оның қүрамындағы шіріндінің мөлшеріне жэне өсімдіктерді өсіру технологиясына да байланысты. Неғүрлым ауа райы ыстык және құрғақ болса, соғүрлым олардың зиянксстік эрексті Іде арта түседі. Сымкұрттардың кеп нсмесе аз болуы негізінсн топы- рақты баптау шарадарының сипаты мен жиілігіне де едэуір байланы­сты. Жерді жыртып баптаған кездс олардың біразы топырактың үстіне шығып қалады да кара торғай сияқты насеком қоректі күстар- дың жемі болады. Топыракты копсыту жүмысын жүргізген кездс қоңыздардың жұмырткалары жэнс личинкаларымен (сымкұрттармен)

қорсктснетін жыртқыш насскомдарға қолайлы жағдай туады. Топы- рақты баптаған кезде мсханикалық зақымдану және кеуіп ксту сал- дарынан шыртылдақтардың қуыршақтары мең жүмыртқаларының біразы тіршілігін жояды.

ТМД бойынша ауыл шаруашылық дақылдарына шыртылдақ қоңыздардың 50, ал Қазақстанда 20-шақты түрлері зиян келтірсді. Олардың ішінде қауіптілері мына төмсндегілер.

Жалпақ шыртылдақ — Selatosomus latus F. Солтүстік, Шыгыс, Сібір жэнс Орта Азияның оңтүстігінен басқа жерлердің барлығында кездсседі. Қазақстанда Орал, Ақтөбе, Қостанай, Ақмола, Павлодар, Қарағаңды, Семей жәнс Шьтғыс Қазақстан облыстарында таралған.

Денссі жалпақтау кслгсн, үзындығы 9-13 мм, мүртшалары қысқа, көк-жасыл ренді қара қоныз. Личинкаларының да денесі жалпақ, үзындығы 22 мм дсйін, қоңырқай сары түсті, қүрсағының 10-бу- нағының үшында терсндеу шүңқыр болады.

Бүл түрдің ерссек қоңыздары солтүстік аудандарда мамырдың ба- сынан маусымның ортасына дейін, Семей облысында сәуірдің екінші жартысынан бастап ксздсссді. Олардың личинкаларының дамуы 2-4 жылға созылады. Қуыршақтануы сәуірдің аяғы мен мамырдың басын- да өтеді. Жаңа үрпақтың қоңыздары қуыршақтан күзде шығады, бірақ олар жер бетіне көтсрілмей топырақ арасында қыстайды.

Нсгізінсн өсімдігі сирск жеңіл саз топырақты немесе қүм топы- рақты жсрлсрді мексндсйді. Әр түрлі өсімдіктерді, әсіресе бидай, ар- па, жүгсрі, картоп дақылдарын зақымдайды.

Жылтыр шыртылдақ — Selatosomus aeneus L. Қазақстанның солтүстік белігінің орманды-дала аймағында таралған. Қоңыздың үзындығы 11-15 мм, денссінің арқа жағы жылтыр-көгілдір, жасылдау нсмесе қола түсті, аяқтары қара. Личинкалары жалпақ шыртыл- дақтың личинкаларына үқсас, үзындығы 28 мм-ге дейін. Көбінссс ор- ман шеттсрі мсн орман аралығындағы ашық учаскелерді мексндсп, көкөніс дақылдарын зақымдайды.

Алтын түсті шыртылдак, — Selatosomus auronebulosus Rtt. Тал- дықорған, Жамбыл, Алматы облыстарының таулы аудандарында та- ралған. Жоғарыда келтірілген түрлсрге қарағанда жіңішкелеу, үзындығы 11-13,5 мм, дснесін алтын түсті түк басқан, күңгірт қола түсті қоңыз. Личинкаларының үзындығы 32 мм-гс дейін.

Қоңыздар мамыр, маусым айларында шығады. Личинкалары қоңырқай сарғылт топырақты және таулы жерлердің қара топырақты учаскелерін мексндсйді. Көбінесе картоп пен көкөніс дақылдарын зақымдайды.

Түкті шыртылдақ — Limonius villiger Sols. Қазакстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс аудандарында таралған. Әсіресе Алматы мсн Талдықорған облыстарында көп кездеседі. Үстін ақшыл түсті түк басқан, үзындығы 6-10 мм, кара қоңыз. Денссінің алдыңғы арқа бөлімі мсн үстіңгі қанаттары орналаскан бөлімдері басқа белімдеріне қарағанда жіңішке. Личинкаларының үзындығы 18 мм жстеді. Олар 154

жаңа себілген бидай, арпа тұқымдарын, әсіресс күздік сгістің кегін жеп көп зиян келтірсді.

, Тәлімі шыртылдак, — Pleonomus tereticollis Menn. Қызьтлорда, Шымкснт жәнс Жамбыл облыстарында таралған. Ұзындығы 15-17 им, ақшыл-қоңыр түсті қоңыз. Личинкалары түрлі дакылдарды (көбінесе тәлімі учаскелердс) зақымдайды.

Егістік шыртылдақ — Agriotes sputator L. Қазақстанның солтүстік зөлімінің орманды-дала және далалық аймақтарында кең таралған. Бұл қоцьіз онша үлкен смсс, үзындығы 6-8,5 мм шамасындай. Ли- іринкалары жіңішке цилиндр тәрізді, ұзындығы 18 мм жетеді.

Республиканың солтүстігіндс ерссек қоңыздар сәуірдің бас ксзінсн шілдснің аягына дейін ксздсседі. Личинкаларының дамуы 3 жылға :озылады. Көбінесе ылғалдылығы жоғары, шөбі қалың саз топырақты рчаскслерде көп болады. Астық түқымдас дақылдарға, картоп жәнс әр гүрлі көкөніс өсімдіктсрінс зиян келтіреді.

Қара шыртылдақ — Agriotes obscurus L. Қазақстанның солтүстік жәнс шығыс жақтарында кең таралған. Оның ең көп зиян келтіретін аймақтары Семей облысының далалық аудандары және осы облыс аен Шығыс Қазақстан облысының оңтүстігіндегі таулы аудандары.

' Қоңыздың үзындығы 7-10,5 мм, түсі қара. Шыртылдақтардың 5асқа түрлерінсн нсгізгі айырмашылығы денесініц алдыңғы арқа эөлімі өте жалпақ және дөңсстеу.

Қара шыртылдақ биологиясы жағынан егістік шыртылдаққа өтс уқсас. Көбінесе қүрғақ топырақты жерлерді мекендейді. Личинкалары 5арлық дақылдарды, әсірссе дәнді дақылдарды, жүгсріні, картопты жәнс қызылшаны қатты зақымдайды.

і Жолақты шыртылдақ — Agriotes lineatus L. Солтүстік Қазакстан, Кдрағанды, Павлодар, Семей, Алматы және Талдықорған облыстары- ның қуаң далалы аудандарында кең таралған. Қоңыздың үзындығы 7,5-10 мм. Үстіңгі қанаттарында салалы ақ жолақтар бар (17,а-су- рст). Бүл түрдің биологиясы Қазақстан жағдайында зсрттслмегсн. Личинкалары барлық дақылдарға зиян келтіреді. Ал Қарағанды об- пысында дәнді дақылдарды, Алматы облысында тсмекі егісін қатты зақымдайды.

[ Егістік қоңырқай шырТылдақ — Agriotes squalidus Schw. Семей, Галдықорған, Алматы облыстарының тау етектеріндегі аудандарында көп таралған. Әсіресе Талдықорған мен Алматы облыстарында сгіскс цатты зиян келтіреді.

* Қоңыздың үзындығы 6-8,5 мм. Егістік шыртылдақ сияқты ұзынша, ірқа жағы күңгірттеу, артқы көкірек сегменті қысқа және көп яүктелі болады. Личинкаларының үзындығы 25 мм жетсді. Егістік шыртылдақтың личинкаларына үқсас.

Бұл түрдің ересек қоңыздарын егіс даласында сәуір айынан мау- :ымға дейін ксздсстіруге болады. Личинкалары қара жәнс қоңырқай Дфғылт топырақты учаскелсрді мекендейді.

Қоңырқай шыртылдақ Қазақстанның оңтүстік-шығысында ксзде- :стін шыртылдақ қоңыздардың ішіндсгі ең зияндыларының бірі. Би-

дай, арпа, сүлы, жүгсрі, бүршак, қызылша, картоп жәнс тағы баска дакылдарды, ал питомниктсрде тікпс шыбықтарды закымдайды.

Оңтүстік егістік шыртылдақ — Agriotes meticulosis С. Қазақстанның оңтүстігіндс тсгіс жерде, ал солтүстігінде далалық аймактың оңтүстік шскарасына жақын жсрлсрдс таралған. Жазыкта да, таулы жерлерде дс (биіктігі 1500-1800 м) кездеседі. Әсіресс Ал­маты, Жамбыл, Шымкснт облыстарының тауға таяу жазыктары мсн тау стектеріндегі аудандарында сгіске қатты зиян келтіреді.

Қоңыздың үзындығы 15 мм жетеді. Үстіңгі канаттарының үзын- дығы снінен 2,5-2,7 есс үзын. Дснссін сарғылт нсмссс сарғылттау сүр түсті түк басқан. Личинкаларының үзындығы 32 мм жстсді. Ерссск коңыздарды сгіс далаларында сәуір айынан бастап шілдсгс дсйін ксз- дестіругс болады. Генсрациясы үш жылдык. Көбінесс сүр топыракты учаскелсрді мекендейді. Қоңыркай шыртылдак сиякты бүл түрдс рс- спубликаның оңтүстігінде кездесетін шыртылдак коңыздардың ішіндегі сң зияндыларының бірі. Бидай, арпа, сүлы, жүгсрі, картоп, мақта, максары, кызылша дакылдарына және питомниктсрдс тікпс шыбықтарға зиян келтіреді.

ҚАРА ДЕНЕЛІЛЕР. Қара қоңыздар (Tenebrionidac) түқымдастарының өкілдсрі далалы жэне шел жсрлсрдс таралған. Ксе- рофильді несскомдар. Үстіңгі канаттары бірімсн-бірі түтаса бірікксн. Сондықтан үша алмайды да өте баяу козғалады. Осыған байланысты олардың кейбіреулерін шабан коңыздар дсп атайды (17,6-сурет).

Шыртылдак қоңыздар сияқты бүлардың да өсіп-өніп көбеюі топы- ракпсн тығыз байланысты. Жүмырткаларын жср бстіне өтс жақын топырак арасына салады. Қоңыздардың өздері бірнеше жыл емір сүреді. Өсімталдығы едәуір — әрбір коңыз жыл сайын 100-300 жүмыртка салады. Личинкаларының (жалған сымкүрттардың) дамуы бір жылға немесе одан да аз уакытка созылады. Ал қуыршағының дамуына 2-3 апта керек.

Ересск коңыздар өсімдіктердің жср үстілік мүшелсрімсн коректенсді. Ал жалған сымкүрттар себілген түкыммсн, өсімдіктсрдің тамыр жүйесімен жэне баска жср астылык мүшелсрімен корсктеніп ауыл шаруашылығына едәуір зиян келтіреді.

Қазакстанның егіс далаларында кара дснслілердің 50-шакты түрі кездеседі. Бірақ әр түрлі зоналарда зиян кслтірстін түрлсрінің саны 10 аспайды. Солардың ішіндс ең көп 'таралғаны мына төмендсгілср.

Қүм шабаны — Opatrum sabulosum L. Оңтүстіктің күмды шөлдерінен басқа зоналардың барлығында таралған.

Қоңыздың үзындығы 7-10 мм, денесінің үстіңгі жағы топырак түсті қоңыркай, жактау маңдайшасының алдыңғы жиегінде тсрең тілік бар. Алдыңғы арка бөлімі мен үстіңгі канаттарын үсақ киыршықтар баскан, сонымен қоса үстіңгі қанаттарында мелдір түсті ірі төмпешіктер орналаскан. Личинкаларының үзындығы 17 мм жстсді, үстіңгі жағы коңырқай сүр, бауыр жағы сарғылт түсті. Ерссск коңыздар өсімдік қалдыктарының астында жәнс топырақтың үстіңгі кабатында кыстайды. Жүмыртқаларын сәуірдің аяғы мен мамырдың 156

басында 2-5 см терсндікте топыраққа салады. Сымқурттардың дамуы 35-45 күнге созылады. Олар зиян келтірмейді, себсбі шіріп бара жатқан өсімдік қалдықтарымен қоректснеді. Жас қоңыздар шілденің аяк ксзіндс немесс тамызда шыгады. Көктемде олар мақта, жүгері, қант қызылшасы өсімдіктсрінің көгін және көкөніс дақылдарының көшеттерін қатты зақымдайды. Астық тұқымдас есімдіктсрдің жапы-*^- рағын, қант қызылшасы мсн күнбағыстың және баска дақылдардың түкым жарнағын жәнс өніп келс жаткан тұқымын закымдап көп зиян келтіреді. Қоңыздар 2-3 жыл өмір сүреді.

Кең кеуделі бляпс — Blaps letifera Marsh. Денесінің үзындыгы 20-27 мм, сопақша келген қара коңыз. Үстіңгі қанаттарының 1/3 бөлігі едәуір жалпақ. Еркектерінің тұтаса біріккен үстіңгі канаттарының ұшы үшкір болады. Үрғашылырынікі ондай смес. Ли- чинкаларының үзындығы 35 мм-ге дейін, цилиндр тәрізді, түсі сары болады.

Солтүстік жәнс Орталық Қазакстанның орманды-дала және дала- лық зоналарында таралған. Ерссек қоңыз жэне личинка фазаларында қыстайды. Жас қоңыздар топырақ бетіне сәуір айында шығады. Олар отамалы және көкөніс дақылдарының егісінде жиі, ал дәнді дақылдарда сирек кездессді. Активтілігі таңсртеңгі және кешкі сағаттарда күшейеді. Қоңыздар арам шөптермен жэне ауыл шаруа­шылык дақылдарының көгімсн қорсктснеді. Ерссск қоңыздарға қарағанда олардың личинкалары, яғни сымкүрттар көп зиян келтіреді. Олар көктемнсн бастап әр түрлі дакылдардың жерге себілген түқымын, тамыр жүйссін, түптену түйінін, жеміс тамыры мен түйнектерін жэне баска жер астылык мүшелсрін закымдап сдәуір шығынға үшыратады.

Дала бляпсі — Blaps halophila Fisch. Орманды — дала жэне да- лалық аудандарда таралған, Үзындығы 17-23 мм, үзынша келген кара қоңыз. Үша алмайды, өте баяу козғалады. Денесінсн өте жағымсыз сасық иісті сұйық зат бөліп шығарады.

Сырткы белгілері, даму циклы, тіршілік әрекеті және есімдікті зақымдау сипаты жағынан кең ксуделі бляпске өте ұксас.

Жүгері қоңызы — Redinus femoralis L. Қоңыздың үзындығы 7,5-9 мм, денесінің үстіңгі жағы дөңсс, түсі күңгірт кара. Личинкаларының үзындығы 20 мм жстеді, түсі саргылт.

Қоңыздар топырактың ең үстіңгі қабатында жәнс есімдік калдықтарының астында, ал олардың личинкалары 15-40 см те- рсндіктс топырак арасында қыстайды.

Сәуір айының орта кезінен бастап қоңыздар жер бетінс шығады да, мамырдыц бас кезінде жұмырткалауға кіріседі. Жұмырткалау ке- зеңі үзакка созылады. Осыған байланысты бір мезгілдс барлык жа- стағы личинкаларды және оған коса қуыршак фазасында кездестіруге болады. Әрбір ұрғашы қоңыз 700-1500 жүмыртка салады. Қоңыздар куыршак бесігінен шыкқаннан кейін бір айдан сон жүмырткалауға кабілетті болады.

Қоңыздар мсн личинкалар эр түрлі дақылдардың ссбілгсн түқымдарын жэнс көктсрін жсп зиян келтіреді. Жүгсрі мсн күнбағыс сгінін қатты зақымдайды. Зиянкес эсіресе күрғакшылық жылы қауіпті.

ТАҚТА МҰРТТЫЛАР. Такта мүрттылар түкымдасынан (Scarabacidae) ауыл шаруашылык дакьглдарына зиян кслтіретінд<щ: кравчиктср (Lethrini), ксуек қоңыздар (Dynastini), заузалл§| (Mclolonthini) жэне тамыр ксміргіштер.

Төмсндс осылардың ішіндсгі сң бастыларына ғана кыскаша сипат- тама бсрілсді.

Тапал кравчик — Abrognathus tuberculifrons Boll. Қазакстанда Қызылорда, Шымкент жэне Жамбыл облыстарында таралған. Көгілдір жаркылы бар кара коңыз. Баска кравчиктсргс Караганда жо- тасы дөңсс, кыска денелі, үзындығы 10-16 мм. Ересск коңыз фаза­сында ғана егіскс зиян келтірсді. Көктемде қоңыздар сгіннің жаңа шыккан көктерін кыркып, солармсн корсктенеді. Әсіресс бидай, арпа жэне жүгсріні үнатады.

Қоңыздар мамырдың аяғы мен сэуірдің бас ксзінде шығады. Одан соң еркек қоңыз бен ұрғашы коңыз бірігіп бір ортақ ін казады. Іннің түбінде (15-35 см тереңдікте) олар бірнеше личинкалық камсралар жасап, сонда жүмырткаларын салады да, оларды қыркып экслгсн өсімдіктсрмен толтырады. Личинкалар осы өсімдіктсрмен қорсктсніп, жаздың орта кезінде сол камераларда куыршактанады. Жаңа үрпақтың коңыздары күздс шығады, бірак олар жср бстіне көтерілмсй, сонда қыстайды.

Қазақстанда ауыл шаруашылығы дақылдарын бүлардан баска нағыз кравчиктср (Lcthrus) жэне Ceralodirus туыстарына жататын бірнсшс түрлер де зақымдайды. Олар Шымкент жэне Жамбыл облы­старында кездесетін түркістандық кравчик, Караганды облысында кездесетін Яковлев кравчигі, Алматы облысының оңтүстік-шығыс жағында кездесетін Чичерин кравчигі жэне т. б.

Түркістандық қи қоңызы — Pentaden dubius Ball. Қазакстанның киыр оңтүстігінсн бастап, Сарыарка далалары мсн Тарбағатай тау жотасына дейін тегіс таралған. Әсірссс Шымкент, Алматы жэне Жамбыл облыстарында кеп кездсседі де, едэуір зиян келтіреді.

Қоңыздың үзындығы 16-28 мм, түсі кара немесе қара-қоңыр, жал- тырап түрады. Дене пішіні сопақша, арка жағы дөңес, қүрсак бөлімі жалпақтау. Мүртшалары 10 буынды. Личинкасының үзындығы 74 мм жетеді, түсі ақшыл келеді.

Такта мүрттылардың бүл түрі екі жылда бір генерация беріп да- миды. Қоңыздарды сгіс далаларында мамыр айынан бастап тамызға дейін ксздестіруге болады. Ересек қоңыздар мен олардың личинкала­ры бидай, арпа, жүгері, кызылша, бүршак, картоп, көкөніс, бакша дакылдарын жэне питомниктсрде жеміс ағаштары мен сэндік өсімдіктердің жергс себілген түкымдарын закымдайды.

Жетісулық мәрмәрлі зауза — Polyphylla irrorata Gebl. Алматы, Жамбыл жэне Талдыкорған облыстарында таралған. Көбінесе тау 158

стектсрінде және соларға таяу саз топырақты учаскелсрдс көп кез- деседі. Қоңыздың ұзындығы 38 мм. Үстіңен Караганда мәрмәр түсті акшыл дақтар аралас қызгылт қоңыз. Личинкасы сом денслі, үзын- дығы 70 мм-ге дсйін жетсді, түсі бозгылт келеді.

: Бұл түр үш жылда бір генерация беріп дамиды. Личинкалары саз- дак және саз тбпырақты учаскелерді мекендеп, жеміс-жидск және сәндік ағаштар мен бұталардың, кант қызылшасы мсн картоптың, жүгері, көкөніс, бақша дакылдарының жер астындагы мүшелерін закымдайды. Далалық дакылдардан әсірссе қант қызылшасын қатты закымдап, оның сапасын нашарлатады. Қызылшаның тамыржсмісі өтс аз дәрежеде закымданган күннің өзінде де оның қанттылыгы 14- 15 процентке дейін төмендсйді.

* Тақта мүртты қоңыздардың зиянды түрлсрінің осы жогарыда кслтірілгендерден баска Қазакстанда таралғандары: ак зауза (P. alba Pall.), зиянды зауза (P. adspersa Motsch.), маусым заузасы (Amphimallon solslilialis L.), Түркістандык астык коңызы (Cyrioperlha glabra Gebl.) және басқалары. Бүлардың барлығының личинкалары эр түрлі өсімдіктердің жср астылык мүшелсрін закымдайды жәнс олар- дың бір генерациясының дамуы 2-3 жылға созылады.

Күрес шаралары. Көп қоректі катты канаттылардың личинкала- рының емір бойы топырак арасында тіршілік етуі, өсіп-өніп дамуы- ның көп жылга созылуы және ауыспалы егістің барлык танаптарына таралуы оларға карсы күрсс шараларын жүргізуді киындатады. Де- генмсн агротсхникалык және химиялык күрес тәсілдерін үйлестірс, жүйелі түрде жүргізе отырып, зиянкестердің зияндылығын едәуір дәрежеде тежеуге болады. Ол үшін мына төмсндегі агротехникалык шараларды жүзеге асыру керек. (Бүл шаралар нсгізінсн сымкүрттарға қарсы үсынылады). Топыракты баптау шаралары ішіндс зябь жырту, парды өндеу және отамалы дакылдар егісінің катар аралыктарын қопсыту жүмыстарының маңызы өте зор. Бүл жүмыстар зиянкестердің қуыршактану кезінде жүргізілгені жен.

Топыракты әкпсн өндсу Іныртылдақ коңыздардың біркатар түрлерінің өсіп-өну жағдайын нашарлатады. Дәнді дакылдардың тұқымын қалыптан артык терендікке сеппеу керек. Ауыспалы егіс жағдайында ауыл шаруашылығы дақылдарын дүрыс ксзектестіріп отыру үшін егістіктің әр түрлі танаптарындағы зиянкестердің сан мөлшері туралы мағлүматтар керек. Ондай мағлұматтарды жерді қазып, тексеру жүмыстарын жүргізу аркылы ғана алуға болады.

Тсксеру жұмыстарының нәтижесіне карай мынадай шараларды жүзеге асыру керек.

Зиянкестср көп учаскелерді ерте таза парға калдыру және оларды үкыпты түрде бірнеше рст культивациялау. Егер ауыспалы егісті парға қалдыруға мүмкіндік болмаса, онда сымкұрттар көп болтан учаскслерге сымқүрттармсн аз зақымдалатын бұршақ тұкымдастарын (жер жаңғағынан басқа), қыша, қарақүмык, зығыр, тары сиякты дакылдарды еккен жен. Егер ауыспалы егістің жағдайына карай жоғарыда аталған шараларды да жүзеге асыруға мүмкіндік болмаса,

онда сымқұрттардың зиянксстік әрекетін себілетін түқым мөлшерін көбсйту жәнс органикалык минералдык тыңайтқыштарды көбірск ша- шу аркылы әлсіретугс болады.

Сымқүрттар мен жалған сымқүрттардың 1 шаршы мстр жсргс кс- летін саны 10 асатын болса, онда жүгері түкЫмын сспксндс сонымсн қоса топыраққа гектары на 40-50 кг есебімен базудиннің 5-10% түйіршіктерін салу 'керск.

Көпқорскті тақта мүртшалардың личинкаларымен күрссу тәсілдері томенде окулықтың арнаулы бөлімдерінде, яғни техникалық, көкөніс дакылдарының жәнс жсміс ағаштарының маманданған зиянке- стерімен күрес жүйссіндс бсрілгсн.

КӨП ҚОРЕКТІҚАБЫРШАҚ ҚАНАТТЫЛАР

Көп қоректі қабыршак канаттыларға қоңыр көбелсктср немссс түн көбелсктері (Noctuidac) тұкымдасының бірқатар түрлсрі мен қан көбслектері (Pyralidac) түкымдасының біраз өкілдсрі жатады. Көп қоректі қоңыр көбелектср ксміргіш қоңыр көбслсктср жэнс жср үстілік немесе жапырақ ксміргіш қоңыр көбелсктер болып 2 топка бөлінеді. Төменде солардың ішінде ец бастыларына ғана сипаттама бсріледі.

Күздік көбелек — Agrotis segetum Schiff. Рсссйдің европалык бөлігінің Қиыр солтүстігінен басқа аймактарының барлығында, Күнгсй Кавказ бсн Орта Азияда, Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік-шығысында таралган.

Көбелектің алдыңғы канаттарының жалпы түсі акшыл-қоңырдан қара-қоңырға дейін өзгсріп түрады: бүйрек тәрізді, сына тәрізді және дөңгслек таңбалар жіңішке кара сызықпен жисктелгсн. Төрт ирек сызық қанаттың үстіндс көлденсң орналаскан. Олардың скеуі сына тәрізді таңбаны кесіп өтеді дс, калған екеуі бүйрск тәрізді таңбадан томен жатады. Артқы канаттары акшыл. Ұрғашыларының мұртшала- ры жіңішке қылшық' тәрізді, ал еркектерінікі жуанырақ келеді және тарақ тәрізді. (17,е-сурет). Қанаттарының ерісі 40-50 мм. Жүмырткасы жарты шар тәрізді, диамстрі 0,5 мм, үстіңгі жағындагы кырларының саны 16-20. Жаңа салынған жұмыртканың түсі сүттей ақ, 2-3 күн өтксн соң оның сырткы кабығында кызғылт шсңбер пай­да болады. Жұлдызкүрт шығар ксзде жұмыртка караяды. І-ІІІ жас- тагы жүлдызқүрттар күңгірт топырак түсті сұр, жогаргы

жастағыларының зпикутикуласы жылтыр, аркасында бойлай орна­ласкан жіңішкс кара жолак бар, күрсағында 5 жүп аяктары болады, мандай тігістері жслке шұкырында түйіседі, VI-жастағы

жұлдызкүрттың үзындығы 52 мм жетсді (17,в-сурст). Қуыршактың үзындығы 20 мм шамасында, түсі кызыл-қоңыр, анальды бунағы 2 тікенекті.

Күздік көбелектің бір жылда беретін үрпақтарының саны мсксндс- гсн жерінің ауа райы жағдайларына байланысты. Мысалы, Шымкент облысында 3, Жамбыл, Алматы, Талдыкорған облыстарында 2, ал 160

Семей мен Шығыс Қазақстан облыстарының оңтүстігіндс 1 генерация бсріп көбейеді.

Күздік көбелск дамуы аяқталған жүлдызкүрт фазасында топы- рақтың тығыздыгы мсн жұмсаклығына қарай 5-25 см терсндікте қыстайды. Көктсмде орташа температура 10°-тан жоғары көтерілгснде жүлдызқүрттар 5-6 см терсңдікте жер бесік жасап, сонда к.уыршақк.а айналады. Қуыршактың дамуы ауа райы жагдайына бай­ланысты 2-4 жетіге дсйін созылады.

Бүл түрдің жекс фазаларының даму үзактыгы мына төмсндсгі тем- пературалық көрсеткіштер бойынша анықталады.

Температураға байланысты күздік көбелектің даму үзақтығы (Г. X. Шсктің зерттеулері бойынша, 1969 ж.)

Даму фазалары

Көрсетілген темпера- турадағы даму үздқтығы (күн)

Тиімді

тсмпера-

тура-

ның

жинағы

(°С)

Тиімді температу­ра жи- нағының қүбылуы <°С)

10°

20°

25°

30°

жүмыртқа

64-75

жүлдызқүрт

384-490

қуыршақ

36 •

210-240

толық генерация

675-794

Ссксрту: барлық даму фазалары үшін томенгі даму табалдырыгы І0°С.

Көктсмде көбелсктердің үшуы, яғни қуыршақтан шыгуы, орташа тәулік температурасы 15-17° С болғанда байқала бастайды. Олардың үшуы ымырт жабылған ксзде басталып, түн ортасында тоқталады. Ең қарқынды үшу түнгі сағат 10-12 арасында. Көбелектер күндіз әр түрлі заттың астында нсмесе жср жарықтарын паналап жатады. Олар әр түрлі өсімдіктердің гүл нектарымен қоректенсді. Бүл олардың осімталдығын арттырады. Әрбір үрғашы көбслск өз өміріндс 200-дсн 2000-ға дейін жүмыртқа салады. Жүмыртқаларын бір-бірлсп нсмссс 3-5 топтап, жапырақ бстіне, қурап қалған сабаққа нсмесе топырақ кесектерінің үстіне орналастырады. Әсіресе егін шырмауығы сияқты төселме сабақты өсімдіктердің жапырақтарына салуды үнатады.

Жүлдызқүрттар алғашында сол жүмыртқадан шыққан жердс жа- пырақтың астыңғы бстінің жүмсақ тканін ксулеп жсп қоректснуін бастайды. Екінші жастағы жүлдызқүрттар жапырақты кеміріп, тесіп жібереді, бірақ олар жапырақ жүйкелеріне тимейді. Осының иәтижесіндс жапырақта ірілі-үсақты тесіктер пайда болады. Үшінші жастағы жүлдызқүрттар жапырақты шетінсн бастап кеміріп жсйді жәнс көпшілік жағдайда оның сағағын да ксмірсді. IV-V жэнс VI жа- стағы жүлдызқүрттар күндіз әр түрлі заттарды паналап, болмаса бос топыраққа сніп жатады да ксшке қарай шығып, сабақтың жср үстіне 6 - Sift 161

таяу белімін кеміріп жеп, өсімдікті біржола қырқып тастайды. Жұлдызқүрттар неғүрлым ересек болса, соғүрлым қомағай келеді.

Қоршаған орта температурасына байланысты 25-35 күннен кейін жүлдызқүрттар топырақ арасына еніп, қуыршаққа айналады. Одан соң 15-18 күннен кейін ІІ-генерацияның көбелектері үшып шыгады. Бүл үрпақтың көбелектері мен жүлдызқүрттарының тіршілік әрекеті 1-генерациянікіндей. ІІ-генерацияның кебелектерінің қарқынды түрде ұшуы Қазақстанның оңтүстік-шығьісында шілденің ІІІ-онкүндігі мсн тамыздың І-онкүндігінен басталып, қырқүйектің басына дсйін созы- лады. Жүлдызқүрттардың дамуы ете созьілыңқы болады да олар қыстауға тек қазанның аяғында ғана кетеді. Оңтүстік Қазақстанда II- генерация маусымның аяғынан тамыздың ортасына дейін, ал III-ге- нерация қыркүйек-қазан айларында дамиды.

Қазақстанда күздік көбелек әсіресе көктем кезінде отамалы дақылдардың көктері мен көшеттері үіпін өте қауіпті. Осы кезде көбелектің І-генерациясының өсіп-еніп дамуы мақта, қант қызылшасы, жүгері, темекі, көкөніс және басқа дақылдардрң көктеп шығуына немесе олардыц көшеттерін отырғызу кезеңіне тура келеді. Күздік көбелектің екінші генерациясының жұлдызқүрттары оңтүстік- шығыста (оңтүстікте және ІІІ-генерациясының да) жүгері, жоңышқа, көкөніс және басқа дақылдардың егінін зақымдайды. Қант қызылшасы мен сәбіздің жэне картоптың түйнектері және тамыр- жемістерімен қоректеніп, оларды бүлдіреді. Сонымен қатар парға себілген күздік бидайдың көгін зақымдайды.

Күздік көбелектің дамуы арам шөптермен тығыз байланысты. Көпшілік жағдайда көбелектер жүмыртқаларын арам шөптерге сала- ды және жұлдызқүрттар алғашында солармен қоректеніп, соңынан дақылдарға көшсді. Өсімдіктер неғүрлым жас болса, жүлдызқүрттар оларды соғүрлым қатты зақымдайды.

Күздік көбелектің сан мөлшерін реттеп түратын факторлар — ауа райының жағдайлары, агротехникалық шаралар және оның табиғи жаулары. Қалың түскен қар жүлдызқүрттарды қатты аяздан сақтап, жақсы күйде қыстап шығуларына мүмкіндік туғызады. Коктемде қуыршақтанар кезде ылғал шамадан артық болса, олардың қырылып қалуы мүмкін, керісінше, қүрғақшылық болса оларға қолайлы жағдай туады.

Түтас бір маусым бойындағы жылылық жинағы жүлдызқұрттардың қысқа даярлығын анықтауға мүмкіндік береді. Жылылық жеткіліксіз болған жағдайда жүлдызқүрттардың тек біраз бөлігі ғана ең соңғы, яғни VI-жастағы сатысына дейін дамып үлгере алады, ал қалғандары толық дамып үлгермейді де қысқы суықтарда қырылып қалады. Керісінше жылылық жеткілікті болса, олар тез дамып қысқа дейін толық жетіледі де қыстан күйлі шығады.

Күздік кебелектің жұлдызқүрттары саңырауқүлақ, бактериялык және вирус ауруларымен жиі ауырады. Қазақстанда олардың оқтын- оқтын жаппай қырылып Қалуына себепші болатын гранулез вирусы едәуір тараған. Ал бүл түрдің табиғи жауларының ішіндс оте кең та- 162

ралғандары браконид тұқымдасына жататын апантелес пен рогас, шаншарлардан амблителес деп атайтын паразит-насекомдар. Олар кебелсктің жұлдызқұрттары мен қуыршақтарында паразиттік тіршілік етеді. Жыртқыш насекомдар (әсіресе барылдақ қоңыздар) мен құстар да күздік көбелектердің жүлдызқұрттары мен қуыршақтарының тиімді жаулары болып есептеледі. Ал оның жұмыртқаларында три- хограмма деп аталатын жарғақ қанатты насекомдар паразиттік тіршілік етеді.

Лепті көбелек — Agrotis exclamations L. Қазақстанда жаппай тегіс таралған. Көбелектердің қанаттарының өрісі 35-45 мм. Еркек көбелектің алдыңғы қанаттарының түсі сарғылт, сұр немесе қоңыр, үрғашы көбелектікі қара-қоңыр. Бүйрек тәрізді жэне сына тәрізді таңбалар қосылып леп белгісі тәрізді таңба жасайды. Артқы қанаттарының түсі еркегінде ақшыл, үрғашысында қоңыр. Сарғылт ақ түсті жұмыртқаларының диаметрі 0,7-0,9 мм, биіктігі 0,5 мм.

Дамуы аяқталган жұлдызқүрттар күңгірт-сүр түсті, ұзындығы 35- 40 мм. Қуыршақтың ұзындығы 16-20 мм, түсі ақшыл-қоңыр немесе қызыл-қоңыр.

Лепті көбелек Қазақстанның солтүстігінде жылына бір, ал оңтүстігі мен оңтүстік-шығысында 2-3 генерация беріп өсіп-өнеді. Оның жүлдызқүрттары күздік көбелектікіне Караганда 5-7 күн ұзағырақ да- миды.

Лепті көбелектің дамуы үшін ауа райының ең теменгі жылылығы, яғни дамуының төмснгі табалдырығы 11°G. Ал оның бір гснерация- сының толық дамуы үшін 770°С тиімді температура жинағы керек. Тіршілік ету жагдайлары мен өсімдіктерді зақымдау сипаты жағынан ол күздік көбелекке өте үқсас.

Жабайы көбелек — Euxoa conspicua Hb. Қазақстанда жаппай та- ралған. Қанаттарының өрісі 45-50 мм жететін ірі кобелек. Алдыңғы қанаттары қара сұр түстен қызыл қоңыр түске дейін қүбылып тұра- ды. Бүйрек тәрізді және дөңгелек таңбалар ақшыл, ал олардың ара- лығына орналаскан сына тәрізді таңба қызыл-қоцыр болады. Қанаттарының түпкі бөлігінде орналаскан бірінші көлденең сызык на- шар көрінеді. Екінші көлденең сызык бүйрек тәрізді таңбаның сырт жағы арқылы өтеді. Арткы қанаттарының жалпы түсі сарғылт-коңыр, ал олардың жиектері мен жүйкелерінің шеттері кара, шашақтары ақшыл түсті болады. Жүлдызқүрттары ірі, ұзындығы 50 мм жетсді, түсі ақшыл-сүр, жылтыр. Қуыршақтары акшыл-коңыр болады.

Жабайы кобелек жылына бір генерация беріп өсіп-өнеді. Жұлдызқүрт фазасында жүмыртқа қабығының ішінде тодырақта Кыстап шығады. Алматы облысында оның жүлдызқүрттарының толық дамып жетілуі үшін 50-60 күн керек (наурыздың ортасынан не аяғынан бастап, мамырдың аяғына дейін). Көбелектердің жаппай ұшып шығуы екі рет байкалады: жазда — маусым айында, күздс — Кыркүйек пен қазанның бас кезінде. Жаздың ыстык кездерінде (шілде-тамыз) олар топырак арасында тығылып жатады.

Кобелектер эр түрлі өсімдіктердің гүл шырынын сорып коректенеді. Ал жұмыртқалауға олар қыркүйек айының басында, жазғы үзілістен соң кіріседі. Жүмыртқаларын топтап топырақтың үстіңгі қабатына, 1-2 см тереңдікте, жүлдызқүрттардың болашақта қорсктенетін өсімдіктерінс таяу жерге салады. Эмбрионалдық даму күзде аяқталады. Бірақ жұлдызқүрттар жұмыртқа қабынан тек келесі жылы ерте көктемдс гана шығады.

Жүлдызқүрттар алгашқы кезде жабайы өсетін өсімдіктсрмен қоректенеді. Ауыл шаруашылығы дақылдарын олар оңтүстіктс сәуір, оңтүстік-шығыста мамыр, ал шығыста маусым айында зақымдайды.

Күздік көбелектің бірінші генсрациясының жүлдызқұрттары шыққан кезде жабайы көбелектің жүлдызқүрттары қоректенуін тоқтатып, куыршаққа айналады. Осыған байланысты бүл зиянкеске қарсы күрескенде осы жағдайды сскс алу керек.

Жабайы көбелектің төмснгі жастағы жүлдызқүрттары өсімдіктің жапырағын шетінен бастап ксміріп немесс ойық жасап жейді. Жоғарғы жастағылары сабақтың жер бетінен 1,5-2 см көтсрілген жерінен кеміріп, өсімдікті түбінен қырқып тастайды. Ал қатты са- бақты өсімдіктермен (жусан, жоңышқа және т. б.) қоректснгснде, олардың тек қатайып кетксн сабақтарын ғана қалдырады да, жер бстіндегі басқа мүшелсрін түгелдей жсп қояды.

Жабайы көбелектің жүлдызқүрттары күздік көбелсктікіне Караганда қомагай болады. Ол көбінссе мал жайылымындағы өсімдіктер мен көп жылдык жемшөп дакылдарын, әсіресе жоңышканы катты зақымдайды.

Бидай қоңыр көбелегі — Euxoa tritici L. Орталық жәнс Солтүстік Қазакстанда кең таралган.

Көбелектің алдыңғы канаттары сүр түстен кызыл-коңыр түске дсйін қүбылып түрады. Алдыңғы қанаттарындағы бүйрек тәрізді жәнс дөңгелек таңбалар акшыл түсті болады, сына тәрізді таңба кара сы- зыкшамен көмкерілген. Артқы қанаттары сүр. Қанаттарының өрісі 25-35 мм.

Бүл түрдің жұлдызкұрттарының жалпы түсі акшыл-коңыр. Кеудё калканшасында үш ақшыл салалы жолактар болады. Мұндай жо- лақтар дененің бүйір жақтарында да бар. Дамуы аякталған жүлдызқұрттардың үзындығы 35 мм жстеді. Жүмьтрткасы ақшылдау, куыршағының түсі қызыл-коңыр, ұзындығы 16-17 мм.

Бидай көбелегі жылына бір генерация беріп өсіп-өнеді. Жүлдызкүрттар жүмыртка ішінде кыстап шыгады да мамырдың орта кезінде жер бетінс көтерілсді. Олар алғашында жабайы өсімдіктсрмен коректеніп, кейін әр түрлі дақылдарды, әсіресе кызылша мсн көкөніс дакылдарын қатты закымдайды.

Кеміргіш көбелектсрдің басқа түрлерінс Караганда бүл түрдің жұлдызқүрттары үзағырак — 50 күндсй дамиды. Олар маусымның аяқ кезінде 6-8 см тсреңдікте куыршакка айналады. Көбслектсрдің белсенді әрексті шілдснің аяғынан қыркүйекке дсйін созылады. Түн 164

мезгілінде олар әр түрлі өсімдіктердің гүл шырынын сорып коректенеді, әсіресс күнбағысты ұнатады.

Беде көбелегі — Discestra trifolii Hufn. Қазақстанда тсгіс та- ралған. Қанаттарыньгң ерісі 40-48 мм жететін ірі көбелек. Алдыңғы канаттары сұрғылт-қоңыр немесс сарғылт-қоңыр, жиектерінс таяу орналаскан сызьіқша акшыл жэне онда түсі қара • “W* әріп тәрізді таңба бар. Бүйрек жэне сына тәрізді таңбалардың түсі кара, ал дөңгелек таңба акшыл болады. Алдыңғы канаттарына карағанда артқы қанаттарының түсі ақшыл, сыртқы жиектері ғана күңгірттенген. Жұмырткасының түсі сарғылт, диаметрі 0,6-0,7 мм, биіктігі 0,4-0,5 мм. Жұлдызқүрттарының ұзындығы 35 мм жетеді, күңгірт-жасыл түстен қоңыр түске дейін қүбылып түрады. Қуыршағы көбінесе жасыл ренді сарғылт-қоңыр түсті. Крсмастері кедір-бүдырсыз тсгіс, артқы бөліміндс бір-бірінсн алшақтау орналаскан скі қосалкы өсінді және 6 тікенек болады. Тікенектердің екеуі ірі. Олар крема- стердің арка жағында, ал қалғандары екі-екіден бүйір жактарына ор­наласкан. Қуыршақтың үзындығы 13-16 мм.

Беде көбелегі Қазақстанның солтүстігінде 2, оңтүстік-шығысында 4 генерация беріп өсіп-өнеді. Қуыршақ фазасында топырак арасында кыстайды. Алматы облысында бүл түрдің көбслектерін мамырдың ба- сынан кыркүйектің басына дейін кездестіруге болады. Олар түнде ғана үшады да, жүмыртқаларын өсімдік жапырактарының үстіңгі және астыңғы беттеріне рстсіз немесе қисық реттсрмен 20 дейін топ­тал салады. Қоршаған ортаның температурасына байланысты жүмыртканың дамуы 4 күннен 10 күнге дейін, ал жүлдызкүрттардың дамуы 10 күннен 20 күнге дейін созылады. Сөйтіп, бір үрпактың да­муы үшін орта жағдайларына байланысты 30 күннен 60 күнге дейін уақыт керек. Жүлдызқүрттар топырак арасында қуыршактанады.

Беде көбелегінің жұлдызкүрттары ауыл шаруашылыгы дақылдарының 40-тан аса түрлерін, солардың ішінде қызылша, бұршақ, беде, жоцышқа картоп, пияз, күнбағысг темекі, макта жәнс т. б. өсімдіктерді закымдайды. Жабайы өсетін өсімдіктерден көбірек үнататыны алабота. Төменгі жастағы жұлдызқұрттар жапырактың жүмсақ жерлерін жеп, жүйкелсрін ғана калдырады. Ал жоғарғы жа- стағылары жапырақты шетінсн бастап кеміріп, түгелдей жсп кояды. Олар өсімдіктердің жапырағымен коса гүл бүршіктерін жэнс баска ге- неративті мүшелерін де зақымдайды. Көпшілік дақылдар үшін көктемгі бірінші генерацияның жүлдызқүрттары өте қауіпті.

Карадрин немесе жер үстілік кіші қоңыр көбелек — Laphygma (Spodoptera) exigua Hb. Қазақстанда кец таралған. Көбелектің канаттарының өрісі 30 мм. Алдыңғы канаттары қоңырлау-сүр, шст- теріндс жалбыраған шашақтары бар. Бүйрск тәрізді таңбаның түсі Қоңыр, оған таяу сарғылт-қызыл түсті бір дақ бар. Артқы канаттары ЦҚшылдау, олардың шашақтары да ақшыл болады. Жұмыртқасының пішіні көп қырлы жарты шар тәрізді, түсі меруерт жарқылы бар жа- Сылдау сары, диаметрі 0,5-0,6 мм. Жүлдызқүрттарының үзындығы 30 Мм жетеді, түсі сүрғылт-жасылдан қоңырқай-жасылға дейін езгереді.

: - 165

Арқасы мен бүйір жақтарында ирек сызықтар бар, бауыр жагы жа- сыл, ешбір таңба болмайды. Денесін қысқа түктер басқан. Қуыршағының үзындығы 15 мм жетеді, артқы жағында 2 тікснек бар, түсі қоңыр.

Карадрин Қазақстанның батыс бөлімінде 2-3, оңтүстігінде 3-4 ге­нерация беріп өсіп-өнеді. Қуыршак фазасында топырақта қыстайды. Көбелектер ерте көктемде шығады. Олардың өсімталдығы орта жағдайларына байланысты езгеріп тұрады, әрбір үрғашы көбелек өз өмірінде 200-300 — 1500 жұмыртқа салады. Жаңадан шыққан жүлдызқүрттар алғашында топтасып тіршілік етеді де, соңынан өсімдік бойымен өрмелеп жан-жаққа таралып кетеді.

Карадриннің жүлдызқүрттары макта, қант қызылшасы, картоп, помидор, жоңышқа, беде, бидай, арпа және де басқа көптеген дакылдарды зақымдайды І-ІІ жастағы жүлдызқүрттар жапырақтың жұмсақ тканін жеп, тек жүйкелерін ғана қалдырады. Ал ересек жүлдызқұрттар жапырақты түгелдей жеп, өсімдіктердің сабақтары мен жемістерін де зақымдайды.

Көп қоректі қоңыр көбелектермен күресу шаралары. Суармалы жерлерде күздік кобелек пен жабайы көбелектің жүлдызқұрттарына вегетациялық суару, әсіреее қолдан жаңбыр жаудыру өте қатты эсер етеді. Ерте мерзіммең терең етіп зябь жырту — өнімді жинап алғаннан кейінгі кезеңде жүлдызқұрттарды азықсыз калдырып, қыстауға кетпей тұрып-ақ олардың едэуір ліамада қырылуына се- бспші болады. Отамалы дақылдар егісінің қатар аралығын баптау — жұлдызқүрттардың қуыршаққа айналу кезінде, сонымен қатар жүмыртқалау жэне жұмыртқадан жұлдызқүрттардың шығу кезеңінде популяцияның біраз бөлігін құртуға мүмкіндік туғызады. Әсіресс егістегі жэне оның маңайындағы арам шөптермен күресудің маңызы зор.

Көп қоректі қоңыр көбелектермен биологиялық тэсілмен күресу үшін жұмыртқа паразиті трихограмманы пайдалануға болады. Оны әрбір үрпакка қарсы қём дегенде 3 рет көбелектердің жаппай ұшу кезінде жібереді. Сонда эр ретінде трихограмманың 1 гектарға жіберілетін саны 20 мыцнан аз болмау керек. Трихограммадан баска биологиялық обьектілерден көкөніс дақылдарының егістігінде төменгі жастағы жүлдызқүрттарға қарсы энтобактерин ұнтағының судағы сус- пензиясын (1 гектарға 1-3 кг) бүрку жаксы нэтиже береді.

Техникалық дақылдардың егістігінде көп қоректі қоңыр кебслек- тердің жұлдызқүрттарымен күресуде химиялык препараттар тиімді. Қазакстанда осы зиянкестермен күресуде жүгерінің, қызылшасынын көгін, темекінің кешетін (күздік көбелектің жэне жабайы кебелектін төменгі жастағы жүлдызқүрттарына карсы) жэне сонымен катар осы жэне басқа дақылдардың өсіп-жетіліп қалған көктерін (жапырак кеміргіш қоңыр көбелектердің жүлдызқүрттарына карсы) химиялык препараттармен бүрку жақсы нәтиже берген. Бүрку үшін мына төмендегі препараттардың біреуін қолдану керек: базудиннің 40% к.

э. ертіндісі немесе оның 60% к. э. (1,5-2 л/га). Жер үстілік аппа- 166

ратурамен бүріккенде жүмысшы ерітіндісінің шығыны — 1 гектарға 400-600 л.

1 Шалгын көбелегі — Loxostege sticticalis L. Қан көбслегі түқымдасына (Pyralidae) жатады. Батыс, Солтүстік, және Орталық Қазақстанда оқтын-оқтын зиян келтіреді.

^ Кебелектің қанаттарының өрісі 18-26 мм, денесінің үзындығы 10- 12 мм, алдыңғы қанаттарының түсі қара, қоңыр дактары бар сұрғылт-қоңыр немесе ақшыл болады. Артқы қанаттары сарғылт-сүр, сыртқы жиектерін бойлай екі қара жолақ орналасқан. Астыңгы жағынан қарағанда қанаттары күңгірт-сары, сұрғылт, кейде қара дақтары бар ақшылдау болып көрінеді. Тыныштық қалыпта көбслск қанатын үшбүрыштандыра шатыр тэрізді жайып отырады. Ұрғашылары еркектеріне қарағанда ірі болады.

Жүмыртқасының пішіні сопақша келген, астыңғы жағы тегіс, үстіңгі жағы деңес, үзындыгы 0,8-1,0 мм, ені 0,4-0,5 мм, түсі сүттей ақ, маржандай қүлпырып тұрады. Төменгі жастагы жұлдызқүрттары- ның түсі мөлдір немесе жасылдау, басы қара, жоғарғы жастағылары сүрғылт-жасыл, денесін бойлай орналасқан бірнеше қара жолақтар бар, олардың біреуі арқа жағында, қалғандары бүйір жақтарында. Жолақтардың аралығында жасылдау сары түсті ирек сызықтар жата­ды. V-жастағы жүлдызқүрттың үзындығы 25 мм барады.

Жүлдызқүрттар жібек тэрізді өрмек жіптен тоқылған қапшық пішінді үзынша пілләнің ішінде қуырщақтанады. Піллә топырақтың үстіңгі қабатында жер бетіне жақын тік орналасады, ұзындығы 20-50 мм жетеді. Қуыршақтың басы қара, денесінің қалған бөлімі сарғылттау қызыл-қоңыр, үзындығы 8-13 мм.

I Шалғын көбелегі толық жетілген жүлдызқүрт фазасында топы- рақтың үстіңгі қабатында орналасқан піллә ішінде қыстап шығады. Ол суыққа ете төзімді, -30°С аязда тіршілігін жоймайды. Қыста шыққан жүлдызқүрттар солтүстік облыстарда, мамырдың аяғында қуыршаққа айналады.

! Көктемгі генерацияның көбелектері декадалық орташа температу­ра 15-17°С болғанда үша бастайды. Ең алдымен еркек кобелектер шығады. Қоршаған орта жағдайларына байланысты көбелектердің өмір сүру үзақтығы 15 күннен 45 күнге дейін созылады. Олар күндіз тығылып жатады да паналарынан тек кешке ғана шығады. Ауа райы жылы болса кобелектер түн ортасына дейін активті болады, жарыққа Қарай үшады. Күн шығар алдында олардың ұшуы қайталанады, бірақ Ұзаққа созылмайды.

j Кобелектер әр түрлі өсімдіктердің гүл шырынын жэне жапырақ Қолтығына жиналған суды сорып қоректенеді. Жұмыртқаларын көбінесе түнде жапыраққа, қурап қалған өсімдік қалдықтарына, кей- Де топырақ кесектерінің үстіне салады. Әдетте олар жұмыртқаларын ^егіс шырмауығы, алабота, қызылқүйрық өсімдіктеріне, ал мэдени өсімдіктердсн қант қызылшасы, жоңышқа, беде, бүршақ жэне көкөніс Дақылдарына салуды үнатады. Жүмыртқаларды бір-біріне черепица

тәрізді жапсыра орналастырады. „Эмбрионалдық даму 4-6 күнгс созы- лады.

Жас жүлдызқүрттар өсімдік жапырағының жұмсақ тканін кеміріп қоректенеді. Ал ересек жұлдызқүрттар жапырақты өрмек жіптерімсн шырмап түгелдей дерлік жеп, тек ірі жүйкслері мен сабакшасын ғана қалдырады. Олар күндіз қоректенеді. Ксшке қарай, түнде жэнс бұлтты күндерде күндіз де әрекетсіз тығылып жатады. Қоршаған орта температурасына байланысты жұлдызқүрттардың дамуы 15 күннен 30 күнге дейін созылады. Осы мерзім ішіндс 4 рет түлейді.

Ересек жүлдызқұрттар корек іздёп, бір учаскеден скінші учасксге, жабайы өсімдіктерден мәдени өсімдіктерге жаппай көше алады. Олар онша орнығып тұра адмайтын болғандықтан, өсімдіктерді қозғаған кезде домалап құлайды, кейде өрмек жібін шұбатып түседі.

Шалғын көбелегінің жұлдызқұрттары алуан түрлі өсімдіктермсн қоректенеді, бірақ сонда да шырынды жұмсақ жапырақты өсімдіктерді көбірек ұнатады. Басқа қорсктік өсімдіктері болмай қалған жағдайда ғана астық түқымдас өсімдіктсрді зақымдайды.

Ауыл шаруашылығы өсімдіктерінен жұлдызқүрттар көбінесс қант қызылшасы, бүршақ, бақша жәнс көкөніс дақылдарын қатты зақымдайды. Лобия жэне соя сияқты түкті жапырақты өсімдіктерге олар тимейді. Жүлдызқұрттар жаппай көбейген кезде өсімдіктің жа- пырақтарымен қоса сабақтарын және генеративтік мүшслсрін де жсп қояды. Ал тамыржеміСтілсрдің эуелі жер бетіне шығыңқырап түрған бөлігін кеміріп, едәуір зақым келтіреді.

Шалғын көбелегі едәуір қашықтыққа үша алады. Көбслектер шағылысар алдында әрекетті болады. Кейде олар 10-шақты метр биіктікке дейін көтеріледі. Сол кезде оларды қатты соққан жсл іліп әкетеді де ондаған, жүздеген километр қашықтыққа апарып тастай-

ДЬІ.

Бүл зиянкестің өсіп-еніп кобсюіне ауа райы зор эсер етсді. Оның дамуы үшін қолайлы температура 25°С, 15-16°С температурада үрық клеткалары пісіп-жетілмейді де, көбелектер жүмыртқа салмайды.

Сондай-ақ ауа райы өте ыстық (35°С-тан жоғары) жэнс ылғал- дылық жеткіліксіз болған жағдайда да көбелектер үрықсыз бедсу қалады. Шалғын көбелсгінің ең төменгі даму табалдырығы 10-12°С шамасындай.

Бір үрпақтың дамуы үшін қажетті тиімді температуралар жиын- тығы 400°С болуы керек.

Қуыршақтарының салмағы белгілі болса, онда зиянкестің физиоло- гиялық күйі туралы айтуға болады. Қуыршақтың орта салмағы 35 мг, бірақ бүл көрсеткіш даму жағдайларына байланысты 10-60 мг дейін өзгеріп түрады. Тэжірибеге қарағанда салмағы 30 мг төмсн қуыршақтардан бедеу көбелектер шығады.

Күрес шаралары. Шалғын көбелегіне қарсы күрес жүмысын үйым- дастырғанда негізгі міндеттерді агротехникалық шаралар атқарады. Қыстайтын жүлдызқүрттардың сан мелшерін анықтағаннан кейін олардың мекендеген учаскелерінің қыртысын аудара зябь жырту кс- 168

рек. Күзде немесе көктемде егіндегі және оның айналасындагы жа­байы шөптерді гүлдемей тұрғанда шауып тастау керек. Бүл шара көбелектің гүл шырынымен қоректену мүмкіншілігін сдәуір азайтады. Жаз айында зиянксстің жұлдызқүрттары мен қуыршақтарын қүрту •үшін отамалы дақылдардың қатар аралығын баптау жақсы нәтиже береді.

: Шалғын кебелегінің жүлдызқүрттарына карсы күрестің биология- лык жэнс химиялык тәсілдері тек олардың зияндылығы мына төмен- дсгі деңгейден артса, .ягни жүлдызкүрттардың 1 шаршы мстр жсрге келетін саны көктемде (өсімдіктер әлі өсіңкіремеген кезде) 5-10, жаз- да (өсімдіктер өсіп нығайған кезде) 20 шамасынан артса ғана қолданылуы тиіс. Мұндай жагдайларда егінді энтобактеринмсн (1 гектарға 2-3 кг) немесе химиялык препараттармен өңдсу ксрек. Соңгылардан мына төмсндсгілерді пайдалануга болады: метафостың 40% к. э. (0,5-1,0 л/га), вофотокстың 30% с. ү. (0,4-1,0 кг/га), фос- фамидтің 40% к.э. (0,5-1,0 л/га).

Сабақ немесе жүгері көбелегі — Ostrinia (Pyrausta) nubiealis Hb. Бүл да қан көбелегі (Pyralidae) түқымдасына жатады. Өте көп қоректілігімен көзге түседі. Дақылдардан көбінесе жүгеріні, қүлмакты және тарыны зақымдайды. Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік- шығыс аудандарында таралған, әсіресе Қызылорда облысында жүгеріге жэне басқа дақылдарға зиян келтіреді.

I Кебелектердің жыныс диморфизмі айкын білінеді. Ұрғашы көбе- лектің қанаттарының негізгі түсі акшыл-сарыдан коңырға дейін езгеріп тұрады және алдыңғы канаттарына Караганда арткылары ақшылдау, алдыңғьі қанаттарында қара түсті скі ирек сызык, ал артқы қанаттарының ортасында аспа бау тәрізді ақ жолак болады. Еркек көбслек үрғашысына қарағанда мүсінді келсді. Алдыңғы қанаттарының ақшыл-сары жолақтары және жиектерінде шашактары бар, қоңыр түсті болады. Көбелектің қанаттарының ерісі 24-32 мм, үрғашылары еркектеріне қарағанда ірі келеді.

Ересек жүлдызкұрттарының ұзындығы 25 мм жетеді, арқасында кара жолағы бар, сарғылт-сүр немссе сарғылт-қызыл түсті, күрсағында ілмек тәрізді 4 тікенек болады.

' Көбелектің бұл түрі Алматы және Талдыкорған облыстарында жы- лына бір, ал оңтүстікте 2-3 генерация береді. Ол жстілгсн жұлдызкұрт күйінде қоректенген өсімдігінің сабағы ішіндс қыстайды. Көбелектер маусым айында ұшып шығады. Олар кешке және түнде Ұшып, күндіз әр түрлі заттардың астын паналап жатады. Жұмырткаларын жапырақтың астыңғы бетіне, ал жүгсрідс оның ша- шақ гүлі мен сабағына да топтап (70 дейін) салады. Жүмыртқадан шықкан жүлдызқүрттар бір сағатқа жетер жетлес уақыт қана сыртта болады. Олардың одан кейін дамуы өсімдік сабағының (жүгері са- |рагыныц) ішінде өтеді.

Жүлдызқүрттар қорек іздеп бір өсімдіктен екінші өсімдікке көшіп отырады. Сөйтіп, бір жүлдызкұрт бірнеше сабақты зақымдауы | Мүмкін. Олар сабақтың немесе собықтың ішін үңгіп жеп, қорсктенеді.

Зақымданған өсімдіктердің сабақтары мен собықтарының түбі сынып қалады. Жауын-шашынды жылдары, әсіресе суармалы жерлерде жүгері көбелегінің жұлдызқүрттары фузариоз ауруына шалдығады.

Өнімді жинау кезівде жұлдызқүрттар көбінесе өсімдіктің төменгі бөлігінде тіршілік етеді. Сондықтан олардың көпшілігі өнімді жинап алғаннан кейін жүгерінің, тарының және басқа дақылдардың аңызында болады. Күзгі суық басталысымен олар қоректенуін тоқтатып, сабақтың түбірі ішінде (шабылғаннан кейін жиналмай қалған) қысқы үйқыға кетеді.

Күрес шаралары. Егістің айналасында өсетін ірі сабақты арам шөптерді жою керек. Өнімді жинау кезінде дақылдарды түбіне таяу орып (8-10 см шамасынан жоғары емес), қалдықтарын өртеп жіберген жөн. Жүгері егілген алқаптан өнімді жинап алғаннан кейін өсімдік қалдықтарынан тазартылған аңызды жыртып, одан соң терең етіп зябь жырту жақсы нәтиже береді. Өсімдік 20% дейін зақымданса, егінді метафоспен 40% к. э. (0,5-1,0 кг/га) бүрку керек. Бұл шара жүлдызқұрттардың жұмыртқадан шыққан кезіндс жүргізілуі тиіс.

ІХ-ТАРАУ. ДӘНДІ ДАҚЫЛДАРДЫҢ ЗИЯНКЕСТЕРІ

Қазақстанда дәнді дақылдар егісіне VIII-тарауда Ілнысып өтксн көп қоректі зиянксстерден басқа, астық түкымдас өсімдіктермсн қоректенуге маманданған насекомдар мен баска организмдердің көптеген түрлері зиян келтіреді. Осы тарауда солардың ең бастыла- рымен танысамыз.

Жолақ цикада — Psammotetix striatus L. Тең канаттылар (Homoptera) отрядының цикада түқымдасына (Cicadcllidac) жатады. Ересек цикаданың үзындығы 3,5-5 мм, күцгірт сары немесе қоңырқай түсті, алдыңғы қанаттарының үшы доғалданып бітеді және қоңыр түсті жүйкелермен көмкерілген. Аяқтары ақшыл сары.

Зиянкес күздік бидайдың немесе астық түқымдас кепжылдық шөптердің сабағында немесе жапырағында тілікке салынған жұмыртқа күйінде қыстайды. Личинкалары оңтүстікте сәуір, солтүстікте мамыр, осыган орай ересек цикадалар оңтүстікте мамыр- дың басында, солтүстікте маусымның бас кезінде шығады. Олардың ең көп шыгатын мсрзімі жаздық егіннің түптену фазасына жәнс са- бақтану фазасының бас кезіне тура келеді.

Ұрғашы цикадка жаздық астықтың масақтану кезінде жүмыртқалайды. Ауа райының қүбылмалы жағдайына байланысты эмбрионалдық даму 20-30 күнге созылады. Личинкалар 4 рет түлеп, 5 личинкалык жастан өтеді. Жаздық астық піскен кезде цикадалар күздік бидай, тары, жүгері, ал оңтүстікте олардан басқа күріш, жоцышқа егістіктеріне немссе кепжылдық астық тұқымдас шөп тек- тес өсімдіктерге көшеді, соңда жүмыртқаларын салады. Тамыз айын- да олардан келесі үрпак дамиды. Сөйтіп, цикада бір жыл іціінде 2-3 генерация беріп көбсйеді.

Ересек цикада және олардың личинкалары өсімдіктің сабағы мен жапырағының шырынын сорып қоректенсді. Соның нәтижесінде зақымданған жапыракта ақшыл үсақ дақтар пайда болады. Өсімдіктің өсуі тежеледі. Зиянкес дәнді дақылдардың барлыгын, ал ^Ұрғақшылық жылдары әсіресе жаздық бидай мен арпаны қатты зақымдайдьі. Сонымен катар цикадалар бидайдың, сүлының, күріштің жәнс басқа астық түқымдас дақылдардың мозайка, кортық, ^Уыршақтану сияқтьі аса қауіпті вирус ауруларын таратады.

Зиянды цикадалардың бүл түрінен баска Қазакстанда кара цикада (Laodelphax striatclla L.), алты нүктелі цикада (Macrosteles laevis

Rib) дсген түрлері дс кездеседі. Олар көбінесс солтүстік далалық аудандарда сдәуір зиян келтіреді.

4 АСТЬІҚ БІТЕЛЕРІ. Тең қанатты ^ насекомдар отрядының (Homoptcra) бітслср. (Aphidoidea) отряд тармағына жатады. Біздс ас­тык бітслсрінің 20-шакты түрлері кездеседі, ал ксң таралгандары: кәдімгі астық бітссі — Schizoaphis gramina Rond, арпа бітесі — Brachycolis noxius Mordrv, үлкен немссе сүлы бітссі — Sitobion avena F. және раушан-астық бітесі — Metopolophium dirhodum Walk. Бүлардың бірінші үш түрі миграция жасамайтын бітслср тобына жа­тады, яғни олардың даму циклы толыгымен астық түқымдас өсімдіктерде өтсді. Ал раушан-астық бітесі миграциялаушы бітслср тобына жатады, ягни оның үрықтарының жарым-жартысы итмүрын және басқа раушан гүлділер тұқымдасына жататын өсімдіктердс өсіп- өніп дамиды.

\/Кәдімгі астық бітесі. Қанатсыз «нсгіз салушы» үрташы бітенің үзындығы 2,7-2,9 мм, түсі жасыл, мүртшалары 6 буынды, шырын түтікшесі құйрықшасынан үзынырак, жұмырткасы сопакша, алғашында ақшыл-жасыл болады да 2-3 күн өткен соң қараяды.

Сұлы бітесі. Қанатсыз «нсгіз қалаушы» ұрғашы бітснің ұзындығы 2,5-3 мм, жасылдау немесс сарғыш-коңыр, аяктары, мүртшалары, шырын түтікшелсрі, құйрықшасы үзын. Қанатты ұрғашы бітснің көкірек бөлімі қызғылт-қоңыр, құрсағы жасыл түсті.

Арпа бітесі. Қанатсыз «нсгіз салушы» бітенің үзындығы 3 мм, дс- несі созылыңқы, жіңішке, түсі сарғылт-жасыл ақшыл тозаң баскан, шырын түтікшелсрі үсак, рудимент түрінде сакталған, мұртшалары дене үзындығынан кыска, басы, көкірсгі, аяқтары жэнс шырын түтікшелері ақшыл-коңыр түсті болады.

Астық бітелері жұмыртқа күйінде көпжылдык астык түқымдас есімдіктердің нсмссс күздік бидайдың жапырағы мсн сабағында қыстайды. Көктемде олардан шыққан личинкалар көп ксшікпсй-ак қанатсыз үрғашы бітслсргс айналады. Жаздық егін көктсп шыккан кездс қанатсыз бітелсрмен қатар қанатты үрғашы бітелср пайда бо­лады да, жаздық егіске ұшып барып, көбейе бастайды. Олар жаз бойы партеногенез (үрықтанбай көбсю) жолымен өсіп-өніп, күзге дсйін солтүстік аудандарда 8, оңтүстікте 15 үрпаққа дейін бсреді.

Бітелердің жаппай көбейген кезі — оңтүстікте дәнді дакылдардын сабақтануы мен масақтану фазасына, солтүстіктс-астық дәнінін сүттену фазасына тура келсді.

Астықтың пісуі жақындаған кезде (яғни өсімдік ткані катайып, қурай бастағанда) бітелердің қоректену жағдайлары нашарлайды да, сан мөлшері азая бастайды. Осы кезде қанатты бітелср пайда болып, шырындылығын жоғалтпаған көпжылдық астық түқымдас өсімдіктерге немесе күздікке қоныс аударады. Қыркүйек — казан айларында үрғашы бітелермен катар ерксктері де пайда болады. Одан соң үрғашы бітелер шағылысқаннан ксйін қыстайтын үрыктанған жүмыртқаларын салады.

Кәдімгі астык бітссі, сұлы бітесі жәнс раушан-астык бітссі өсімдіктің ең жогарғы жапырағында (масактанған кездс масакта) ко­лония құрып (шоғырланып) тіршілік етеді. Ал арпа бітесі өсімдіктің сң жоғарғы жапырағын түтікше ширатып, соның ішінде шоғырлана орналасады.

Арпа бітесі дәнді дақылдардың барлығын закымдайды, әсірссс ар- паға қатты зиян келтіреді. Ал бітелердің қалған үш түрі бидайды, сұлыны, арпаны, кара бидайды, күрішті закымдайды. Бітслер мсксн- дсген өсімдіктердің өсуі тсжследі, қатты зақымданғандарының жапы- рағы бұралып қурай бастайды, масағы деформацияланады, дәні ссміп, кәтск болып қалады.

Бітелер әсіресс қүрғақшылық жылдары катты зиян кслтірсді. Сс- бсбі ылғалдың жетіспсушілік салдарынан өсімдіктің закымдауға қарсы төзімділігі төмендсйді. Қазақстанның солтүстік облыстарында астық бітелерінің жаппай өсіп-өнуі сирск байқалады. Ал оңтүстік, оңтүстік-шығыс аудандарда олар суармалы егістсрдің тұракты зияң- ксс^срі болып саналады.

\^8иянды бақашық — Eurygaster integriceps Put. Жартылай катты канаттылар нсмесе кандалалар (Hemiptera) отрядының калканшалы бакашықтар (Scutelleridae) тұкымдасына жатады (18-сурет).

Ұзындығы 10-13 мм, көлденеңі 6-7 мм, калканшасы дөңсстсу кел- гсн жэнс канаттары мсн күрсағын түгелдсй жауып жатады. Жалпы түсі акшыл-сарыдан кара-қоңырға дейін өзгереді. Бүйір жағынан карағанда тасбакаға өте ұксайды. Бақашык кандала дсп атайтын со­бери осыдан. Басының үзындығы снінен кыска болады. Мұртшалары- ның екінші буыны үшіншісінен 2 есе, ал төртіншісінсн 1/4 есе ұзын. Алдыңғы арқа бөлімінің жиектсрі үстіне карай біраз кайырылған. Қалқаншасының түп бөлімінс таяу бүйір жақтарында үсті тсгіс сарғылт-ак түсті бүдырмак болады. Жүмыртқасы шар тәрізді дөңгелек, диаметрі 1-1,1 мм, алғашында ашык жасыл түсті, ксйіннсн үрықтың дамуына байланысты әр түрлі өзгсріскс үшырайды.

18- сурст. Лстык.
каидалалары:
а-зиянды
бакашық: б-сүйір
түмсык. каидллл.

Жүмыртқадан жаңа шыққан личинка қызгылт түсті, пішіні шар тәрізді болады. Бірнеше сагаттан кейін ол бірте-бірте күңгірттеніп қара-қоңыр түске көшеді. ІІ-жастағы личинканың басы, аркасының алды, құрсақ сегменттерінің ортасы мен шеттері қара-қоңыр, де- несінің қалған бөлімдері бозғылт болады. ІІІ-жастағыларының басы және кеуде сегменттері қара-қоңыр, қүрсағы ақшыл, қанаттарының негізі біліне бастайды. IV-жастагы личинканың денесі түгслімен ақшыл-сүр, ортаңғы көкірек сегментінің арқа бөлімінде бүйір өсінділері, яғни қанат бастамалары айқын керінеді. V-жастағы ли- чинканың үзындығы 8-10 мм, көлденеңі 6-6,5 мм, түсі IV-жастағы личинканікіндей, қалқанша құрсағының 2-2,5 сегментін жауып жата­ды.

Зиянды бақашық қандала Ресей мен Украинаның оңтүстік аудан­дарында, Кавказда, Орта Азия республикаларында, ал Қазакстанда Орал, Ақтебе, Шымкент, Жамбыл, Алматы, Талдықорған облыста- рында таралған. Жылына бір генерация беріп көбейеді.

Батыс Қазақстанда қандалалар ормандардың, ағаш шоқтарының жәнс орман алқабы мен жсш бойына отырғызылған ағаштардың арасын- да, ал республиканың оңтүстік және оңтүстік-шығыс облыстарында ол тау бөктсрлсріндс өскен әр түрлі ағаш бүталардың арасында қыстайды. Ал кейбір жерлерде, мысалы, Шымкент, Жамбыл облыстарында кандалалардың біраз бөлігі тау бөктеріне жақын бақтардың, орман алқаптарының, бүта қорыстарының арасында қыстап шығады. Ормандар мен орман алқаптарын қыстаған жағдайда қандалалар көбінссе жерге түскен жапырақтардың, яғни орман төсснішінің астын паналайды. Ал ағаштар сирек өсетін жерлерде олар шөптесін өсімдіктердіц немесс жу- сан сияқты аласа бұталардың шоқ түптерін паналайды.

Көктемде орташа тәулік температурасы 14-16, ал күндізгі темпе­ратура 20°С асқанда, яғни жазғы егіс көктеп шыққан кезде қандалалар егінге қарай үша бастайды. Олардың жаппай үшу мерзімі және оның ұзақтығы негізінен көктемгі ауа райының жағдайларына байланысты. Көктем неғұрлым салқын жэне жауын-шашынды болса, бақашық кандаланың миграциясы да кешігеді және созылыцқы бола­ды. Ал көктем жылы және қүрғақ болып, жаз ерте шықса, қандалалар да қысқы мскендерінен ерте мерзімде жэне бірден жап­пай ұшып шығады.

Көпжылдық зерттеулер бойынша Батыс Қазақстан і^ен Семей об- лысының оңтүстігінде бақашық қандаланың көктемгі миграциясы (егінге ұшып баруы) сэуір айының аяғында басталып, мамырдың 15- 20 дейін созылады. Ал Шымкент облысында наурыздың орта кезінсн бастап, сэуірдіц ортасына дейін созылады.

Қыстап шыққан қандалалар өсіп-өніп көбеюге кірісер алдында жы­ныс продукцияларының жетілуі үшін қосымша қоректснуді өте кажет етеді. Олар егінге ұшып келген күннен бастап ессптегенде 7-10 күннен кейін жүмыртқалауға кіріседі. Жүмыртқаларын есімдіктің жа- пырагына (кебінесе астық түқымдастардың), қурап қалған өсімдік қалдықтарына, кейде топырақ кесектерінің үстіне салады. Әр қатарға 174

14 жұмыртқадан салып, оларды жеті-жетідсн екі қатар етіп орнала- стырады. Өсімталдығы 200 жұмыртқаға жетсді. Эмбрионалдық даму

9- 16 күнге дейін созылады. Жүмыртқадан жаңа шыққан личинкалар алғашында топтанып бір жсрде отырады да, 3-4 күннен кейін өрме- леп, таралып кетеді. Личинка 35-40 күн дамиды. Осы мерзім ішінде ол 5 рет түлеп, соңғы түлеудсн ксйін ересек қандалаға айналады. Ересск қандалалар толық қанаттанған соң 10-шақты күннен кейін қыстайтын жерлеріне қарай үша бастайды. Бақашық қандала та- ралған жерлерінің барлығында да жылына бір генерация беріп өсіп- өнеді.

Зиянды бақашық қандала дәнді дақылдардьің барлық түрлсрін — жаздық бидайды, қара бидайды, арпаны, сұлыны, ал жемшөптік дақылдардан еркекшөпті, бидайықты т. б. ертс көктсмнен бастап өнімді жинап алуға дейін закымдайды. Осылардың ішінде көбірек зақымдайтындары жаздық және күздік бидай мсн қара бйдай. Көктсу және түптену фазаларында зақымданған өсімдіктің орталық жапы- рағы солып, сарғайып кетсді. Ал сабақтану кезінде закымданса, онда оның масағы қурайды да, ақ масақ болып қалады.

Бақашық қандала сорып зақымдаған астық дәнін басқа сау дәндерден ажыратып алуға болады. Егер бидай дәні сүттену немесе қамырлану кезінде зақымдалса, онда дән бүрісіп, семіп қалады. Ал бидай дәні пісіп-жетілген кезде зақымдалса, онда дән өзініц пішінін өзгертпейді. Дзннің қандала сорып жарақаттаған жеріндс қара-қоңыр нүкте қалады.

Қандалалар және олардың личинкалары бидай дәнін зақымдағанда оның тек салмағын ғана ксмітіп қоймай, сонымсн қатар оның товар- лык және түқымдық сапаларын да төмендетеді. Себсбі зиянкестің сілекейіндегі ферменттер дәнніч^йФЗйковинасын бүлдіреді. Сондықтан қандала зақымдаған бидайдың үнынан пісірілген нан көтерілмей, са- пасы нашар болады. Ал қандала дзннің үрық бөлімін зақымдаса, онда оның тұқымдық сапасы төмендеп, өнімі кемиді.

Бақашық қандаланың сан мөлшерінің оқтын-оқтын жаппай көбейіп, не азайып тұруына жағдай туғызатын факторлардың бірі — ауа райы. Кейбір жағдайларда ауа райы зиянкеске тікелсй эсер етеді. Әсіресе қыс кездеріндегі қарсыз, қара суықтар қандалалардың қыстап шығуы үшін өте қолайсыз. Соның салдарынан кейбір жылдары олар- дың көпшілігі қыстап жаткан жерлерінде түгелдей дерлік кырылып та қалады.

Кейбір жылдары ауа райы жанама факторлар аркылы эсер стеді. Астық шыкпай қалған қүрғакшылық жылдары қоректік өсімдіктердің жеткіліксіз болуынан зиянды бакашык кандала (әсіресе личинка фа­засында) жазда жаппай кырылады.

Зиянды бақашыктың популяциясының динамикасына эсер ететін фактордың ішінде оның табиғи жауларының да ролі күшті. Әсіресс, жүмыртка жемірлері немесе теленоминдер деп аталатын паразит на- сскомдардың маңызы өте зор. Теленоминдер залалдаған бакашыктың

жұмыртқаларын cay жұмыртқаларынан оңай ажыратуға болады: 2-3 күннен -ксйін олар қарайып кстеді.

Бүл зиянкестің тслсноминдсрдсн ксйінгі негізгі знтомофагтары фа- зия деп аталатын паразит шыбындар. Олар тахина, немесс кірпі шы­бындар тұқымдасында жатады. Фазиялар ездсрінің жүмырткаларын қандаланың денесіне орналастырады. Мысалы, сұр фазия жұмыртқасын қандала бір өсімдіктсн екінші өсімдікке үшып-қонып жүргенде оның арка жагына немесс канатының астына салады. Жүмыртқадан шыққан шыбынның личинкасы қандаланыц дснесін тссіп, оның ішіне енеді дс, сонда өсіп-жстіледі. Осыньіц нәтижссінде кандаланың үрық бездері жстілмей бсдеу калады.

Дәнді дакылдарға зиянды бакашықпсн туыстас австриялык бакашық және мавр бакашығы деп аталатын қандалалар да зиян кслтіреді. Дене қүрылысы, биологиясы және зиянкестік сипаты жағынан олар зиянды бақашыққа өтс үксас.

Мавр бақашыгының (Eurygaster maura L.) маңдайшасы мсн бет тақталарының үштары бір сызық бойында жатады. Алдыңғы арқа бу- нағының бүйір бүрыштары дөңгслсніп кследі. Дснссінің үзындығы 8- 11 мм.

Австриялық бақашықтың (Eurygaster austriacus Schr.) басының үзындығы мсн екі бірдей бст тақталары мандайшадан үзын болады да олардың үштары мандайшадан озып барып, өзара түйіседі. Со- ндықтан бүл түрдің басы баска бакашық қандалаларға карағанда сүйір келеді.

Денссінің ұзындығы 11-12 мм.

Қазақстанда бақашық қандалалардың. бүл скі түрі Ақтөбс, Орал, Қостанай және Солтүстік Қазақстан облыстарында кездсссді. Олар- дың сан мөлшері мен зиянкестік қабілсттілігі зиянды бакашыққа Караганда едәуір томен болады.

Сүйір түмсық қандалалар — Aelia Ғ. Қалқаншалылар (Pentatomidae) тұкымдасына жататын қандалалар. Қазақстанда олардың мынадай 5 түрі зиян келтіреді: Aelia acuminata L, Ac. sibirica Rcut, Ac. furcula Fieb, Ae. melanota Ficb, Ac. klugi F. Жалпы күрылысы, тіршілік циклы жэне зиянкестік әрсксттері жағынан олар бір-біріне өтс ұксас. Қазакстанда, әсіресс солтүстік облыстарда, кең таралғаны сібірлік сүйір тұмсык кандала — Ae. sibirica Reut. (18,6-сурст).

Ересек қандаланың ұзындығы 8-11 мм, денесі жұмыртка пішінді сопақша, арка жагы дөңсстеу, басы сүйір үш бұрышты. Түсі акшылдау сары, денесінің үстінде салалы сүр нсмесе кара жолактар бар. Жүмырткасы кішкене бөшке тәрізді, аксары немесе бозгыл түсті. Личинкалары үзынша, сопак денелі кслсді. I жэне II жастағы личин- калардың бас және көкірек бөлімдері кара-қоңыр, күрсағы бозғылт, ал III-V жастағы личинкалардың түсі біркслкі бозғылт немссс акшыл коңыр болады.

Сүйір түмсық кандалалар Қазакстанның солтүстік аймактарында 1-2, ал оңтүстік-шығысында толық екі генерация бсріп өсіп-өнеді. 176

Қандалалар эдетте зиянды бақашық қандала сияқты миграция жа- самай жазғы қоректенген жерлсрінде, яғни егіс алқабында, көпжыл- дық жемшөптік дақылдар сгісіндс, сонымен катаі# астык түкымдас өсімдіктср өсстін тың жэнс тыңайған жерлерде эр түрлі паналардың астында қыстайды.

Сүйір тұмсық қандалалар жұмыртқаларын алты-алтыдан скі қатарлап немесе бір тізбск етіп астық түқымдас өсімдіктсрдің жапы- рагына ксйде өткен жылгы аңыз калдьіктарына немесс топырақ кс- ссктерінің үстіне салады. Орташа өсімталдығы әр үрғашы кандалаТа 50 жүмыртқадан келсді. Жұмыртқадан бастап ересек қандалага дсйінгі дамуы оңтүстік-шыгыс аймақтарда 40 күнге, солтүстік аймақтарда 60 күнге дсйін созылады.

Өсімдіктерді зақымдау сипаты жағынан бакашық қандалаларға етс үксас. Бірақ, бүл қандалалардыц зақымдауы бидай дэнінің товарлық сапасына азырақ эсер етсді (зиянды бақаиіықтың зақымдауымсн са- лыстырғанда).

Бакашык кандала сияқты сүйір түмсық қандалалар да дэнді дақылдардың барлық түрлерін зақымдайды. Ал жабайы өсстін немесс жсмшөптік скпе астык түқымдас өсімдіктермен олардың байланысы бақашық қандалаға Караганда күштірек. Егер кыстап шыккан жср- лсрінде ондай өсімдіктср жеткілікті болса, оңда сүйір түмсык кандалалар дәнді дакылдардың сгісіне көшпсй-ақ, барлык даму ке- зсңін сол өсімдіктердс өткізе алады. Зиянды бақашыктың сан мөлшерінің динамикасына эсер етстін факторлар бүл кандалаларга да сондай эсер стеді.

V/Бидай трипсі — Haplothrips tritici Kurd. Шашак канаттылар (Thysonoptcra) отрядының флсотрипиде (Phloethripidac) түкымдасына жатады. Бидай мен кара бидайдың ете ксң тараған зиянкссі. Ересек трипсінің үзындығы 1,5-2 мм, түсі кара немесе кара-қоңыр. Мүртша- лары 8 буыннан түрады, қүрсағының ең соңғы ссгмснті түтікше тэрізді үзарған, қанаттары мөлдір, шеттерінсн жіңішкс шашақтар салбырап түрады. Ерксгі үрғашысынан кішірск, өте сирек ксздсседі. Жүмыртқасының түсі ақ, етс үсақ, личинкасы қызыл түсті.

Трипсі личинка фазасында егіс даласындағы эр түрлі ірі сабакты өсімдіктердің қалдыктарында жэне топырак түйірлерінің арасында қыстайды. Личинкалар кектемде топырақ жылынып қыза бастаған кезде қыстап шыккан жсрлсрінен шығып, ерссек трипсілсргс айнала- ды. Қазакстанның солтүстігіндс срссск трипсілер маусым айының ор- тасында, оңтүстігінде сэуір айының аяғы мен мамырдың басында шығады. Олардың жаппай үшуы солтүстік аймактарда маусымның скінші жартысында, ал оңтүстікте мамырдың аяқ кезінде байкалады. Алғашқы кезде трипсілср күздік бидай, кара бидай жэнс бидайык сиякты көпжылдық астык тұқымдас жемшөптік дакылдардың сгістеріне жиналып шоғырланады да, кейіннен жаздык сгістергс көшеді. Олар өсімдіктің сң жоғарғы жапырағының қолтығына еніп алып, масак орамының нағыз шырынды жұмсақ тканін сорады.

Трипсілер масақша қауыздарының астына және масақ сағағына жұмыртқалайды. Олар ең алдымен ерте бас алған өсімдіктерді мскен- дейді, ал егін түИел масактанғаннан кейін өсуі кешіккен және қуалап өскен өсімдіктерге шоғырланады.

Бір үрғашы трипсі өз өмірінде 20-22 жұмыртқа салады. Жұмыртқаның жетілуі 6-8 күнге созылады. Әдетте личинкалардың шығуы жаздық бидайдың толысу кезеңіне тура келеді. Олардың сан мөлшерінің ең көп болуы бидай дэнінің сүттену кезеңінің аяқ кезінде байқалады. Қамырлану кезеңі басталысымен личинкалар қорекТснуін тоқтатып, масақты тастап жерге түседі. Таралған жерлерінің бар- лығында жылына бір генерация беріп өсіп-өнеді.

Ересек трипсілер масақша қауызының және ең жоғарғы жапырақ түтікшесінің керегесін жарақаттап шырынын сорады. Осының нәтижесінде масақ бүралып, пішінін өзгертеді және оның үшындағы ма- сақшалар қурап қалады. Личинкалар алғашқы кезде гүл және масақша қауыздарымен қоректенеді де, соңынан толысып келе жатқан бидайдың дәндерін сорып, салмағын кемітеді. Зақымдалған дәндер қатая келе семіп қалады. Бидайдың бір дәніне бір личинкадан келгенде оның сал- мағы 10-11, екеуден келгенде — 20-25%, үшеуден келгенде — 30-35 %- ке дейін кемиді. Қазақстанның солтүстік аймақтарында орташа есеп бойынша бидайдың бір дәніне 2-3 личинка, оңтүстік аймақтарында — 1,0-1,5 личинка келеді. Осыған сәйкес трипсінің зақымдау салдарынан болатын өнім шығыны Солтүстік Қазақстанда 1 гектарға 1,5-2,0 цент- нерден, оңтүстікте — 0,5-1,0 центнерден келеді. Осымен қатар трипсілермен зақымданған дәндердің түқымдық сапасы нашарлайды, яғни щығымдылығы мен өну энергиясы төмендейді. Ондай түқымды сепкен жағдайда өнім 7-9% кемиді.

Қүрғақшылық жылдары трипсілердің зиянкестік әрекеті күшейе түседі. Суармалы егістерге қарағанда олар тәлімі жерлердегі егінді қаттырақ зақымдайды. Егістің трипсілермен зақымдану дәрежссі би- дайдыц ерте не кеш масақтануына және ол фазаның өту жылдам- дығына да байланысты. Әдетте eric түгел бірден масақтанбай, біртіндеп масақтанатын болса, трипсілер әрі көп, әрі олардың зиян- дылық дәрежесі де жоғары болады.

Дәннің сүр көбелегі — Apamea anceps Schiff. Қабыршақ қаңаттылар (Lepidoptera) отрядының қоңыр кобелектер, немесе түн көбелектері (Noctuidae) түқымдасына жатады. Көбелектің үзындығы 15-18 мм, қанаттарының өрісі 38 мм жетеді, алдыңғы қанаттарының түсі сүр немесе қоңырқай-сүр, шеттері кемірілген, орта бөлімі акшыл, дөңгелек және бүйрек тәрізді таңбалары қоңырқай-сүр түсті болады. ¥рғашы көбелектің жүмыртқа салғыш қынабы қызыл-қоңыр түсті, жақтаулары қысқаш тәрізді.

Көбелектің жүмыртқасы өте үсақ (дйаметрі 0,5 мм), шар пішінді, көп қырлы болады. Жаңа салынған жұмыртқа мөлдір ақ түсті, кейінірек үрықтың даму барысына қарай қызғылт, ал жүлдызқүрт шығар алдында қоңыр түске айналады.

Бірінші және екінші жастауя жұлдызқұрттар өтс ұсақ бозғылт, не­месс жасылдау болады. Басы мен көкірек аяқтары қара-қоңыр. Жел- кесі мен артқы қалканшалары қара. III-IV жастагы жүлдызқүрттардың түсі жасылдау-сұр немесе жирен түсті, басы сарғылт-қоңыр, арқа жагында ақшылдау келген үзын салалы үш жо- лақ орналасқан. Жоғарғы жастағы жүлдызқүрттар (V-VIII) қоңырқай сұр түсті болады. Арқа жағындағы жолақ айқын көрінеді, ал бүйір жақтарындағы жолақтар көмескілеу. Басы бозғылт, дененің ұзындығы 25-30 мм. Қуыршағы қызыл-қоңыр, үзындығы 15-18 мм, қүрсақ бөлімінің үшында 4 қылшық жэне 2 үшкір тікенек болады.

Дәннің сүр көбелегі Солтүстік, Батыс, Орталық және Шығыс Қазақстанда, сонымен қатар Жетісу өлкесінің тау етсктеріндсгі кейбір аудандарда таралған. Қазақстан жағдайында дәнді дақылдардың ең басты зиянкесі. Әсіресе Солтүстік Қазақстанның (Қостанай, Көкшетау, Ақмола, Солтүстік Қазақстан, Павлодар облы- старының) далалық жэне орманды-далалық аудандарында, Қарағанды облысының солтүстік аудандарында қатты зиян келтіреді.

Ол жылына бір генерация беріп өсіп-өнеді. Ең соңгы, ягни VIII- жастағы, кейде VIII-жастағы жүлдызқұрттары 5-15 см тереңдіктс то- пырақ арасында немесе жиналмай қалган десте мен сабанның астында қыстайды.

Көктемде, әдетте сэуір айының ІІ-ІІІ онкүндіктеріндс де жүлдызқүрттар қысқы мекендерінен шығып, өнімді жинау кезінде жерге төгілген астық дәнімен, дақылдардың немесе жабайы өсетін ас­тык түқымдас өсімдіктердің көгімен қоректенеді. Солтүстік облыстар- да олардың қуыршаққа айналуы мамыр айының II- онкүндігінде басталып, бір айға созылады. Ал жаппай қуыршақтану мамырдың ІІІ-онкүндігі мен маусым айының І-онкүндігінде байқалады. Қуыршақтың даму мерзімі топырақтың температурасына байланысты 25-35 күнге тең.

Көбелектің қуыршақтан үшып шыгуы әдетте маусым айының орта кезінде басталады да, жаппай ұшуы осы айдың аяғы мен шілденің бірінші жартысында байқалады. Көбелектердің жалпы үшу үзақтығы 30 күн шамасына, ал соның ішінде жаппай үшуы тек 10-12 күнге ғана созылады. Олар кешке және түнде ұшады. Әсіресе қауырт үшуы түнгі сағат 11 мен 1 аралығында байқалады. Күндіз көбелектер әр түрлі өсімдіктердің төмснгі жапырақтарының және топырақ кесск- терінің астында жатады.

Қоректік өсімдіктерді және жұмыртқалайтын қолайлы орындарды іздеп, көбелектер оншақты километр қашықтыққа дейін үшып бара алады. Олар ашыған ашытқы исіне жақсы үшады. Сондықтан көбе- лектердің сан мөлшерін оларды ашыган сірнеден жасалган еліктіргіштің көмегімен ұстау арқылы аньіқтайды.

Көбелектің негізгі қорегі — бас тартып келе жатқан бидайдың ма- сақ түтікшесіндегі шырын мен әр түрлі қос жарнақты өсімдіктсрдің гүл нектары. Дәннің сұр көбелегінің есімталдығы оның имаго алдын-

дағы фазаларының даму жағдайлары мен көбелсктің коректенуінс байланысты 100 жұмыртқадан 2500 жұмыртқаға дейін өзгеріп тұрады.

Көбслсктер жүмыртқаларын 12-15 топтап, масақтын гүл қауызына немесе жатынға салады. Эмбрионалдык. даму ауа темгтературасына байланысты 5-15 күнге созылады. Жаңа ұрпақтың жүлдызқұрттары шілденің ІІ-онкүндігіндс жаппай шыға бастайды да, тамыздың басын- да түгел шығып болады. Жұлдызқүрттар VIII-жаска дейін дамып 7 рет түлейді.

Әр жастағы жүлдызкүрттардың даму үзақтығы да әр түрлі болады.

І-жастағылары 6 күн, II-1V- жастағылары 5 күннсн, V-7, VI-9, VII- 17, VIII-34 күн дамиды. Жүмыртқадан жаңа шыққан жүлдызқұрттар сол жерде масақ гүлінің ішінде қоректснсді, ал III—жастан бастап бір жатыннан екінші жатынға көшіп миграция жасайды, IV-жастан бастап дәннің ішінен шығады да масакшалардың нсмесе олардың қауыздарының арасына орнығып алып, дәнді сыртқы жағынан бастап ксміріп жсйді. V-жастан бастап жүлдызкүрттар түнде ғана қорек- теніп, күндіз төменгі жапырақтардың қолтыгын паналап жатады.

Дәннің сүр көбелегінің жұлдызқұрттары бидайдың, қара бидайдың, арпаның дәндерін, сонымен қатар қылтықсыз арпабастыц, ср- кекшөптің, борыксыз бидайықтың тұқымдарын, кейдс жүгерінің жа- пырағын, гүл шашағын және собығын ксміріп закымдайды. Олар өскен сайын, әсіресе V-жастан бастап қомағай келсді. І-жастан VII- жасқа дейінгі даму кезінде әрбір жұлдызқүрт орта сссппсн 500 мг ас­тык дәнін жейді. VIII-жастағы жұлдызқүрт онан әрі аңызда қорсктснс отырып қысқы үйқыға ксткеншс, 1330 мг дән жейді. Сөйтіп әрбір жүлдызқүрт қыскы ұйқыга кеткенге дейінгі даму кезсңіндс 2 грамға жуық астық дәнін жояды.

Дәннің сүр көбелегінің зияндылық дәрежесінің жоғары не төмсн болуы жүлдызқүрттардың сан мөлшеріне, олардың қорсктсну үзақтығына, астық пісіп келе жатқан кездегі ауа райы жағдайына және тағы басқа факторларға байланысты. Жүлдызк.үрттардың сан мөлшсрі кеш себілгсн егінмен салыстырғанда, сртс себілгсн сгіндс жоғары болады. Астықтың пісуі жақындаған кезде ауа райы қүрғак болса, өнім шығыны зиянкестің сан мөлшеріне байланыссыз, сртс ссбілген егінде аз болады (кеш ссбілген егінмен салыстырғанда). Се- бебі ерте егілген егінде бидай дәні тез пісіп катаяды да, жүлдызқүрттардың қорсктену жағдайы қиындайды. Олар ылғалдылығЬ 20% асатын дәндермен ғана қоректснс алады. Жаздың екінші жартысы мен күз жауын-шашынды салқын болса, онда жүлдызқүрттардың үзағырақ қоректенуінс мүмкіндік туады да, өнімнің олардан келетін шығыны арта түседі.

Дәннің сүр көбелегі оқтын-оқтын жаппай өсіп-өніп көбсйіп түрады. Оның табиғи жауларының ішінде Meniscus agnatus Grau, Rogas dimidialus Spin деп аталатын шаншарлар мсн Tachinac дсп аталатын кірпі шыбынның маңызы өтс зор. Зиянкссті күртуда вирус гранулсзі деп аталатын ауру да маңызды роль .аткдрады. Зиянксстің жаппай 180

19- су рст. Квдімгі дон кебелсп (С. М. Волков жанс Л. С. Зимин бойыкша): а-ммаго; б-қуыршақ; в-зақымданған бидай дэндері.

өсіп-өніп көбсюінің соңғы кезеңінде жұлдызқұрттардың 85-90% жуығы осы аурудан қырылып қалады.

Кәдімгі дән көбелегі — Apamea sordens Huff. Дәннің сұр кебслегі сияқты бұл да қоңыр көбелектср (Noctudae) тұқымдасына жатады. Ресейдің европалық балігінің далалық жәнс орманды-далалык аудан­дарында, Сібірде, Қиыр Шығыста, Орта Азия мсн Кавказда, Қазақстанда таралған.

Көбелсктің қанат өрісі 32-42 мм, алдыңгы канаттары қоңырқай түсті, дөңгелек және бүйрек тәрізді таңбалар сарғыш түске боялған, нашар көрінеді. Барлық қанаттарының түп бөлігінде анық көрінстін кыска қара сызықша болады. Артқы канаттары алдыңғыларына карағанда ақшыл түсті. Жүмыртқалары ақшыл-сары, диаметрі 0,5 мм. Жұлдызкұрты дәннің сүр көбелсгінің жүлдызқұртына үқсас, айырмашылығы — дснесін жауып түратын түктср тікелей кутикулада орналасқан. Қуыршағы сарғылттау-қоңыр нсмссс қызыл-қоңыр (19-сурст).

Таралған жерлерінің барлығында бір генерация бсріп өсіп-өнеді. Биологиясы мсн келтірстін зияндылығы дәннің сүр көбелсгіне үксас. Бірақ оның жаппай өсіп-өніп көбеюі онша байқалмайды. Сондықтан зияндылығы да дәннің дүр көбелегіне қарағанда едәуір төмсн болады.

Астық қоңыздары — кузька қоңызы — Anisoplia austriaca Hbst. Қатты канаттылар (Colcopteraj отрядының тактамүрттылар (Scarabaeidae) түқымдасына жатады. Қоңыздың үзындығы 12-16 мм, аяқтары мығым жәнс түсі жасылдау-қара, денесінің астыңгы жағын ақшыл-сүр түсті қалың түктер баеқан, үстіңгі қанаттары сарғылт тал- шын түсті жәнс олардың түпкі бөлімінде төрт бұрышты кара таңба бар. Сол таңбадан артқа қарай канаттардың түйісетін ішкі жисктерін бойлай қара сызық орналасқан (20-сурет). Жүмыртқасы ақшыл, шар пішінді, диаметрі 2 мм шамасындай. Личинкаларының денссі доғаша иілгсн, 3 жүп көкірек аяқтары бар, сарғылт-ак түсті. Қуыршағының үзындығы 15-17 мм, алғашқы күндері сүттей ак болады да, тоғызыншы күні қараяды.

20-сурст.

Кузька-коңыз:
а-имаго;
б-личинка.

Астық қоңызының бұл түрі Ресейдің европалық бөлігінің далалық және орманды-далалық аудандарында кең таралған. Қазақстанда Ба­тые Қазақстан облысының дәнді дақылдар өсірілетін аудандарында кездеседі.

Бір генерациясының дамуы 2 жылға созылады. Әр түрлі жастағы личинкалары топырақ арасында қыстайды. Олардың даму үзақтьігы 22 айға тең. Жер бетіне көтерілмей ылғи топырақ арасында әр түрлі тереңдікте тіршілік етеді. Қысқа қарай бірінші жылғы личинкалар топырақтың төменгі — 30-55 см терендіктегі қүрғақ қабатына кетеді, ал екінші жылғы личинкалар — 20-45 см тереңдіктс болады. Олар 20 см тереңдікте 9,6°С суыққа тезе алады. Осындай суыққа тезімділік зиянксстің жақсы күйде шығуын қамтамасыз етеді. Екінші рет қыстап шыққан соң ІІІ-жастағы личинкалар мамыр айының екінші жартысында қоректенуін тоқтатады да, топырақ арасында үйшік жа- сап, сонда қуыршаққа айналады. Қуыршақ фазасының дамуы 15-20 күнге созылады. Одан соң, яғни мамыр айының аяғы мен маусым айының бірінші жартысында, жаңа генерацияның қоңыздары шығып, жер бетіне көтеріледі.

Қоңыздар алғашында бидайықты (немесе астық тұқымдас өсімдіктердің басқа түрлерін) мекендеп, одан соң күздік егінге көшеді. Күздік астықтың дәні қатая бастаған кезде жаздық егінге өтеді. Олар(қара бидайдың, күздік және жаздық бидайдың, баска да дәнді дақылдардың толысып келе жатқан дәндерімен қоректенеді. Со- нымен қатар аяқтарымен тарпып, оларды масақтан. түсіріп тастайды. Сөйтіп, әрбір қоңыз оншақты масақтың дәндерін қүртады.

Қоңыздар 8-16 жүмыртқаларын 2-3 рет қатарлап топтап, топы- рақтың үстіңгі қабатына салады. Өсімталдығы 50 жүмыртқаға дейін жетеді. ¥рғашы қоңыздар жүмыртқалау үшін борпылдақ бос топы- рақты учаскені үнатады. Сондықтан олар көбінесе жүмыртқаларын егінге жақын орналасқан парға салады. Эмбрионалдық дамуы 20-30 күнге созылады. Қоңыздың личинкалары топырақ арасындағы шірінділермен және өсімдіктердің үсақ тамыршаларымен қоректенеді. Сан мөлшері жоғары болған жылдары егінді сиректетуі мүмкін.

Кресті қоңыз — Anisoplia agricola Poda. Қоңыздың ұзындығы 11- 13 мм, денесі мен аяқтары металдық жарқылы бар қара түсті. Үстіңгі қанаттары сарғылт-қоңыр, онда крест немесе якорь тәрізді қара таңба болады, арқасының алдыңғы бөлігін түк баскан.

Қазақстанда Орал, Ақтөбе, Талдықорған, Семей, Шығыс Қазакстан облыстарында және Орталық Қазақстанның кейбір аудан­дарында таралған.

Генерациясы екі жылдық. Биологиясы кузька қоңызының биологи- ясына үқсас. Ересек қоңыздар бидайдың гүлдену фазасы аяқталган кезде шығады даі^бидайдың, қара бидайдың, арпа мен сүлының, би- дайықтың жэне де басқа астық тұқымдас өсімдіктердің пісіп- жетілмеген дәндерімен қоректенеді. Кузька қоңызынан айырмашылығы —масақтағы дәндерді аяқтарымен тарпып жерге түсірмейді. Егінде олар астықтың қамырлану фазасына дейін қоректенеді. Күздік астықтың егісінде қоңыздар біркелкі таралады, ал жаздық егіннің тек көлденеңі 50 метрлік шеткі жағында ғана кез- деседі. Жаппай өсіп-өнген жылдары егіннің 1 шаршы метріне 10-15 қоңыздан келеді. Ал 1 шаршы метрге бір қоңыздан келген жағдайда өнімнің шығыны гектарына 0,3-0,4 центнерге дейін жстеді.

Красун қоңызы — Anisoplia segetum Zoubkovi Kryn. Қоңыздың үзындығы 9-12 мм, сорайған түктер басқан басы мен арқасының ал- дыңғы бөлігі жасыл реңді металдық жарқылы бар қара түсті болады. Үстіңгі қанаттарын басқан сары түктер мен бүйір жақтарындағы қатты қылшықтар сирек орналаскан. Жоғарғы жастағы личинкалары ақшыл-сары түсті, ұзындығы 22 мм жетеді.

Батыс Қазақстан мен Орталық Қазақстанда кең таралған. Ересск қоңыздардың шығу мерзімі еркекқияқтың масақтануына тура келеді де, алғашқы күндері сол өсімдікте қоректенеді. Одан соң қара бидай, бидайық, еркекшөп және арпабас өсімдіктеріне кешеді. Көбінесе осы өсімдіктердің гүл тозандарымен, кейде түқым түйіндерімен де қоректенеді. Жаз аяғында толысып келе жатқан астық дәндерімен де қоректенеді. Бірақ дәнді дақылдарға айтарлықтай зиян келтірмейді. Егіннің 1 шаршы метріне бір қоңыздан келгенде, өнімнің шығыны гсктарына 1,5 кг-нан аспайды.

Астықтың жолақ бүргесі — Phyllotreta vittula Redt. Қатты қанаттылар (Coleoptera) отрядының жапырак жемірлсрі (Chrysomelidae) тұқымдасына жатады. Қоңыздың үзындығы 2 мм ша- масындай, сопакша келген денесі дөңестеу, жалпы түсі кара, басы және аркасының алдыңғы жағы жасылдау немесе көгілдір реңді ме- талдай жылтыр. Үстіңгі қанаттарында үзын салалы сары жолактар бар; сирақтарының түп бөлігі қызғылт-коңыр арткы сандары жуан, жақсы секіреді. Жүмыртқасы ақшыл-сары, үзындығы 0,5 мм. Личин- касының түсі ақ, пішіні цилиндр тәрізді, үзындығы 3,5 мм-ге дсйін. шағы личинкасына қарағанда күңгірттеу болады.

зақстанда тегіс таралған. Әсіресе солтүстік Қазакстанның дала- лық жэне орманды-далалық аудандарында көп болады.

Бүрге қоңыздардың баска түрлері сиякты мүның да гснерациясы бір жылдык. Қоңыздар өсімдік калдыктарының астында кыстайды. Кейде жсрдің жарыктарына нсмссе 5 см терсндікке дейінгі топырак арасына кіріп жатады. Жаздың екінші жартысы жауын-шашынды бо­лып, егіс далаларында өсетін астык түкымдас өсімдіктер ұзақ уакыт бойы жасыл түсін жоймай түрса, онда коңыздар ешкайда кстпсй, сол егін далаларында кыстап калады. Ксрісінше, күрғакшылық жылдары жаздың екінші жартысында коңыздар орман алкаптарына, сай-жыра- ларға, көпжылдык астык түкымдас өсімдіктсрдің сгісінс үшып барып, сонда жете қоректеніп қыстап шығады.

Көктсм шығысымен коңыздар тіршілігін кайта бастайды. Олар қоректенуге ауаның тсмпературасы 7-9°С болғанда кіріседі. Алғашында олар кыстап шыккан жерлсрінің маңайындағы жабайы астык түкымдас өсімдіктсрмен қоректенеді дс, содан кейін дәнді дакылдардың сгісіне көшеді. Әдетте қоңыздар егіннің көгі шыккан күннен бастап есептсгендс 6-7 күннсн ксйін өте көп болып каптап кстеді. Қазакстанның солтүстік бөлігіндегі астыкты аудандарда қоңыздардың ең көп шығатын кезеңі мамырдың аяғы мен маусым айының бас кезі.

Қоңыздар жүмырткаларын топырактың үстіңгі кабатына салады. Личинкалар әр түрлі өсімдіктердің үсак тамырларымен жэнс топырак арасындағы шірінділермен коректенеді, дакылдарға айтарлыктай закым келтірмейді. Қоректсну мерзімі аякталған Соң олар топырак астында куыршакка айналады. Қуыршак фазасы 2 жстігс созылады. Жаңа гснерацияның жас коңыздары жаздың скінші жартысында ве- гетациясы аяқтала қоймаған астык түкымдаС өсімдіктердің жапы- рактарында біраз коректеніп, одан соң жоғарыда айтылған учаскелерде кыскы үйкыға кетеді.

Өсімдіктерді негізінен кыстап шыккан коңыздар закымдайды. Олар жапырақтың үстіңгі бстінің парснхимасын (жүмсак тканін) ксміріп, сонымен қоректенеді. Осының нәтижесіндс закымданған жапырак бетінде үзыншалау үсак тесіктер пайда болады. Көбінесс ондай тесіктердің астыңғы жағын жапырактың астыңғы бстінің жүка үлпск қабығы жауып түрады.

Бүргелср қатты закымдаған егін сирсп калады, оның кектсрінің өсуі кешеуілдейді және нашар түптенеді. Өсімдіктсрдің көзге көрінерліктей болып элсіреуі олардың жапырак’бсттер! 50 процснтке дейін закымданғанда ғана байкалады.

Астыктың жолак бүргесінің закымдауы өсімдіктің көктеуінсн бас­тап оның үшінші жапырағы шыққанға дсйінгі кезеңдс өтс кауіпті. Сондықтан бүргелердің зияндылык дәрежесі астыкты себу мерзімдеріне тікслей байланысты. Солтүстік облыстарда ертс ссбілген егіндер көбірек зақымдалады. Ал кешігіп ссбілген егіндердс олардың көктері шыкканша коңыздар коректенуін токтатып, жүмыртқалауға кіріседі. Көктемде ауа райы неғүрлым ыстык және күрғакшылык бол­са, бүргелерДің зиянкестік әрекеті соғүрлым жоғары болады. „Олар дәнді дакылдардың ішінде жаздык бидайды катты закымдайды. Сүлы 184

мсн жүгеріні онша үнатпайды. Кейде олар қызылша, кыша, бүршак түкымдастар мен көкеніс дакылдарында закымдайды.

Астық сабағының үлкен жэне кіші бүргелері — Chaetocnema aridula Gyll., Ch. hortensis Geofr. Бүлар да қатты қанаттылар отря- дының (Colcoplcra) жапырак жемірлері (Chrysomclidac) түкымдасына v жататын кішірек коңыздар. Қазақстанда тегіс таралған, бірак рсспуб- ликаның солтүстік бөлігінің далалык және орманды-далалық алкаптарында, ал оңтүстік және оңтүстік-шығыс бөлігінде .тау стск- тсріне орналаскан аудандарда зиян келтірсді.

Қоңыздар кола түстсс немесе жасыл рсңді жылтыр кара болады. Дснесінің үстіңгі жағы дөңсстеу, сандары жуан, жаксы секірсді, үлкен бүргенің үзындығы 2,5-3 мм, кішісінікі 2,6-2,3 мм. Личинка- ларының пішіні цилиндр тәрізді, жалпы түстері бозғылт, дснслсрінің үзындығы 5 мм жетсді. Басы, кеуде аяқтары жэне күрсағының артқы бөлігі хитинді болады.

Қоңыздар егіс танаптарында өсімдік калдыктарының астын, тың жерлерде шым арасын, орманды алкаптарда жерге түсксн жапы- рақтардың астын және бұталардың түптерін паналап кыстайды. Баска насекомдарға Караганда бүлар коректенугс өте срте — көктсмнің алғашкы жылы күндерінсн бастап-ақ кіріссді. Алғашкы кезде олар әр түрлі жабайы астық түкымдас өсімдіктер өсстін учаскелсрді жәнс күздік егістерді мекендейді де, соңынан жаздық сгістсргс көшсді. Қоңыздар нсгізінен өсімдіктің сола бастаған төмснгі жапырактарының паренхимасын кеміріп жсйді. Ауыл шаруашылык дакылдары үшін пәлендей қауіпті емес. Негізінен личинка стадиясында зиян кслтірсді.

Көктемгі қоректснуден соң қоңыздар жүмырткалауға кіріседі. Үлкен астык бүргесі жүмыртқаларын тамыр мойына таяу орналасып қурай бастаған жапырақтардың тканіне, ал кіші астық бүргссі өсімдік түбіне таяу топырактың үстіңгі қабатына салады. Жүмыртқадан жаңа шыққан личинка сабақты тссіп ішіне енсді дс, ондағы дамып кслс жаткан бастапкы жапыракпсн қоректенеді. Әдстте личинканың өсіп- жетілуі толығымен бір сабактың ішінде өтеді, алайда кейдс ол бір са- бақтан екінші сабакка көшіп отыруы да мүмкін. Личинканың дамуы 14 күннсн 20 күнге дейін созылады, одан соң сабакты тссіп шығады да, топыракка еніп, сонда қуыршактанады. Жаңа генсрацияның жас қоңыздары шілде-тамыз айларында шығады да, біраз уакыт қоректеніп, одан соң қыскы үйкыға кетсді.

Сабақ бүргелерінің личинкалары түптену кезіндс закымдаған өсімдіктердің орталық жапырағы сарғайып солады да курап калады. Мұндай зақымдаудың сырткы белгісі швсдтік шыбынның закымдауына ете үқсас. Сондықтан бүргслердің закымдағанын олар- дың дамуы аяқталған личинкаларының шығу үшін сабак түбінс жа- саған тесігі аркылы ажыратып білуге болады.

Көктсм жылы және ылғалды болса сабак бүргелерінің дамуына қолайлы жағдай туады. Мүндай жылдарда Солтүстік Қазакстанның орманды-далалық алкаптарындағы кейбір сгіс далаларында жаздык бидайдың сабак бүргелерімсн -закымдануы 15-20% дейін жстсді.

Кәдімгі сүлікше қоңыз — Lema melanopus L. Қатты қанаттылар отрядының (Coleoptera) жапырақ жемірлері (Chrysomelidae) түқымдасына жатады. Рессйдің европалық бөлігінің далалық және ор- манды-далалық аймағында, Орта Азияда таралған. Қазақстанның оңтүстік жәнс оңтүстік-шығысындағы тау етектеріне орналасқан аудандарда осы түқымдастың қызыл кеуделі сүлікше деп аталатын түрі зиян келтіреді.

Қоңыздардың үзындығы 4-6 мм. Жалпы түсі жасылдау көк, ал- дыңғы арқасының алдыңғы бунағы мен аяқтары сарғылт-қызыл. Жүмыртқасы сопақша, янтарь түстес, сары. Личинкасы акшыл сары, денесінің орта бөлігі дөңестеу, үстін тұтасымен қара-қоңыр шырыш жауып түрады (21-сурет).

Осыған байланысты ол медицина сүлігіне өте ұқсас. Зиянкесті «сүлікше» (пьявица) деп атау себебі осыдан. Қуыршағы ақшыл-сары, ақ түсті болады.

Сүлікше қоңыздың генерациясы бір жылдық. Ерссек қоңыз фаза­сында жер бетіне таяу топырақ арасында қыстап шығады.

Қазақстанның оңтүстігіндегі тау етектеріне орналасқан аудандарда қоңыздар сәуір айының аяғы мен мамыр айының бас кезінде қысқы үйқыдан оянып, дәнді дақылдардың көктерімен қоректсне бастайды. Олар көбінесе жүмсақ жас жапырақтарды кеміріп жейді.

Зақымданған жапырақтардың бетінде сопақша тесіктер пайда болады.

Қысқы үйқыдан оянғаннан кейін 10-15 күн өткен қоңыздар жұмыртқалауға кіріседі. Жүмыртқаларын жапырақ бетіне 3-4 дана- дан тізіп немесе жекелеп салады. Жаппай жұмыртқалау кезеңі

егіннің түптену немесе сабақтану фазаларына тура келеді.

Жүмыртқаның дамуы 7-10 күнге созылады.

Ересек қоңыздар сияқты личинкалар да өсімдіктің жапы- рақтарымен қоректенеді. Олардың дамуы 12-15 күнге созылады. Со- дан кейін мамыр айының екінші жартысында олар қорсктенуін тоқтатып, жапырақтан жерге түседі де, 2-3 см терёңдіктс топырақ арасында қуырщаққа айналады.

21-сурст. Сүлікше коңыз: а-имаго; б-личннка.

Сүлікшс қоңыздың қуыршақ фазасы 14-25 күнге дейін созылады. Жаңа үрпақтың жас қоңыздары шілде айларында шығып, біраз уақыт қорсктенген соң қысқы ұйқыға кетеді. Алматы облысының тау етектеріндегі аудандарында қоңыздар орман алқаптарында және әр гүрлі бүталардың арасында қыстайды.

Көктемде қоңыздардың саны онша көп болмайды. Сондықтан бұл зиянкес негізінен личинка кезінде едәуір зиян келтіреді. Личинкалар зақымдаған жапырақтарда үзынша келген ақ жолақтар мен саңылаулар пайда болады. Жапырақ беті 25-50 процснтке дейін зақымдалса, бидайдың өнімі 30-38 процент кемиді. Бидайдан баска арпа мен сүлыны, кейде жүгері мен тарыны да закымдайды.

Астықтың барылдақ қоңызы — Zabrus tenebrioides Gz. Қатты канаттылар (Coleoptera) отрядының барылдак коңыздар (Carabidae) гұкымдасына жатады. Ресейдің европалык бөлігінің оңтүстік дала зо- насында, Кавказда жэне Орта Азияда таралған. Қазакстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс облыстарының кейбір аудандарында (көбінесе Жамбыл облысының Мерке, Қордай, Шу аудандары мсн Шымкент облысының Ленин және Сарыағаш аудандарында) оңтүстік астык барылдағы — Zabrus morio Goze зиян келтіреді.

Ересек коңыздарының үзындығы 12-16 мм, металдык жаркылы бар шымкай кара түсті, ауыз мүшелері, мұртшалары жэне табандары коңыркай қызыл, үстіңгі канаттары дөңес жэне олардың әркайсысының үстінде терендеу келген үсак нүктелі 8 борозда бола­ды. Жұмыртқалары сүттей ақ түсті. Личинкаларының кекірск аяқтары жаксы дамыған, бас бөлімі мен көкірек бунактары кара- қоңыр, құрсақ бунактарының үстінде ақшыл-қоңыр түсті дақтар бар. Біртіндеп сүйірлене беретін қүрсағының соңғы жағында қыскарак келген бір жүп өсінДі болады (22-сурет). Қуыршағының түсі ак, аяктары, ауыз мүшелері жэнс канаттары жақсы көрінеді.

Астықтың барылдақ қоңызының II жэне III жастагы личинкалары топырақ арасында 20-30 см тереңдікте қыстайды. Көктемдс ауаның орташа тәулік тсмпсратурасы 9°С-тан аскан кезде личинкалар топы- рақтың жоғарғы қабатына кетеріліп, ін жасап, сонда тіршілік етеді. Індерінсн олар көбінесе түндс (бүлтты күндсрі күндіз дс) шығып, ас­тык түқымдас өсімдіктсрдің көгімсн коректенеді. Олар өсімдіктің жа- пырақтарын індсріне тартып алып, күндіз де қоректенуін жалғастыра бсрсді. Закымданған жапырактар түте-түтесі шығып, бірінс-бірі жа- быскан талшыктар шумағы түріндс көрінеді. Арпа, сүлы, кара бидай, жүгері жэне баска дакылдарға карағанда күздік бидайды көбірск зақымдайды.

Оңтүстік аудандарда сәуір айының аяк ксзіндс личинкалар қоректенуін токтатып, топырак арасына енеді де, 12-15 см тсрсңдікте жср бесік ішіндс куыршакка айналады. Қуыршак фазасы 12-14 күнгс созылып, маусым айының бас кезінде жаңа генсрацияның жас қоңыздары шығады.

Қоңыздар толысып келс жаткан астык дәндерімсн қорсктснсді. Закымданған масактар үйпалактанып калады. Бірак, олардың қоректенуі ұзакка созылмайды. Жаздың ыстык кезеңі басталысымсн олар қорсктенуін токтатып, тамыз айына дсйін топырак арасына сніп, жазғы ұйкыға кетеді. Қоңыздардың бүдан соңғы тіршілік әрекеттері (қорсктенуі, ұрыктанып өсіп-өнуі) жаздың скінші жарты- сында басталады. Олар келешекте личинкаларын көрсктік есімдіктермен қамтамасыз сте алатындай учаскелергс жүмыртка са­лады. Ондай учаскслер: күздік астыктың егістері, өнімді жинаған кезде астык дәндсрі тегіліп калған жерлер, сгіннің ішіндегі бидайык жэне баска астық тұкымдас өсімдіктер есксн аландар жәнс т. б.

Жаңа генерацияның личинкалары жұмырткадан 14-20 күн етксн соң шыгады да суық күзге дейін коректенеді.

Егінге негізінен қыстап шыккан личинкалар көктсмдс катты зиян кслтіреді. Зиянкес жаппай өсіп-өнгсн жылдары оның личинкалары- ның зақымдауынан сгіннің көгі сиреп калады да, кайта ссбуді кажст ететін такыр алаңдар пайда болады.

Басқа дақылдармсн алмастырмай бидайды жыл сайын бір жсргс өсіре беру, өнімді жинау кезінде ысырап жасау астыктың барылдак коңызының көбсйіп кетуінс қолайлы жағдай туғызады.

Тары барылдақ қоңызы — Ophonus calceatus Duft. Бұл зиянкес те барылдак коңыздар түқымдасына жатады. Қазакстанның солтүстік бөлігінің қуаң далалык аудандарында таралған. Әсіресс Павлодар об- лысының қүмдауыт топырақты аудандарында көбірек ксздсседі.

Үзындығы 15 мм жететін едәуір ірі кара коңыз. Мүртшалары, ауыз мүшелері және табандары қызғылт-сары түсті. Жүмырткасы мсн личинкасының түсі және жалпы күрылысы жағынан астык барыл- дағына өтс ұксас.

Зиянксстің личинкалары тереңдігі 10 см топырак арасында қыстайды. Ересек қоңыздар жер бетіне шілдс айының орта ксзінде шығып, бір айдай өмір сүрсді. Олар күндіз көбінссе топырак ксссктсрі 188

мсн өсімдік қалдықтарының астын паналап жатады да, коректснуге жәнс басқа тіршілік әрскеттсрін жасауға кешкі сағаттарда жәнс түнде шығады. Жүмыртқаларын топтап дымкыл топыракка (10 см тс- реңдікке дейін) салады. Сондықтан олар борпылдақ топырақты жер- лерді, парға себілген егінді, жыртылып тасталған егін жағалауын, терсң жыртылған учаскслерді және отамалы дакылдар сгісін үнатады. I Қоңыздардың барлығы бірдей бір мсрзімде шықпайтындығына бай­ланысты жүмыртқалау кезеңі үзакқа созылады. Сондықтан топырақ арасына жаңа салынған жұмыртқаларды шілденің аяғынан тамыздың аяғына дейін кездестіруге болады.

Бүл түрдің тек срссск қоңыздары ғана өсімдікті зақымдайды. Ли­чинкалары жыртқыш болады. Қоңыздар пісіп келе жаткан тары дәндерімен қоректенеді. Әсірссе олар дестеде жаткан тарыны қатты зақымдайды. Олар тары дәнін зақымдап қана қоймай, оның шашак басында өрмелеп жүріп, дәннің бірқатарын жерге түсіріп ысырап етеді. Қоңыздар тарыдан басқа пісіп ксле жатқан бидай мен кара би- дайды да зақымдайды. Арам шептерден оның көбірек ұнататыны мы- сыккүйрық!

Астық сабағының егегіші — Cephus pygmeus L. Жарғак қанаттылар (Hymenoptera) отрядыныц сабақ егеушілері тұқымдасына (Cephidae) жатады. Далалық және орманды-далалық зоналардың бар- лығында түгсл таралған. Қазакстанда Батыс Қазакстан және Актөбс облыстарында зиян келтіреді.

Ерссек насекомдардың жалпы түсі кара, күрсағында сары жо- лақтар бар, аяқтарының түсі бозғылт-сары, кеуде бөлімінің астыңғы жағында сары дактар болады, денесінің ұзындығы 9-10 мм. Жұмырткасының түсі ак, үзындығы 0,8 мм. Личинкалары ашық сары түсті, пішіні әріп тәрізді, басы және аяктары болмайды, денссінің артқы тесік орналаскан соңғы бунағы хитинді түтік тәрізді, жоғарғы жастағыларының үзындығы 15 мм жетеді. Қуыршағы ашык, түсі алғашында ақ болады да дамуының соңғы ксзіндс караяды.

Зиянксс жылына бір генерация бёріп өсіп-енсді. Қорсктснуін тоқтатқан ересек личинка фазасында дәнді дакылдар егісінің аңызында сабак түбірінің ішінде қыстайды. Қыстар алдында личинка үзынша келген мөлдір түсті піллә жасайды. Көктемдс соның ішіндс личинка куыршакка айналады. Қуыршак стадиясы 7-10 күнгс созы­лады.

Батыс Қазакстан жағдайында бүл зиянкестің ерссск насскомдары мамыр айының аяғы мен маусым айының бас кезіндс үшып шығады. Ал олардың жаппай жүмыртқалауы жаздық бидайдың ма- сақтануының бас кезіне тура келеді. Жүмырткаларын бір-бірдсн же- келсп кебінесе жоғарғы буын аралығына сабак ішіне салады. Кепшілік жағдайда жұмыртқаны негізгі сабакка салуға тырысады. Личинка сабактың ішінде қоректеніп, оның буындарын кеміре тссіп, томен карай, яғни тамыр мойнына карай жылжиды.

Астық дәндері қамырлана бастаған кезде личинка сабактың топы­ракка таяу беліміне жетіп, қорсктснуін токтатады да, сабаКты ішкі

23- сурет. Швелтік иіы-
быи (А. В. Знаменский
бойынша):

а-имаго; б-закымданган
өсімдік.

жағынан айналдыра кеміріп керегесін жүқартады (яғни егсп ксссді). Зақымданған сабақтар қисайып немесе құлап калады. Мүндай жағдай астықты орып жинап алу жүмысын қиындатады. Өнімнің шығыны көбейеді. Личинкалардың коректенуі салдарынан астык дәндерінің аб­солютах салмагы да кемиді. Өнімнің жалпы шығыны гектарына 0,5- 1,0 центнерге дейін жетеді. Олар әсіресе бидай мен кара бидайды қатты зақымдайды.

Шведтік шыбындар. Екі түрі кездеседі, арпаның шведтік шыбыны — Oscinella pusilla Mg. және сүлының шведтік шыбыны — 0. frit L. Олар кос канаттылар (Diptera) отрядының астык шыбындары (Chloropidae) түкымдасына жатады. Ore кең таралған жэне астык түкымдас өсімдіктер өсетін жсрлердің барлығында ксздсссді. Қазакстанда көбінесе Солтүстік жэне Орталык Қазакстанның далалык және орманды-далалык аудандары мен оңтүстік-шығыс жәнс шығыс облыстардың тау етектеріндегі аудандарында сдәуір зиян келтіреді.

Дене қүрылысы жағынан шведтік шыбындар бір-біріне өтс үксас, со- ндықтан бүларды бір-бірінен тек тіршілік ету срекшеліктері аркылы ғана ажыратады. Арпаның шведтік шыбыны көбінесе арпа, бидай және сүлы егістерінде кездеседі. Ал сүлының швсдтік шыбыны-сүлыны кебірек үнатады жэне ол өте ылғал сүйгіш(гигрофильді) болады.

ІІІыбынның үзындығы 1,5-2,0 мм. (23-сурст). Негізгі түсі кара, күрсағынын астыңғы жагы акшыл-сары, басы және мүртшалары кара. Қанаттары металдык жаркылы бар мөлдір. Алдыңғы және ортаңғы сирактары түтасымен, ал арткы сирақтарының үштары сары. Бүйір жағынан қарағанда конып отырған шыбынның жотасы дөнес, бүкір сияқты көрінеді.

Жүмырткалары үзынша цилиндр тәрізді, түстері ак, үзындығы 0,6 мм. Личинкасы да алдыңғы жағы сүйірленген цилиндр пішінді. Жас личинкалары мөлдір, жоғарғы жастағылары ак сары түсті болады. Ауыз ілмектері орақ тәрізді. Жалған пілләнің (пупарийдің) үзындығы

2- 3 мм, қызғылт-қоңыр түсті болады. .

Шведтік шыбындар толык жетілген личинка фазасында күздік дакылдардың және көпжылдык астық тұқымдас өсімдіктердің са- 190

бактарының ішіндс қыстап шыгады да, көктемдс сол жсрде қуыршакка (пупарийға) айналады. Шыбындардың ұшып шыгуы оңтүстік облыстарда сәуір айының екінші жартысында, Орталық және Солтүстік облыстарда мамыр айының бірінші жартысында байқалады. Шыбындардың тіршілік әрекеттері үшін ең қолайлы температура 15- 24°С аралығы. Температура 8°С-тан төмен болған кезде қимыл әрекеттерін тоқтатады.

' ¥рық клеткаларының жетілуі үшін шыбындар қосымша қоректенуді қажет етеді. Бүл үшін олар әр түрлі өсімдіктердің гүл не- ктарын және тозаңын, сонымен қатар астық тұқымдас есімдіктердің сабағынан бөлінетін сұйық затты пайдаланады.

I Шыбындар жұмыртқалау үшін астық тұқымдастардың көбінссе 2-3 жапырағы бар жас өсімдіктерін үнатады. Әдетте олар жүмыртқаларын жапырак түтікшесінің үлпегіне салады. Ауа райының жағдайына бай­ланысты 3-8 күннен кейін салынған жұмыртқалардан личинкалар шығады да өсімдік сабағының ішіне енеді.

Личинкалар өсімдіктің жүмсақ тканьдарымен қоректсніп, сабақтың эмбрионалдық бөлігін және масақ бастамасын зақьімдайды. Нәтижесінде көп кешікпей-ақ Зақымданған өсімдіктің орталық жапы- рағы солып, сарғайып кетеді. Осы арқылы егіннің бұл зиянксспсн зақымданғанын білуге болады.

Личинка 2-3 жеті қоректенген соң қуыршаққа айналады. Қуыршақтан шыбынның үшып шығуы үшін 12 күн керек.

Қазакстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс облыстарында шы­бындар жылына 4-5, ал солтүстік облыстарында 3-4 генерация беріп дамиды. Зиянкестің жеке генерацияларының даму мерзімдерінің шүбалыңқы болуына байланысты eric далаларында шыбындарды жаз бойы кездестіруге болады. Сондықтан оның генерацияларының даму кезеңдері арасындағы шекараны анықтау өте қиын. Осыған байланы­сты шведтік шыбын туралы сөз болғанда тек оның жаппай үшу ке- зеңдері туралы ғана айтылады. Ондай кезендер үшеу. Бірінші кезең жаздық егіннің көктеуі мен түптенуі. Бидай, арпа, сұлы және жүгері дақылдарының негізгі зақымдануы осы кезеңде байкалады. Екінші кезең (зиянкестің ең кеп болатын кезі)— арпаның масақтану фазасы. Үшінші кезеңі тамыз және қыркүйек айларында байкалады. Бүл кез­де олар күздік егіннің көгінде жэне басқа көпжылдық астық түқымдас өсімдіктерде кездеседі.

Қазакстанда шведтік шыбындар егінді негізінен кектемде зақымдайды. Ерте себіліп, шыбындардың жаппай жұмыртқалайтын мерзімі басталғанша түптену фазасына квшкен өсімдіктердің көбінесе жанама сабақтары, ал кешігіп себілген өсімдіктердің негізгі са- бактары закымданады. Сондықтан шведтік шыбынның зиянкестік әрекеті кешігіп себілген егістерде жоғары болады. Себебі негізгі сабак зақымданса енімнің 50%, ал жанама сабақ закымданса 20% кемиді.

Гессен шыбыны — Mayetiola destructor Say. Қос қанаттылар (Diptera) отрядының галлица (Cecidomyiidae) тұқымдасына жататын үсақ масаға үқсас насеком (24-сурет). Денесініц ұзындыгы 2,5-3,5

24- сурет. Гсссеи шыбымы: а-имаго; б-личимка.

мм, үстіңгі жағы күңгірт-сүр немесе сарғылт-қоңыр, бауыр жағы акшьгл, үргашыларының қүрсагында қызғылттау немссс қызғылт- қоңыр түсті дақтар болады. Басы кішкентай, көздері кара. Мұртша- ларының түсі қоңыркай-сары, 17 буыннан тұрады, оның ұзындыгы үргашысында денесінің 1/3, ал ерксгіндс — 2/3 бөлігінс тен- Жүмыртқалары цилиндр пішінді, үзындығы 0,5 мм шамасы, жацадан салынғандарының қызғылт дақтары бар, мөлдір түсті жылтырап түра- ды. Личинкалары жасылдау жолактары бар кызғылт-сары түсті, де- нссінің үзындығы 4,5 мм жетеді. Жалган пілләсі (пупарий) сарғылт-қоңыр, пішіні жәнс түсі зығырдың тұкымына үксайды.

Біздің слдс кең таралған зиянкес. Ресейдің свропалык балігінің бар- лык аймақтарында (Қиыр Солтүстіктен баска), Сібірдс, Күңгсй Кавказ­да, Орта Азияда, Қазакстанда кездессді, кара топыракты аудандарына катты зиян келтіреді. Қазакстанның Солтүстік облыстарының далалык аудандарында да ол басты зиянкестердің катарына енсді.

Гессен шыбыны жылына бірнеше генерация бсріп өсіп-өнсді. Гене- рацияларының саны ауа райы жағдайларына байланысты. Ересек ли­чинкалары пупарий ішінде күздік бидайдың көгінің нсмссс астык түқымдас арам шөптердің жапырак түтікшссінде, ал Солтүстік Қазакстанда көбінесс аңызда қалған өсімдік сабақтарының ішкі қуысында қыстайды.

Солтүстік Қазақстан жағдайында кыстап шыккан личинкалар ма­мыр айының бас ксзіндс пупарий ішінде куыршакка айналады. Шы- бындардыц жаппай үшьіп шығуы мамыр айының бірінші жартысы мен маусым айының басында байқалады. Бұл кез дәнді дакылдардың жаппай кектеп шыгуына тура келеді. Осы ксздс олар жүмыртқаларын бірнешедсн тізбектеп жапырактың үстіцгі бетінс са­лады. Өсімталдығы — ар үрғашы шыбынға 50-500 жүмырткадан ке- леді. Личинкалар 5-6 күннен кейін шығады. Олар жапырак түтікшесінің ішіне еніп, сабактың буынға таяу сң жұмсақ шырынды 192

жсрін сүлікшс қадала сорып корсктснеді. Бір сабакта бірнсшс личин­ка болуы мүмкін. Қорсктенуі- аяқталған соң личинкалар сол жердс куыршакка айналады. Шыбындардың үрғашылары 5-7 күн омір сүрсді, жүмырткаларыңың дамуы да осындай уакытка созылады, ли­чинкалары 15-25 күн, куыршактары 10-12 күн дамиды.

Зиянксстің сан мелшсрінің көп нс аз болуы жсргілікті жсрдің ауа райының жағдайларына, әсіресс температурасы мсн ылғалдығына бай­ланысты. Зиянксстің барлық стадияларының дамуы үшін үйлесімді тем­пература — 16-24°С аралығы. Температура бүдан төмсндеп кстсс, онда шыбындармсн олардың личинкаларының біркатары кырылып калады. Ауа райы ыстык жәнс кұрғак болса, онда личинкалардың көпшілігі ди­апаузага кстіп, кслссі гснсрацияның үрпактарының саны аз болады. Мүндай жағдай Қазакстанда жиі байкалады.

Бүл түрдің сан мөлшсрінің өзгсріп түруына оның табиғи жаулары да сдәуір эсер стсді. Солардың ішіндс Plaligaslcr (жүмыртка паразиті) жәнс Merius (пупарий паразит) дсп аталатын шаншарлардыц маңызы отс зор.

Гссссн шыбынының әсірссс көктсмгі бірінші гснсрациясының ли­чинкалары қатты зиян кслтірсді. Осы кездс, яғни жаздык бидайдың сабактануына дейін зақымданган өсімдіктср өсіп-дамымай аііп калады. Ал скінші гснерацияның шыбындары маусым айының аягы мсн шілдснің басында шыгады жәнс бүл ксзсң жаздық бидайдың са- бактану жәнс масактану фазаларына тура кслсді. Бүл гснсрацияның личинкалары мсксндсгсн өсімдік сабактары әлсіз жіңішкс болып ессді дс, сынып нсмесс жантая қүлап калады (сгср бір сабакта бірнешс ли­чинка болса). Закымданган өсімдіктср өсуін тоқтатпайды, бірак олар- дың масактанған сабактарында бүгілістср пайда болып, тіке оспейді. Бүл жағдай астыкты орып жинау жұмысын киындатады және сдәуір шығынға да ұшыратады.

Гссссн шыбынының зияндылыгі>іның жогары нсмссс темсн болуы- на сгінді ссбу мсрзімі дс белгілі бір дәрсжедс эсер стсді. Солтүстік Қазакстан жағдайында сртс ссбілгсн сгін бүл зиянксспсн кобірек закымданады.

Тары қүмыты — Stcnodiplosis panic! Rodd. К,ос канаттылар (Diplcra) отрядының галлица (Cccidomyiidac) түкымдасына жатады. Дснссінің үзындығы 1-3 мм. Көкірск жәнс күрсак бөлімдсрінің үстіңгі жактары коңыркай, мүртшалары үзын жәнс кызыл түсті, үргашыларының ұзын жүмыртка салғыш қынабы болады. Личинкала- рының түсі кызыл, дснссінің скі жағы бірдсй сүйірленгсн. Қуыршағының да түсі қызыл, үзындығы 2 мм шамасындай.

Тары қүмытының ареалы тары жәнс арам шөп-күрмсктің (тауык тары) таралуымен тығыз байланысты. Қазакстанда батыс жәнс оңтүстік облыстарда, сонымсн катар Семей облысының онтүстік аудандарында сгінгс зиян кслтірсді. Қазакстаннан баска Украина да- лаларында. Қара. тсңіз жағалауларындағы зонада, Кубанда жәнс Ор­та Азияда тара.іган.

7-816 193

Қазақстан жагдайында тары қүмыты жылына 4, ал күз айлары жылы жәнс қүрғак, болған жылдары 5 генерация бсріп дамиды. Оцтүстіктс толығымсн 5 генерация береді. Ол личинка фазасында егін далаларындағы төгілген нсмесе жиналмай қалған тары дәндерінің ішіндс, топан жэне сабан арасында, сонымсн қатар күрмек дәндерінің ішінде қыстайды. Қуыршақтану процссі дс сонда өтеді. Ересек құмытыларды маусым айынан бастап, қыркүйек айына дсйін ксздестіруге болады. Олар қорсктенбейді, 2-4 күн ғана өмір сүрсді. Тек ертеңгі және ксшкі сагаттарда ғана үшады да, күндіз тарының шашақ гүлдерініц арасын паналап жатады. Жұмыртқаларын ашыл- маған тары гүлдсрінің масақша кауыздарының астына орналастыра- ды. Кейде олар шашак гүлге және түтікшесінсн толық шыға қоймаған жапыракка да жүмырткалайды.

Бірінше генсрацияның срссск құмытылары әдсттс тарының ма- сақтану кезсңінсн бұрынырақ шығады. Сондықтан олардың копшілігі жүмыртқаларын ертерск масақтанатын күрмектің шашақ басына са­лады. Зиянксстің скінші жәнс үшінші гснсрацияларыныц үрпактары тары егісінде қорсктсніп дамиды. Ал төртінші гснсрацияның үрпақтары өнімді жинау ксзінде немесс одан ксйін шығады. Со- ндықтан олардың личинкалары нсгізінен күрмсктс корсктеніп жетіледі. Қүмьітының бір генерациясының дамуы үшін 12-15 күн ке­рек.

Зиянксстің личинкалары тұқым түйінінде жәнс гүл үлпсгі мсн оның сабағында қорсктснсді. Нәтижссіндс гүлдің аталық жәнс аналык мүшелері дамымайды, зақымданған шашақ баста дәнсіз ак ма- сақшалар пайда болады. Зиянкес жаппай есіп-еніп кебейгсн жылдары тарының шашақ басындағы дәнсіз масақшалар 30-40 дейін жстсді. Көктсм жэнс жаз айлары жылы және ылғалды болған жылдары зи- янкестің өсіп-өніп көбсюіне қолайлы жағдайлар туады.

Жаға шыбыны — Ephydra macellaria Egg. Қос қанаттылар (Diptera) отрядының Ephydridac тұқымдасына жатады. Күріш дақылдарының басты зиянкесі. Қазақстанда күріш өсірілстін аудан- дардың барлығында тсгіс таралған. Әсіресе Қызылорда облысында қатты зиян кслтірсді.

Шыбынның ұзындығы 4 мм, қанаттары мөлдір, аяктары қызғылттау жасыл, кеудесі мен қүрсағы жылтыр-жасыл түсті. Личин- касының түсі бозғылт, дснссінде лупамсн қарағанда ғана керінстін кептеген қоңыр түсті жіңішке тікснсктер болады. Денссі 12 сақинадан түрады. Жақтары жаксы жетілгсн. Қүрсағының үшында тыныс тссіктері бйр екі үзын түтікшс, 8 жүп жалған аяктары бар, әр аяқта артқа қарай қайырылған скі қатар қара түсті ілмектср болады. Ересек личинкаларының үзындығы 7 мм. Пілләсінің түсі кара-қоңыр, бас бөлігі сүйір келеді.

Қызылорда облысында жаға шыбындары жылына 4 генерация бсріп өсіп-өнеді. Ерссск шыбындар қураган өсімдік калдықтары мсн аібан ас- тында егістік алкаптың төңірегіндегі үйлердің шатырында жәнс т. б. 194

жсрлсрде қыстайды. Қыстап шыққан шыбындардың тіршілік әрскеті көктемде ауаның тсмпсратурасы 10-12°С жеткенде басталады.

Шыбындар жұмыртқаларын күріш егісінің суында калкып жүргсн өсімдік қалдықтарына жәнс су бстіне салады. Бірінші гснерацияның личинкалары мамырдың І-ІІ онкүндігінде шығады. Бүл ксзсн, күріш көгінің көктеп шығуына тура кследі. Ал екінші генерацияның личин­калары күріштің түптсну кезінде, яғни маусым айының 1-II онкүндігінде шығады. Күріш сгісін негізінен І-ІІ генсрацияның ли­чинкалары зақымдайды. Шыбынның личинкалары күріш көгінің та- мырын қырқып жеп корсктснеді. Олар әсіресе жалғыз гана тамыры бар жаңа көктеп шыққан өсімдіктср үшін өтс қауіпті. Зақымданған жас өсімдіктер біржола еліп қалады. Сондықтан қатты зиян шскксн егінді қайта себуге тура кследі. Ал тамыр жүйесі жаксы жстілгсн өсімдіктерді бүл зиянкес зақымдаса, онда олар басқа зақымданбаған есімдіктергс Караганда баяу өсіп, нашар дамиды, түптсну дарсжссі төмендсйді. Шашақ басындағы дән салмаған гүлдсрдің жәнс толмай ссміп қалган дәндердің саны көп болады. Өнімнің шығыны 2-3% жс- тсді. Жаға шыбынынан әсіресс ксшеуілденіп ссбілгсн жәнс суы тұзды, топырағы сортаң сгіс катты зиян шсгеді.

АСТЫҚ ТҰҚЫМДАС ДӘНДІ ДАҚЫЛДАР ЗИЯНКЕСТЕРІМЕН КҮРЕС ШАРАЛАРЫНЫҢ ЖҮЙЕСІ

Агротехпикалык; жәпе шаруашьиіық-ұйымдастыру шаралары. 1) Ауыспалы егісті енгізу және дакылдардың кезектілік тәртібін сактау зиянксстсрдің таралуын тежейді, әсіресе барылдак коңыздың, гссссн шыбыны мен жаға шыбындарының, сабақ егеушілердің көбсймеуінс эсер етеді. 2) Егістік жерлерді үйлесімді мсрзімдерде сапалы етіп жыртып, топырақты баптау-бидай трипсісінің, дәннің сүр көбслсгінің, гесссн шыбыны мен астық шыбындарының, сабак сгсушілердің жәнс т. б. қыстауға кететін жэне кыстап шыккан фазаларының сан мөлшерін едәуір азайтады. Маусым айының бірінші жартысында пар егістіктерінде топырақты баптау кезінде дән көбслсгі қуыршақтарының көпшілігі қырылады. 3) Зиянксстсрдің даму срск- шеліктерін еске ала отырып, егінді дер кезіндс жәнс кысқа мсрзім ішіндс ссбу — өсімдіктердің даму фазасы мен зиянкестсрдің арасын- дағы синхрондықты бұзады. Солтүстік Қазакстанда үйлссімді мерзімнің соңғы кезінде себілген жаздық бидай сгісінс астықтың жо- лақ бүргесі айтарлықтай зиян келтірмейді, ал дән көбелсгінің жұлдызқұрттары жэне гессен шыбыны мен шведтік шыбындардың ли­чинкалары оны аз зақымдайды. 4) Астық енімін кыска мерзім ішінде белшектеп жинап алу дән көбелегі, зиянды бакашык, сүйір кандалалар, астық қоңыздары, гессен шыбыны, сабак сгсушілері сиякты зиянкестердің закымдауынан келетін шығынды азайтады.

Химиялық күрес тәсілі — зиянкестердің сан мөлшсрі зияндылық критериясынан, яғни экономикалық табалдырыктан аскан сгіс. дала- ларында ғана қолданылады. Егіннің көгін барылдак коңыздың личин-

касынан қорғау үшін түкыммсн қосып базудиннің нсмссс волатонның 5%-тік түйірлі прспараттарын топыракка сіңірсді (50-75 кг/га.)

Астықтың жолак бүргссі мсн сабақ.бүргслсрінс қарсы күрссті дэнді дақылдарды ссбудсн бүрын бастайды. Ертс кектсмдс қыстап шыққан қоңыздардың шоғырланған жсрлсрінс, сай мсн жыраларға жәнс баска сгістіккс жакын учаскслсргс 40% э. к. мстафос (гсктарына 0,5-1,0 л) бүрксді.

Дәнді дакылдар көктсп шыкканнан ксйін зиянксстсрдің комп- лсксінс қарсы күрсс, егср сгіннің 1 шаршы мстрінс келстін жолак бүргснің саны 400-500, кандалалардьщ, цикадалардың, сабак бүргс- лсрінің жалпы саны 200 шамасынан, ал гссссн шыбынының энтомо- логиялық сачокпсн 100 рст какканда түсстін саны 10 артса ғана жүргізілсді. Бүл жағдайда сгіскс мстафос 40° к. э. (0,5-1 л/га) бүрксді.

Ертс көктсмдс нсмссс күздс күздік бидайдың сгісіндс, сгср барыл­дак қоңыздың личинкаларының 1 шаршы мстр жсргс кслстін саны 2 (сгіннің шыгымы калыптағыдай болса) нсмссс 4 шамасынан (сгін си- рск болса) артса, онда сгіскс мстафос 40% к.о. (0,5-1 л/га), болмаёа базудин 60% к. о. (1,5-1,8 л/га) бүрксді.

Егср жаздык бидай сгісіндс кыстап шыккан сүлікшс коңыздардың 1 шаршы мстр жсрге келстін саны 10 артса, онда сгіскс мына прс- параттардың бірсуін бүрксді: мстафос 40% к. э. (0,5-1 л/га), вофа¹ токс 30% с. ү. (0,7-1,4 кг/га), фозалон 35% к. э. (1,5-2 л/га), фосфамид 40% к. э. (0,6-1,5 л/га). Судын шығыны самолстпсн бүрікксндс — 50 л/га, жсрдс бүрікксндс 100-150 л/га.

Көктсмдс зиянды бакашыктың кыстап шыккан кандалаларының 1 шаршы мстр жсргс кслстін саны жаздык астык егісіндс бірсудсн, күздіктс екідсн артса, сгіскс мына төмсндс көрсстілгсн прспараттар- дың біреуін бүрксді: волатон 50% к. о. (1,6 л/га), мстафос 40% к. э. (1 л/га) вофатокс 30% с. ү. (1,4 кг/га). Өтс аз көлсмді бүрку (УМО) үшін карбофос колданыладія. Бұл прспараттың шыгыны 1,5-3 кг/га. Көктсмгі ауа райы кұрғак болып, сгістің шығымы нашарласа, 1 шаршы мстр жсрдегі кандалалардың саны күздік сгістс бірсудсн, жаздыкта 0,5 шамасынан артса гана жүргізілсді.

Жаздық астыктың түптснуінің аяк ксзі мсн сабактануының бас ксзіндс сүлікшс коңыз личинкаларының әр 10 өсімдіккс кслстін саны бсстен артса, сгіскс мстатион 50% к. о. (0,6-1 л/га) болмаса фозалон 35% к. э. (1,5-2 л/га) бүрксді.

Бидайдың түптсну фазасында жэнс масактануының бас ксзіндс бидай трипсінс және астық бітслсріне карсы күрсссді, Трипсігс карсы күрсс тұкымдық егісте олардың сачокпсн 20 рет какканда түсстін саны 600 шамасынан, эр өсімдіккс кслстін саны 10 асканда жүргізілсді. Ал бітслсрге қарсы күресті олардың таралуы сгіс капсмінің 50% камтып, эр өсімдіккс келстін саны тэлімі учасксдс 10-15, суармалы учаскедс 30- 40 мөлшсрінсн асканда жүргізу ксрек. Бүл зиянксстсрмсн күрссудс мы­на төмсндсгі прспараттардың бірсуі колданылады: фосфамид 40% к. о. 196

(0,7-1,5 л/га), карбофос 50% к. э. (0,5-1,2 л/га), мстафос 40% к. э. (0,5-1 л/га), вофатокс 30% с. ү. (0,7-1,4 л/га).

Жаздык бидай дәнінің толысу ксзіндс дәннің сур көбслсгінің томенгі жастағы жұлдызкұрттарына қарсы олардың 100 масакка кс- лстін саны ауа райы жағдайларына байланысты тұкымдык учасксде

7- 15, баска учаскслсрдс 15-30 болғанда жүргізілсді. Ауа райы салкын жэнс жауын-шашынды болса теменгі критерия, ыстык жәнс күрғак балса, жоғарғы критерия алынады. Бұл зиянкескс мына төмендсгі прспараттардың біреуін самолстпен бүрксді: мстафостың 40% к. э. (0,5-1 л/га), вофатокстың 30% с. ү. (0,7-1,4 л/га).

Осы кездс, ягни дәннің толысу фаздсында бакашык кандаланың личинкаларына қарсы күрсссді. Олардың 1 шаршы метр жсргс кс- лстін саны 10 шамасынан көбсйген ксздс күрсс жүргізілсді.

Біраз күн өтксн соң, ягни бидай дәнінің сүттену фазасында, бакаиіық кандаланың жогаргы жастагы личинкаларының 1 шаршы мстр жергс келстін саны 2-3 артса, күрсс кайталанады. Қыстап шыккан кандалалармен күрссу үшін пайдаланылатын препараттар олардың личинкаларына да жаксы эсер етсді.

Егер осы ксздс егісте астык коңыздарының 1 шаршы мстр жсргс кслстін саны 2-3 артса, онда бакашык кандалага карсы колданылатын прспараттардың шығынын 25% кебсйтеді.

Күріштің зиянксстсрімсн күресуде күріш танабында ауыспалы сгісті мсңгсру, дақыл ксзсгін сақтау, күріш стісіндсгі судың үйлссімді дсңгсйін кадагалау, суару тәртібін бүлжытпай орындау, түкымды 1-2 см тсреңдіккс снгізе отырып үйлссімді мсрзімдс ссбу сиякты агротсх- пикалык шараларды іскс асырудың маңызы өте зор.

Жаға шыбындарының жаппай ұшып шығуының бас ксзінде сгіскс вофатокс 30% с. ү. (0,7-1,4 к/га) бүрксді. Прспаратты сріту үшін жұмсалатын судың шыгыны — гектарына 100 л. Жаға шыбынының личинкалары жэнс баска суда болатын зиянксстер жаппай кобейген ксздердс күріш танабын октын-октын кыска мсрзімді (2-3 күнгс) күргату тәсілі өтс тиімді. Бұл кезде зиянксстер жаппай кырылып калады.

Х-ТАРАУ. БҰРШАҚ ТҰҚЫМДАС ДАҚЫЛДАРДЫҢ ЗИЯНКЕСТЕРІ

БІР ЖЫЛДЫҚ БҰРШАҚ ДӘНДІ ДАҚЫЛДАРДЫҢ ЗИЯНКЕСТЕРІ

Бір жылдық бүршақ дәнді дақылдарға VIII-тарауда таныскан көпқоректі зиянкестерден басқа бұршақ түқымдас өсімдіктермсн ғана қоректенуге бейімделгсн насекомдардың көптеген түрлері зиян кслтірсді. Төменде солардьтң ішіндегі ең қауіпті зиянксстсрге сипат- тама беріледі.

Бүршақ бітесі — Acyrtosiphon pisi Kalt. Тең канаттылар (Homoplcra) отрядының бітелер (Aphididae) түқымдасына жатады. Қазақстанда тегіс таралған. Жасыл баркыт түсті, былкылдақ дснслі үсақ насеком. Басы сарғылт-жасыл, көздері кызыл-қоңыр, мұртшала- ры маңдай төмпешігіне орналаскан, денесінен үзын, 6 бунактан түра- ды — I-IV бунақтарының түсі жасыл, V-VI бунактары кара-коңыр, аяқтары ұзын, түстері жасыл, сирақтарының төмснгі жагы мсн та- бандары қара түсті.

Ауыл шаруашылык дакылдарын закымдайтын бітслердің ішіндегі ең ірісі — қанатсыз партеногенетикалық үрғашысының үзындыгы 4- 5,6 мм жетеді, ал қанатты үрғашы бітенің үзындығы 5 мм. Жаңадан салынған жұмырткалары көгілдір жасыл түсті болады да кейіннсн караяды.

Бұршақ бітесінің жүмыртқалары көпжылдык бүршак тұқымдас өсімдіктердің әр түрлі мүшелерінде қыстап шығады. Көктемде олар- дан личинкалар шығып, 10-15 күн өткен соң канатсыз «нсгіз салу- шы» деп аталатын үрғашы бітелерге айналады. Бітслер' етс тез өсіп-өніп көбейеді, бір жаз ішінде 10 генерацияға дейін берсді. Пар- теногенетикалық үрғашы бітёлердің әрқайсысы 50-120 личинка туа- ды. Маусым-шілде айларында қанатты үрғашы бітслср шығады да бұршақ түқымдастардың баскаларына, ең алдымен бір жылдық бұршақ дәнді дақылдарға таралып, өсіп-өніп қаптап кстсді. Тамыз айында, яғни бір жылдық бүршақ дәнді дақылдардың ткані катайган кезде, бітелер көпжылдық бүршақ түқымдастарға көшсді. Күздс үрғашы бітелер сол өсімдіктерге жекелеп немесе топтап жүмьтртқаларын салады. Орта әсімталдығы әр үрғашы бітегс шамамен 10 жүмыртқадан келеді.

Бітелердің бұл түрі бүршақтан баска да осы түкымдас өсімдіктердің кептсгсн түрлерін закьімдайды. Закымданган есімдіктердің жапырақтары ширатылып бүрісіп калады, сабактары 198

қнсайып, бұралып, есуі ксшеуілдсйді жәнс гснеративті мүшслсрі (тұкымдары, жсмістері және т. б.) пісіп-жетілмей солып қалады.

Ауа раныньің жылы жәнс орташа ылғалды болуы бітслердің даму­ына колайлы жагдай туғызады. Ауа райы салқын жауын-шашынды болса, энтомофторлы саңырауқұлақтар әсерінен бітелер ауруға шал- дыгады, көбеюі тсжслсді. Ал ыстық қүрғашылык ксздсрдс олар дене ылғалмның тез булануы салдарынан жаппай қырылып қалады. Бітелердіц сан мөлшерін олардың паразиттері (афидиттер — Aphidius crvi Hal., Praon dorsalc Hal. жэне т. б.) мен жырткыш насекомдар да (кокцинсллидтер, алтын көзділер, ызылдақ шыбындардың личинкала­ры жэне т. б.) едәуір азайтады.

Бүршақ қоңызы — Bruchus pisorum L. Қатты канаттылар (Colcoptcra) отрядының дэнск қоңыздар (Bruchidac) түкымдасына жа­тады.

Денссін тотық түсті түктср баскан қара қоңыз. Ұзындығы 4-5 мм. Мүртшалары 11 бунақты, алдыңғы бунақтары қызғылт. Алдынғы аркасы өте жалпақ, көлдснеңі үзындығынан 2 ссс артады. Үстіңгі қднаттарында ақшыл дақтар мен қиғаштау орналаскан ақ жолақтар бар. Қүрсағының ең соңғы бунағы (пигидий) қанаттармсн бүркслмс- гсн, онда крсст тәрізді ақ таңба болады (25-сурет). Личинкаларында аяк болмайды, жуан дснслі, үзындығы 6 мм жстсді.

Бүршақ қоңызы нсгізінсн Қазақстанның оңтүстігі мсн оңтүстік- шығысындағы облыстарында зиян келтіреді. Қазақстаннан баска да- лалық жэне орманды-дала аймақтарда, яғни Украинада, әсірссс оның оңтүстік-батыс бөлігінде, Солтүстік Кавказда, Батыс Грузияда, Арме­ния мсн Азсрбайжанда, Орта Азия республикаларында жәнс Қиыр Шығыста таралган.

Зиянксс жылына бір генерация беріп көбейеді. Көбінссс ол срссск қоңыз күйінде қамбадағы жэне енімді жинаған ксзде егіс далаларын- да шашылып қалған бүршақ дәндсрінің ішіндс қыстайды. Оцтүстік аудандарда қоңыздардың біразы дәннен шығып, ағаш кабығының ас- тын жәнс өсімдік қалдықтарын паналап қыстап шығады.

Erie далаларында қоңыздар бүршақтың гүлдсну кезіндс пайда бо­лып, гүлдің күлте жапырақтарымен және тозаңымсн қорсктснсді. Қоңыздардың жүмыртқа салу кезеңі өте шүбалыңқы. Жұмыртқаларын бүршақ жармасының үстіне салады. Орташа өсімталдьіғы әр үрғашы қоңызға 130-750 жүмыртқадан келсді. Эмб- рионалдық дамуы 6-10 күнге созылады. Жүмыртқадан шыққан ли­чинка жарма үстін кеміріп тессді де дәннің ішінс снсді. Бір дәнгс бірнешс личинка кіруі мүмкін, бірақ олардың ішінен біреуі ғана да­мып, қалғандары өлсді. Қорсктсну процесіндс личинка дәннін ішін Үнгіп едәуір кең қуыс жасайды.

Личинка мен қуыршақтың дамуы толығымен бір дәннің ішінде етеді де 1,5-2 айға созылады. Қуыршақтанар ксздс личинка дәннің керегссін ішкі жағынан кеміріп, беті жүқа кабықшамсн жабылған Дөңгслск тесік (терезс) жасайды. Қуыршақтан шықкан жас коңыз

осы «тсрсзе» арқылы сырт ка шығадыЛлуыршактьің дамуы 20-23 күнгс созылады.

Бүршақ қоңызының личинкалары зақымдаган бүршак дәндсрінің салмағы кеміп, сапасы нашарлайды, дәмі жагымсыз болады да, шығымдылығы 75% дейін төмсндсйді. Ондай дәндсрдің ішкі куысы личинканың экскрементімсн толы болады.

Бұршақ тұқымдастарды зақымдауга бсйімдслгсн түйнск бізтүмсықтылардың ішіндс бүршакты 2 түрі көбірск закымдайды, жо- лақ (Sitona linealus L.) жәнс қылшықты (S. crinilus Hbsl.) бізтүмсықтылар. Бүлар туралы жэнс осы туыстың (ситондардың) басқа түрлері туралы толык. маглүматтар кслссі тақырыпта бсрілсді.

Күрес шаралары. Ауыспалы егіс жүйссіндс дакылдардың кс- зсктілігін сақтау, бүршақ дэнді дақылдар өсірілген учасксдс оларды аз дсгснде 2-3 жылдан соң ғана қайталап сгу керек.Бүршак дәнді дақылдар егісін көпжылдық бүршақ түқымдас шептср сгісінсн қашықтау учасксгс орналастыру қажет. Өнімді жинап алған соң сгістік жсрді өсімдік қалдықтарынан тазартып, кыска карай тсрсң стіп жырту тиімді.

Жсрге себілген түқымды жэнс жаңадан шыккан сгіс көгін топы- рақты мекендейтін көп қорскті зиянксстердсн жэнс ауру коздырғыштардан корғау үшін ссбср алдында түкымды ТМТД-мсн 80.% с. ү. (3-4 кг/т) немссс фснтиурамсн 65% с. ү. молибдатпсн коса (4-6 кг/т) өңдейді.

Көктемде бүршактың көгіне зиян келтіретін бізтүмсык коңыздарға жэнс басқа зиянкестерге қарсы күресте мына прспараттардың бірсуін колданады: фосфамид 40% к. э. (0,5-1 л/га), вофатокс 30% с. ү. (0,35-0,7 кг/га).

Бүршақ қоңызына қарсы күрссте сгісті инссктицидтсрмсн 2 рст ендсйді. Ең алдымсн бүршақ гүлденср алдында сгістің колдснсці 50- 100 метрлік шет жиектерін, одан ксйін 10 күн етксн сон сгісті.түтас бүркіп өндейді. Ол үшін карбофос 50% к. э. (0,5-1,2 кг/га), нсмссс вофатокс 30% с. ү. (0,35-0,7 кг/га) пайдаланылады.

2-5-vVpCT. Ivyfunwun

деііек қонызы (II: II. Бог- данов-Катьков бонынша): а-имаго: б-личпни: в-

закымданган б^ріііа^

дондері.

ТҮҚЫМДАС ЖЕМШӨПТІК ДАҚЫЛДАРДЫҢ ЗИЯНКЕСТЕРІ

Қазакстанда жоңышка, бсдс, сиыржоңышка, эспарцет сияқты бүршак тұкымдас жемшөптік дакылдар эр түрлі табиғи жағдайларда, яғни мал қыстауларына таяу тау етектеріндсгі суармалы жәнс тәлімі жерлсрдс далалық жэнс шөлсйт аймактарда өсіріледі. Осыган байла- высты бұл дақылдардың сгістік танаптарында алуан түрлі зиянксс жәндіктсрді ксздсстіруге болады.Төмендс солардың ішіндс нсгізгілсрінс ғана токталамыз.

ТүГінек бізтүмсықтылары — ситондар. Қатты канаттылар (Colcoplcra) отрядының бізтұмсыктылар (Curculionidac) түқымдасына жататын қоңьіЗдар. Қазақстанда ситондардың 10 түрі кездсссді. Олар дснс күрьілысы жәнс тіршілік әрсксті жағынан бір-біріне етс үксас (26-сурст).

Қоцыздардың бас түтігі жуан жәнс қысқа, мүртшалары түйрсуіш басты бүгілмслі, денслерінің үзындығы 3-4,5 мм, түстері коңыр, бірак дснесін каптап түратын қабыршактарына байланысты көбінссс сүр түсті болып көрінсді. Қанаттарының үстінде ак, сүр жәнс коңыр түсті қабыршактардан түратын дақтар немссс жолақтар болады. Қылшыкты бізтүмсықтың үстіңгі қанаттарында акшыл үрпигсн кылшыктары бар. Жұмыртқалары сопақша, үзындығы 0,2 мм, алғашында ақшыл-сары соңынан қараяды. Личинкаларының басы кара, денссінің қалган бөлігі ак, аяқтары болмайды, дснссі аздап доғаша иілгсн, ұзындыгы 5 мм жетеді.

Қуыршактары ашық, акшыл-сары түсті, үзындығы 4-6 мм.

Түйнск бізтүмсықтылары жылына бір генерация бсріп есіп-өнсді. Ересск қоцыз фазасында топырак арасында нсмесе жср бстіндсгі өсімдік калдыктарының астында кыстап шығады. Тек тамыр бізтұмсығы дсп аталатын бір түрі ғана личинка фазасында топырак арасында тамырга жакын жерде кыстайды.

Қоңыздар ерте коктемде ауаныц орташа темпсратурасы 3-5°С бол- ғанда кыекы үйқыдан оянып шыға бастайды да, температура 7-9°С жетксндс қоректенуге кіріседі. Ерте коктемде олар жацадан коктеп келе жатқан жоңышқаның жэне баска да бүршак түкымдас өсімдіктсрдің жас жапырақтарын шетінен ксміріп жарты шсңбер тэрізді ойық жасап жейді. Әсірссе ауа райы күрғақ жэнс ыстык болтан ксзде қатты зиян келтірсді. Зақымданған өсімдіктсрдің өнімі едәуір азаяды.

Қоңыздар жұмыртқаларын топырақтың үстінс және өсімдік жапы- рақтарына бір-біреуден шашыратып орналастырады. Өсімталдығы өте жогары, әрбір үрғашы қоңыз 3600 жұмыртқаға дейін салады. Эмбри- оналдык даму мерзімі ауа райына байланысты 8 күннсн 20 күнге дсйін созылады. Личинкалар жүмыртқадан шыкканнан соң көп ксшікпсй топырак арасына еніп, жоңышқаның тамыр жүйссінің айналасына шогырланады да, азот жинағыш түйнсктсрмсн жэне та­мыр түктерімсн қорсктснсді. Нәтижссінде өсімдік әлсірсп, өсуі на- шарлайды да өнімі азаяды. Личинкалардың әркайсысы орта сссппсн

26- су рст. Түйнск бізтүмсыгы.

27- сурст. Жоцыііікл бізтүмсыіы — фито­номус:

а-имаго; б-личннкл.

түйнсктердің алтауын жсп қүртады. Осының салдармнак жоңышқаның тамыры топырақты азотпен байытудың орнмна оны өзі түтынушы болып, нсгізгі касистінсн айырылады.

Жоңышқа жапырағының бізтүмсығы немесе фитономус — Phytonomus varabilis Hbst. Бұл зиянксс те қатты канаттылар (Colcoptera) отрядыныц бізтүмсықтьілар түқымдасына жатады. Қазақстанның оңтүстік бөлігінде жоңышқа өсірілстін аудандардын барлығында кең таралған. Бірінші орылатын жоңышкл сгісінің нсгізгі зиянкесі.

Бас түтігі едәуір ұзын, алдыңғы арқа бөлімінің үзындыгына тсң, сарғылт-сүр немссс сұр түсті қоңыз (27-сурст). Ұзындыгы (бас түтігін коспағанда) 4-6 мм, алдыңғы арқасында ак, сызыкшамсн скігс бөлінген қара-қоңыр түсті жолақ бар. Үстіңгі қанаттарының ортасын- да үзын баспалдақты (ұзындығы қанат тігісінің 2/3 бөлігінс тсн) қара-қоңыр түсті таңба орналасқан. Жүмыртқалары сопақша, жыл- тыр сарғылт түсті, жоғарғы жастағы личинкасының үзындыгьі 10 мм жстсді, жалпы түсі сарғылт-жасыл, басы қара-қоңыр, аркасында ак. жолағы бар, аяқтары болмайды, қүрсақ сегменттсрінің бүйір жақтарында орналасқан смшек тәрізді бүдырмақтардың көмсгімен қозғалады. Дамуы аяқталган личинка үзындыгы 6-8 мм жібск тәрізді пілләЧшінде куыршаққа айналады. Қуыршағы алгашында сарғылт болады да, ксйіннсн жасыл түске кешеді.

Фитономус жылына бір генерация бсріп дамиды. Қоңыздар жоңышқа егістігіндс топырақтың сң үстіңгі қабатында нсмссс онын айналасындағы өсімдіктердің тамырга таяу түбіндс қыстап, коктсмдс 202

ауаның орташа температурасы 12°С болғанда шыға бастайды. Олар жаңадан әсіп келе жатқан жоңышқаның жапырағымсн корсктсніп, көп кешікпей-ақ өсіп-өніп көбеюге кіріседі. Ұрғашы қоңыз жоңышканың сабагын кеміріп 10-12 см биіктікте кішкснс қуыс жа­сайды да, жұмыртқаларын 10-30 дейін топтап, сонда орналастырады. Флтономустың өсімталдығы өте жоғары, әрбір үрғашы коңыз 360- 2500 дсйін жүмыртқа салады.

Жүмырткадан шыққан личинкалар сабақтың үшына карай кетсріледі де жапырак бүршіктерінің ішіне сніп, жасырын корсктснсді. Екі рет түлегсн соң олар төбе бүршіктен шығып, ашык түрде қоректснуге кіріседі: жапырақтың жүмсак тканін түгслдсй жеп, жүйкслерін ғана калдырады.

Дамуы аяқталып, қорсктенуін токтатқан личинкалар (IV-жаста) жапырак бстінде піллә жасап, соның ішіндс куыршакка айналады. Жаңа гснсрацияның жас коңыздары жаздьщ бас ксзіндс біраз уакыт жонышканың жапырактарымсн коректенеді. Одан соң ыстык ксзсң басталысымсн олар топырактың үстіңгі кабатына сніп, жазгы үйкыға кетеді- Ал кысқы үйкыға кетер алдында қоңыздар жср бстіне тағы кетеріліп, біраз уақыт қоректенеді.

Фитономус негізінен екінші және үшінші жылғы жоңышкалыктың бірінші орымын зақымдайды. Әсірссе олардың личинкалары катты зиян келтіреді. Егср өсімдік сабағының әркайсысына бір личинкадан келсе, онда жоңышка көгінің массасы 17 ц/га шамасына дсйін кс- миді. Ал бір сабакка 4 личинкадан келген жағдайда жоңышканың жсмшөптік массасы 80% дейін азаяды.

Жоңышқанмң зер қоңызы — Sphenoptera amontana В. jak. Қатты қанаттылар (Coleoplera) отрядының зеркоңыздар (Bupcslidae) түкымдасына жатады. Қазақстанның оңтүстік жәнс оңтүстік-шығыс аудандарында тәлімі учаскелердегі жоңышқалыкка зиян келтіреді.

Қоңыздыц „дснссі сопакша, артқы жағына карай біртіндсп сүйірленген, ұзындығы 11-16,5 мм, көкірек калканшасының ені 4,5- 5,5 мм, кеуде бөлімі қызғылт-кара, күрсағы көкшіл-кара, жалпы түсі жылтыр, алтын түсті. Личинкасы күрт тәрізді акшыл түсті, үзындығы 20-35 мм жстеді, аяқтары болмайды, денесінің алдыңгы бунактары едәуір жалпиған.

Қуыршағының түсі ақ, личинканың денесі шығарған сүйык затпсн жслімделгсн тамыр қиқымдарынан (үгінділерінен) түратын тығыз піллә ішіндс жатады.

Зер қоңызының даму мерзімі бір жылға созылады. Ерссск коңыз жэне личинка фазаларында кыстайды. Қоңыздар топтасып, өсімдік Калдыктарыныц астында, ал личинкалар өздсрі қоректснгсн тамыр- Дың ішіндс қыстап шығады.

^ Қоңыздар қысқы үйқыдан сәуір айының басында оянып, жаңадан кектсп келс жатқан жоңышканың жапырактарымсн корсктснсді. Олардың жүмырткалау ксзеңі өте шүбалыңкы. Мысалы, Шымкент .облысыныц Түлкібас ауданында мамырдан шілдегс дсйін созылады. Жүмыртқаларын кебінссе бір-бірлсп сабақтың скі айырымына, тамыр

мойнының қабыршағының астына, ксйдс жоңышқаның сабағына таяу жср бстінс салады. Әрбір ұрғашы коңыздың салатын жүмырткаларының саны 120-312 дсйін жетсді. (Тайбсков С., 1972). Личинкалар бір айдан ксйін шыга бастайды. Олар сабак аркылы та- мырға сніп, оның өзсгімсн қорсктснсді. Егер тамыр жуан болса, онда личинкалардың дамуы тамыр мойына таяу жсрдс аякталады. Олар- дың тамыр өзсгінің ішіндс салған жолының ұзындығы 4-10 см шама- сынан 27 см жстсді.

Бір өсімдікті мсксндсйтін личйнкалардың саны 1-7 дсйін барады. Нсғурлым өсімдік жас болса, личинкалар согүрлым катты зақымдайды. Жаз айларында жоңышқа тамырында әр түрлі жастагы личинкаларды ксздсстіругс болады. Олардың біркатары дамуын осы жылы-ақ, ал кейбірсулері келссі жылы коктемде аяктайдьі. Личинка­лар ездсрі қоректснгсн тамырда куыршактанады. Жаңа ұрпактыц жас қоңыздары қуыршақтан 14-18 күннсн ксйін шыгады.

Өсімдікке нсгізгі зиянды бұл түрдің ерессктсрі смсс, личинкалары кслтірсді. Дегснмсн срссск қоңыздар да өсімдіктің сабагы мсн жапы- рақтарын жеп, бслгілі бір дәрсжсдс зиян кслтірсді. Мысалы, бір қоңыз күніне 1-1,5 жапырақты толығымсн жсп кояды. Личинкалар тамырдың іі ' ткандсрін бүлдірсді,

өнімі сдәуір і ышка өсімдігі тамьірьі-

на бір личинка түссс болды, тіршілігін жояды.

Жоңмшқаның сүген қоңызы — Plagionotus floralis Pall. Кдтты қанаттылар отрядының (Colcoptcra) сүген қоңыздар (Ccrambycidac) түқымдасына жатады. Қазақстанда ксң таралған. Дснссінің үзындыгы 8-18 мм, пішіні сопакша, түсі жасылдау-сарьі. Үстіңгі канаттарында көлденсң орналаскан кара жолактар болады. Личинкасының алдыңғы дснс бөлігі жуантык кследі, дамуының соңғы ксзсңіндс үзындығы 20 мм жстеді, басы қоңыр, дснссінің калган бөлігі акшыл-сары түсті.

Зиянксстің бір гснсрациясының дамуы бір жылга созылады. Даму­ын аяктаған личинкалар тамыр ішінде кыстап шығады да, коктемде куыршакка айналады. Ал коңыздар маусым айының бірінші жартьі- сында шыгады. Олар жүмырткаларын жергс нсмссс тамыр мойнына салады. Олардан шыккан личинкалар маусым айының аягы мсн шілдснің бас кезіндс топыракка сніп, жоцышка өсімдігінің кіндік та- мырын кеміріп, қоректснс бастайды. Личинкалар кіндік тамырдың ішін ксулсп жеп, ксң куыс жол салады, өніп-өсу ксзсңінің соңында тамырды біржола бүлдіреді де, сол жсрде қыскы үйкыға кстеді.

Кіндік тамыры здкымданған өсімдік біржола курап калады нсмссс өсуі тежсліп, енімі төмсндейді. Бірінші себілгсн жылы жоңышка бүл зиянксспсн закымданбайды. Бірак екінші жылдан бастап закымданған өсімдіктер саны біртс-бірте көбсйіп, үшінші жәнс төртінші жылдары личинкалардың закымдауынан өсімдіктердіц жап­пай қурап калуы мүмкін.

Түқым жемірлері — тихиустар. Қатты канаттылар (Colcoplcra) отрядының бізтүмсыктылар түкымдасына жататын үсак коңыздар. 204

нәтижссінде

курап калады нсмссе

Қазақстанда 3 түрі таралған: сары тихиус (Tychius flavus Beck), жи­рен тихиус (Т. fcmoralis Briss) жэнс бсріш түзуші тихиус (Т. mcdicaginis Briss). Солтүстік және батыс облыстарда ең көп ксздс- сстіні сары тихиус, Орталық Қазакстанда бсріш түзуші тихиус, ал оңтүстік облыстарда — сары жэне жирен тихиустар.

Қоңыздардың пішіні жүмыртқа тэрізді, сопақша, акшыл-сары нс­мссе қызғылт-сары түсті болады. Үстін кыска түктер жауып түрады, ұзындығы 2-3 мм.'Дамуын аяқтап калган жоғары жастағы личинка- ларының үзындығы 2,9-4,3 мм, дснссі аздап догаша иілген, үстін си- рск шыккан ақшыл түктер басып түрады.

Жылына бір генерация беріп дамиды. Қоңыздар жоңышкалыкта 5- 8 см тсрсңдікте топырақ астында қыстайды. Көктсмде олар ауа рай- ының жылылығы 12-15°С болганда жср бстіне көтсріледі-. Қоңыздар ерте кектсмдс қорсктснбсйді — 20-30 күндік аштыққа шыдай алады. Бүл олардың тіршілік жағдайларына бсйімделуі барысында пайда болған биологиялык. срсшелігі. Олардың бслсснді тіршілігі жер үсті қүрғап, температура І5°С жогары көтсрілгсндс, жоцышка өсе бас- таган ксздсн басталады. Қоңыздар алғашында жапырақпсн, ксііінірек бүршікпсн жэне гүл қауызымсн қорсктенсді.

Қыстап шыққан коңыздар біраз уақыт қорсктсніп алғаннан кейін маусым айының бас ксзінде жүмыртқалауға кіріссді. Жүмыртқаларын бір-бірлсп, кейде скідсн жсмісбүршактың (бобтың) ішінс салады. Олардың қауырт жүмырткалауы жсмісбүршактын дән салу мерзімінс тура кследі. Жүмыртқаның инкубациялық дамуы 8-12 күнгс созыла- ды.

Сары жэнс жирен тихиустардың личинкалары жоңышканың толы- сып ксле жатқан тұқымдарымен қорсктснсді. Личинкалардың эркайсысы 5 тұкымды қүртады. Ал беріш түзуші тихиустың коңыздары жүмырткаларын бітсу гүлдің ішінс салады. Зақымданган гүл шанагы берішкс айналады.

Жоңышқаның түкымы қамырланган кезде личинкалар жсмісбүршақтан тссік жасап сыртка шыгады да, топырак арасына сніп, 5-8 см тсрсңдіктс қуыршакка айналады. 9-10 күн өтксн соң қуыршақтан жас қоңыз шығады. Бірак ол жср бстіне көтсрілмсй со­нда қыстап шыгады.

Тихиустар эсіресс түқымдық жоцышқаның бірінші орымын қатты закымдайды. Жоңышқалықтың бір шаршы м^тріндс коңыздардың 200 данасы корсктенгендс, олардың личинкалары түкымныц 24-27 про­цент! н қүртады.

Жоңышқа жуанаяқтысы — Bruchophagus roddi Guss. Жарғак канаттылар (Hymcnoplcra) отрядының жуанаяктылар (Eurytomidae) түкымдасына жатады. Жоңышка өсірілетін жсрлсрдің барлығында тегіс таралған. Әсірссс Қазакстанның оңтүстік жэне. оңтүстік-шыгыс облыстарында жаппай өсіп-өніп, тұкымдык жоцышкага орасан зор зиян кслтірсді.

Дснссінің үзындыгы 2-2,5 мм, өтс үсак насском, канаттары мөлдір кара түсті, аркасы дөнсс, күрсағы жылтыр жалпактау келіп, кеуде

бөлігімен жіңішке сабақша аркылы жалгасады. Жұмыртқасы со- пақша, түсі ақ, бір жақ үшында ұзын сабакшасы болады. Жұмыртқаның ұзындығы 0,2 мм, ал сабақшасы одан 2-3 ссс үзын. Личинкасының түсі алғашында жасыл болады да, ксйінірек ағарып кетеді.

Брухофагус Қазакстанның оңтүстігінде жылына 2-3 генерация бсріп дамиды. Личинка фазасында жерге төгілгсн, кырманда калған нсмесе қоймада нашар тазаланған түқым ішіндс қыстайды. Кектсмдс ауа райы жьглынысымен личинка сол қыстап шыққан түкымның ішінде куыршакка айналады. Ересек насеком оңтүстік-шығыста ма- мырдың бірінші онкүндігінде, яғни орташа тәулік температурасы 16- 17°С жеткенде үшып шыға бастайды. Ал оның жаппай үшуы әдсттс тұқымдық жоңышқаның гүлдсну және түқым түйіні пайда болар кез­де байқалады.

Брухофагустың үрғашылары жүмыртқа бсздсрі пісіп-жстілгсн күйде үшып шығады да көп ксшікпей шағылысып, 2-3 күн өтксн соң жұмыртқалай бастайды. Жүмыртқаларын құрсак үшында болатын жүмыртқа қынабының көмегімен сүттену фазасы ксзіндс тұқым ішінс орналастырады. Олардың әрқайсысы 15-65 жүмыртка салады.

Бүл түрдің эмбриондық дамуы ауа райына байланысты 3-6 күнгс, личинкасының дамуы 10-15 күнге созылады. Ал куыршақтың даму үзақтығы 10-14 күнгс тең. Қуыршақтан шыққан ересек насском жемісбүршақты (бобты) дөңгслсктеп теседі де сыртқа үшып шығады. Сол тесік арқылы брухофагустың зақымдағанын оңай білугс болады.

Жоңышқаға брухофагустың тек личинкалары ғана зиян кслтірсді. Личинка барлық тіршілігін тұқым ішінде өткізіп, оның салмағын кемітіп, сапасыі^трмсндстсді. Зақымданған тұқымның қабығы ғана қалады. Ішінде ир^-офагустың личинкасы немссс қуыршағы бар түқымды түсі және салмағы арқылы ажыратуға болады. Зақымданбаған сау тұқымға Караганда ондай түқымның түсі коныр _ және салмағы жеңіл болады. Брухофагус әсірссс скінші орымдағы тұқымдық жоңышқаға қатты зиян кслтіреді. Екінші ' орымнан түқымдыққа қалдырылған жоңышқа тұкымы бірінші орымға қарағанда 3-4 есе көп зақымданады.

Брухофагустқа тән ерекше бір қасиет — оның личинкаларының біраз бөлігі бірінші генерациясыңан бастап диапаузага кстеді және олардың саны әрбір генерация сайын көбейе береді.

Табигатта брухофагустың сан мөлшерінін динамикасына эсер стстін факторлардың ішіндс жарғақ қанаттылар отрядына жататын паразит насекомдардың маңызы зор. Мысалы, брухофагустыц ареа- лының кейбір бөлігінде Eulopidae түқымдасының өкілі Tctrastichus bruchophagi Gah деп аталатын паразит несекомныц осы зиянксстің сан малшерін азайтудағы тиімділігі 80% дейін жетстіндігі бслгілі.

Жоңышқа қандаласы — Adelphocoris lineolatus Goeze. Жартылай катты канаттылар (Hemiptera) отрядының мирида (Miridac) түқымдасына жатады. Қазақстанда тегіс таралған, көп қорскті насс­ком (28-сурет).

Қандаланың үзындығы 7,5-9 мм, түсі жасылдау-сары, аркасының алдыңғы бөлігінде 2 қара нүкте жәнс калканшасының үстіндс күңгірт түсті 2 жолақ бар. Мүртшалары 4 буыннан түрады. Олардың 3, 4-бу- нақтары және екіншісінің үшы тотыққандай кызыл түсті болады. Жүмыртқаларының орташа үзындығы 1,2 мм, алғашында сарғылт- түсті жылтыр, кейіннен қызғылт түске көшсді. Личинкалары пішіні жағынан үлкендеріне өте үқсас болады.

Жоңышқа қандаласы Қазақстанның оңтүстігіңде жылына 3-4, ор­талык аудандарда 2-3, солтүстігінде 2 генерация бсріп дамиды. Жүмыртқа фазасында жоңышқа мен эспарцсттің жэнс баска бүршак түқымдас өсімдіктердіц, сонымен катар кейбір арам шөптсрдің (ақбас жусан, қызылкүйрық, шырмауык, сүмелек жәнс т. б.) сабактарының ішінде қыстайды.

Қандаланың личинкалары оңтүстік аудандарда сәуірдің аяк кезінде, оңтүстік-шығыста мамырдың басында шығады. Бірінші гснс- рацияның ересек қандалаларының жаппай үшуы осы аймактарда бірінші орымнан бастап, түқымға қалдырылған жоңышканың гүлдсну кезеңіне дейін созылады. Екінші генерацияның личинкалары маусым айының аяғы мен шілденің басында көп мөлшердс ксздсссді. Ал екінші генерацияның личинкалары тамыз айында дамиды.

Бірінші және скінші генерациялардың кандалалары жүмыртқаларын есімдік сабағының жоғарғы бүтактарының ішінс, ал үшінші жоне төртінші генерацияның кандалалары кыстайтын жүмыртқаларын өсімдік сабағының ең төменгі бөлігінс (тамырға таяу) салады. Олардың өсімталдығы қоректік өсімдіктсрінің кандай түргс жататындығына және ауа райы жағдайларына байланысты өзгеріп түрады. Мысалы, жоңышкамен қорсктснгсн кандала 170

28- сурет. Жоцышка канллласы.

жүмыртқа салса, басқа өсімдіктсрмсн қорсктснгсндс нсбәрі '31 жүмыртқа салады.

Жоңышқа кандаласының срсссктсрі мен личинкалары шаншып- сорғыш ауыз аппаратының көмсгімсн өсімдіктсрдің жапырактарын, сабактарын жәнс гүл шанағын сорып, солардың шырынымсн қорсктснсді. Олар әсірссс жоңышканың шанактану жанс гүлдсну кс- зсңіндс өтс қауіпті. Ксйбір мәлімсттсрге қараганда бір сабакта бір қандала он күн бойы қорсктснгсндс гүл шанагының саны 28,8-39,4 процснткс дейін, ал 3 қандала қорсктснгендс 74,7 процснткс дсйін ксмиді.

Гүл қүмыты — Contarinia medicaginis Kieff. Қос канаттылар (Diptcra) отрядының галлица (Cccidomyiidac) түкымдасына жатады. Қазакстанда кең таралган. Қүмытының дсне түркы үзынша кд«®ен (2 мм шамасындай) сымбатты, жалпы түсі сүрғылт, қүрсағыЛГ/<іііылдау сүр, кеудесі қоңырқай болады, мүртшалары үзын, канаттары мөлдір жәнс дснесімен салыстырғанда өтс үлксн, үрғашыларының жүмыртқа қынабы өте үзын жәнс үшкір кслсді. Дамуын аяқтап калган жоғарғы жастағьі личинка ак нсмссс ашык сары түсті, үзындығы 2 мм шама­сындай болады.

Личинка фазасында топырактың үстіңгі кабатында кыстайды. Қуыршақтануы көктсмдс, ал срссск насскомдардың үшып шығуы жоңышканың шанақтану ксзінде байкалады. Қүмытының үрғашылары бітсу гүлді жүмыртка кынабымсн шаншып тсссді дс, жүмыртқаларын 10-20 данадан топтап, соның ішінс салады. Личин­калар гүл шанағы ішіндс корек4сніп, даму мсрзімі аякталған соң одан шығады да, топыракка сніп, сонда куыршактанады. Алматы об- лысында бұл зиянксс жылына 3 генерация бсріп өсіп-өнсді.

Зиянкестің личинкалары гүл шанағының ішіндс аталык жіпшслср мсн күлте жапыракшаларды закымдайды. Нәтижссіндс гүлдің бүл мүшелері калыптан астам тым жуандап өсіп, гүл шанағы бсрішкс айналады. Зерттеулер бойынша, дамуына өте колайлы жағдайлар ту- ып жаппай көбейгсн жылдары күмыты жоңышканың гүл шанактары мсн гүлдерінің 70% жуығын закымдап, түкымдык жоңышкалыктың өнімін едәуір кемітеді.

Гүл қүмыты ылғал сүйгіш насекомдарға жатады. Сондыктан ол су- армалы жоңышқалықта катты зиян кслтірсді.

Күрес шаралары. Жсмшөптік жәнс тұкымдык жоңышка өсірілстін шаруашылыктар жаңа жоңышкалыкты жоспарлауда зиянксстер ескі сгістіктсн жаңа сгістікке кешс алмайтындай стіп орналастыруды карастыру керек.

Жоңышқаның түкымын үкыпты түрде тазалап, ссбудсн бір жарым ай бүрын нафталинмен (3 кг/т) дәрілейді. Себу алдында түкымды каныккан ас түзынының срітіндісіндс (10 л суға 2,5 кг) флотация- лайды. Одан соң срітіндінің бетіндегі закымданған жарамсыз түкымдарды бөліп алады да, сауларын кептіріп ТМТД-ныц 80% с. д. мсн (3-4 кг/т) дәрілсйді.

Ертс көктемдс өткен жылдарда сгілгсн жоңышкалыктарда 1 шар- шы мстр жергс келстін фитономустың саны 3-5, ал ситондардың са­ны 5-8 шамасынан артса базудиннің 10% түйір прспаратын (50 кг/га) шашады.

Екінші рет химиялық күрес зиянкестердің комплсксінс карсы фи- тономустың личинкалары жаппай ашық қоректснугс шыккан ксздс, жоңышқаның гүлдсну фазасы басталмай тұрғанда жүргізілсді. Бүл жолы мына препараттардың біреуі қолданылады: фосфамид 40% к. э. (0,5-1,0 кг/га), фозалон 35% к. э. (1,4-2,8 л/ra), базудин 60% к. э. (2-3 л/га). Препараттарды ерітуге жүмсалатын судың мөлшсрі жср үстілік бүркуде 200-600 л/га, ал самолстпен бүркудс 50 л/га шама- сындай болады.

Егер түкымдықка екінші орым калдырылатын болса, онда жоңышканы гүлденбсй түрғанында орып, мсрзімінсн бүрын жинап алады. Одан соң тырмалап аңызды өсімдік қалдыктарынан тазартады.

Жоңышканың гснсративті мүшслерін (гүлін, түкымын) қандалалардың, тихиустың, брухофагустың, құмытының жэнс баска зиянкестердің закымдауынан коргау үшін түкымдыкка калдырылган жоңышкалыкты жоғарыда үсынылган препараттардың бірсуімсн бап- тайды.

Түкымдык жоңышка дср кезіндс ысырапсыз жиналып, барынша мүкият тазалануы тиіс. Қырмандагы сабан мсн топанды мал азыгы рстінде пайдаланып, қалған қалдыктарын өртсп жібсру ксрск.

Дата добавления: 2023-10-03