ХІ-ТАРАУ. ТЕХНИКАЛЫҚ ЖЭНЕ МАЙЛЫ ДАҚЫЛДАРДЫҢ ЗИЯНКЕСТЕРІ

ҚАНТ ҚЫЗЫЛШАСЫНЫҢ ЗИЯНКЕСТЕРІ

Қант қызылшасына көпкоректілер және маманданған зиянке- стердің көптеген түрлсрі зиян келтіреді. Қазіргі уакытта кызылшаны зақымдайтын зиянкестердің 300 түрі белгілі. Солардың ішіндс 130- дан астамы қатты қанаттыларға, 60 түрі қабыршак канаттыларға, 40- 50 түрі тең қанаттылар мен жартылай қатты қанаттылар отрядтарына жатады. Насекомдардан басқа организмдсрден қызылшаны кәдімгі өрмекші кене мен қызылша нсматодасы зақымдайды.

Көпқоректі зиянксстсрден аса қауіптілері кеміргіш көбслсктсрдің (күздік жәнс жабайы көбслсктер) жүлдызқүрттары мсн шыртылдак жэне тактамүртты қоңыздардың личинкалары. Маманданған зиянкс- стердің дс түр қүрамы көп: қызылшаның жапырақ бітссі мсн тамыр бітссі, қызылша қандаласы, бізтұмсық қоңыздар мен бүргс қоңыздардың бірнсшс түрлері және т. б. Біз төмендс солардын, ішіндс сң кауіптілсріне ғана тоқталамыз.

Қызылшаның жапырақ бітесі — Aphis fabae Scop. Тсң қанаттылар отрядының (Homoptcra) бітелер түкымдасына (Aphididac) жатады. Қызылша өсірілетін аймақтардың барлығында таралған.

Қанатсыз партеногснстикалық үрғашы бітенің үзындыгы 1,8-2,5 мм, сопақша денслі, түсі жасылдау-қоңыр рсңді қара, шырын түтікшелері қүйрықшасынан 2 есе үзын, мүртшалары мсн аяктары ақшыл-сары, түтікшелсрі, қүйрықшасы және табандары кара-қоңыр, түмсығы ортаңғы аяқтарының жамбас буынына дсйін жетсді. Қанатты партеногенстикалық үрғашы бітснің ұзындығы 1,4-2 мм, ба­сы жэне кеудесі қара, жылтыр, қүрсағы жасылдау кара, алдыңғы аяқтарының сан буыны ак, мүртшалары кара, ересек бітснің үзын- дығы 2-2,5 мм, канаттары жақсы жетілген, қүрсағы жіңішкслсу. Жүмыртқасының пішіні сопақша, үзындығы 0,5-0,6 мм, алғашында сарғыш-жасыл, кейіннен жылтыр қара түске көшеді.

Қызылша бітесі өсімдік бітслерінің көшпелі түрінің бірі. Жүмыртқа фазасында шэңгіш, бересклет, жасмин бұталарының жас бүтактарында қыстайды. Бұл бүталар зиянкестің нсгізгі ие-өсімдіктсрі болып саналады. Личинкалары көктемде орташа тэулік жылылығы 7- 9°С болғанда шығып, кеп ксшікпей, жүмыртка салмай бірдсн личин­ка табатын үрғашы бітелерге айналады. Олар сол нсгізгі 210 '

ие-өсімдіктермен қоректсніп 2-4 генерация береді. Негізгі өсімдіктері катая бастаған кезде қанатты ұрғашы бітелер пайда болады. Олар снді негізгі өсімдіктерді. тастап аралық ие-есімдіктергс, соның ішінде қызылшаға көшеді. Бұл өсімдіктерде біте тағы 4-5 генерация беріп үлгереді. Қолайлы жағдай (температура 20-22°С, ауа ылғалдылыгы 60% төмсн емес) туған кезде бітенің бір генерациясының дамуы үшін 10-12 күн жеткілікті. Мұндай жағдайларда бітс каркынды түрдс өсіп-өніп, вегетациялық мерзім ішінде 12-15 генсрацияға дейін бе- рсді.

Бітелср сорып, зақымдаган жапырақтардың пішіні өзгсреді, яғни тыртысып, ширатылып одан соң қурап қалады. Бітелердің бұл түрі әсірссс түқымдық қызылшаға қатты зиян келтірсді. Жапырақтармсн қоса негізгі жэне жанама өркендерін зақымдайды. Нәтижссінде өсімдіктіц өсуі кешеуілдсйді, еркендері бүралып есіп дсформацияланады, тұқымның сапасы нашарлайды. Сонымен қатар бітслср өсімдіктің вирус ауруларының кейбір түрлерін таратушы болып ессптследі.

Қызылшаның тамыр бітесі — Pemphigus fuscicornis Koch. Тсң канаттылар (Homoptera) отрядының пемфигия (Pcmphigidac) тұқымдасына жатады.

Кыргызстан мсн Қазакстанның қант қызылшасы өсірілстін аудан- дарының барлығында кең таралған. Қызылшаның барлык түрлсрімсн және алабота тұкымдасына жататын баска есімдіктсрмсн де қоректенсді.

Жазғы қанатсыз партеногенетикалык үргашы бітснің пішіні жүмыртқа тәрізді, денесінің ұзындығы 2-2,5 мм, саргылттау ак түсті, мүртшалары 5 бунакты. Қыстайтын канатсыз үрғашыларының мүртшалары 6 буынды. «Кезбс» деп аталатын 1-жастагы личинкасы жасылдау-сары немесе сарғылт-сүр түсті, мүртшалары 4 бунакты, дс- несінің үзындығы 0,75-0,78 мм болады.

Ұрғашы бітелердің ерскше «кыстаушы» деп аталатын формалары қызылша егісінің аңызында немесе алабота тұқымдасына жататын арам шөптср өсетін учаскелерде топырактың 15-75 см тсрсңдігіндс қыстайды. Бітелер қыскы ұйқыдан топырақтың кызуы 7-8°С жстксн- де оянады. Олардың жыныс мүшелері мен үрыктары барлығында бір уақытта пісіп жстіледі. Сондыктан личинкалар кыска мсрзім ішіндс жаппай каулап шығады. Ұргашы бітелердің әркайсысының табатын личинкаларының саны 17-24 болады. Ең акырғы личинка туған соң үрғашы біте жср бетінс көтерілмей топырак арасында өлсді. 1-жас- тағы личинкалар («кезбелер») жер үстіне көтсріліп, қорсктік өсімдіктерді іздеп тез таралады. Кезбелердің көктсмдегі сң бірінші жаппай шығуы әдетте мамыр айының ортасында байкалады. Қорсктік өсімдіктсрді тауып алысымен кезбелер топыракка сніп, тамыр жүйесіне жетсді де, ұсак тамыршаларға жабысып сора бастайды. Ша- малап айтканда 9-12 күн өткен соң олар үрғашы бітслсргс айналады. Сөйтіп, жаңа гснерацияның жэнс одан кейінгі гснсрациялардың да­муы жалгаса береді. Ауа райының жағдайларына байланысты тамыр бітесі көктем-жаз айларында 8-10 генерация беріп көбсйеді.

Тамыр бітссінің жаппай өсіп-өніп көбсюі үшін сң колайлы жағдайлар всгстациялық ксзсңдс ауа райы ыстық жәнс қүрғақ болган жылдары туады. Зақымданған өсімдіктсрдің шашак, тамырлары қурап, тамыржсмісі солып қалады да қолмен жүла тартклнда топы- рақтан оңай шығады. Өсімдіктің бүл зиянксспсн зақымданғанын сыртқы бслгілсрінс қарап та, яғни, оның жапырақтарының солып саргаюынан да білуге болады. Ксйбір жылдары осы зиянксстің зақымдауынан қызылшаның өнімі 30% дейін, қанттығы 3,5-4,3% ал клнт түсімі 18-20 ц дсйін ксмиді.

Табиғатта бүл түрдің сан малшсрін реттеуші факторлардың ішіндс энтомофаггардың, әсірссс Chloropisca glabra Mg, Syrphus corallac F. Y., S. baltcatus Deg, S. ribessii L. дсп аталатын шыбындардың личин- каларының маңызы зор. Жауын-шашын мол жылдары бітслсрдің біразы энтомофторлы санрауқүлақтардыц (Entomoptora thaxtcriana Pctch.) әссрінсн ауруларға шалдығып қырылып та қалады.

Қызылша қандаласы — Poeciloscytus cognatus Fieb. Қазакстанда тсгіс таралған. Әсірссс Жамбыл, Алматы жәнс Талдык®>ған облыста­рында көп зиян кслтіреді. жФ

Жартылай қатты қанаттылар отрядының^v (Hcmiptcra) мирида (Miridac) түқымдасына жатады. Ұзындығы 3,5-5 мм, дснссін қара дақтар мен таңбалар басқан сарғылт-қоңыр түсті қандала. Үстін тсз сүртіліп кетстін күміс түсті түктср басқан, жслкс қыры айқын корінсді. Қалқаншасының түсі қара, тск үшы ғана сары. Жүмыртқасы үзын, догаша сал иілгсн, төмснгі жагы жүмыр, жоғарғы үш жағы ту­ра қиылган тәрізді болып көрінсді, үзындығы 1 мм шамасында. Ли- чинкасының арқа жағы дөңгслек қара таңбасы бар жасыл түсті болады. Көздсрі қызыл, ал мүртшалары, аяқтары жәнс түмсыгы сүрғылт түсті (29-сурст).

Ерссск қандала күйіндс де жәнс жүмыртқа фазасында да қыстайды. Қандалалар өсімдік қалдықтарының астында, ал жұмыртқалары осімдік сабағы мсн жапырақтың ірі жүйкслсрініц ішіндс қыстап шығады. Қандалалар сртс көктсмдс шығады да,

29- сурст. Кы.іы.шіа к.ап.ла.іасы.

алғашкы ксзде op түрлі жабайы өсімдіктсрмсн корсктснсді, одан соң кызылша нсмесс баска дакылдарға көшеді. Ұргашы кдндала жүмырткллау үшін жапырак сағағыньщ тканін тұмсығымсн шаншып тсседі дс, сал тесіккс жүмыртқаларын 5-12 данадан скі катар стіп ор- наластырады.

Ал жүмыртка фазасында қыстаганда личинкалар оңтүстік облы- старда сәуір айының, ал солтүстік облыстарда мамыр айының орта ксздсріндс шығады. Олар өсімдік шырынымен қорсктсніп, дамуы 25- 30 күнгс созылады. Осы мсрзім ішінде олар 4 рст түлсп, соңғы түлс- уден соң срссск қандалаларға айналады. Қандаланың бүл түрі Қдзакстанның оңтүстігіндс 4, солтүстігіндс 2 генерация бсріп осіп- өнсді.

Қдндалалар мсн олардың личинкалары әсіресс жас өсімдіктср үшін етс кауіпті. Зақымданған өсімдік көгі тез бозарып сола бастайды, одан соң қарайып қурап қалады. Едәуір өсіңкірсгсн өсімдіктердің закьімданған жапырактары iuqtihch бастап қурап ширатылады. Осы- ныц нзтижссіндс қызылшаның тамыржсмісінің салмағы ксміп, қднттылыгы темсндсйді. Ал қызылшаның түкымдык егісіндс қаңдаламсн закымданған өсімдіктің сабағы бұралып, қисайып өссді дс өнімі азайып, тұқымның сапасы нашарлайды.

Қызылша бүргелері. Қатты қанаттылар (Colcoplcra) отрядының жапырак жсмірлсрі (Chrysomelidae) түкымдасына жатады. Қызьілшага нсгізінсн мына төмендсгі үш түрі зиян кслтірсді. Кәдімгі бүрге нсмссс қарамық бүргесі (Chaetocncma concinna Mars) Кдзақстанда тегіс таралған. Оңтүстік қызылиіа бүргссі (Сһ. brcviuscula Fald.) бүл да тегіс таралған. Батыс кызылша бүргесі (Сһ. tibialis IUig.) Орталык, Солтүстік-шығыс және Оңтүстік-шығыста ксз- деседі-

Дснссінің үзындығы 1,3-2,3 мм-лік жасылдау нсмссс қызғылт-қола тзрізді күлпырган кара түсті үсак қоңыздар. Мүртшалары 11 бу- нактан тұрадьі, аргкы аяктары секіргіш, артқы жәнс ортанғы си- рактарының жоғарғы үшында ішіндс қылшьіқтары бар тсрсң шүңқыр болады. Жүмыртқаларының пішіні сопақша, түсі ақшыл-сарм, үзын- дығы 0,6-0,7 мм. Личинкаларының түсі ақ, үзындығы 1,5-2,2 мм, кс- уде баліміндс 3 жүп аягы, ал қүрсағының соңғы бунағында жоғары карай кайырьілған 2 тікенск бар. Бұл тікснектсрдің жәнс личинка- ның басы мсн аяктарының түсі қара-қоцыр болады.

Кдязылша бүргслсрінің бұл 3 түрі биологиясы жәнс зияндылығы жағынан бір-біріне өтс үксас. Қоңыздар қыска шөптссін өсімдіктср өсстін тың жонс тыңайган учаскслсрде арық жәнс көл жағаларында, со­нымсн катар кызылша сгістігінің аңызындағы өсімдік қалдықтарының асгында, ксйдс жсрдің үстіңгі бетіндегі топырақ арасында кыстайды. Олардың кыскы мскендсрінен шығуы ертс кектсмдс қар кстс аілысы- мен-ак (ауаның жылылығы 3-4°С болғанда) бастіілады.

Қыстап шыккан коңыздар алғашында алабота жәнс карамык түкымдастарына жататын жабайы өсстін өсімдіктсрмсн қорсктснсді

де, кейіннен қызылшаның көгі шығысымен соган көшсді. Олар 3-5 күн ішінде жаппай бірден үшып келеді.

Қоңыздар жұмыртқалауға сәуір айының аягы мен маммр айынын басында кіріседі. Ұрғашы қоңыздар жүмырткаларын жердің үстіңгі бетіндегі бос топырақтың арасына салады. Бүргслердің личинкалары әр түрлі өсімдіктердің майда жапырақшаларымсн корсктсніп, қызылшаға айтарлықтай зиян кслтірмсйді. Олар топырактың ылғалдылығына байланысты 20-25 см тсреңдікте куыршактанады. Жаңа генсрацияның жас қоңыздары маусымның аягьі мсн шілдснін бас кезінде шығады.

Қызылшаға негізінсн қыстап шыккан коңыздар зиян келтірсді. Олар қызылшаның жас өскінімсн және түкьім жарнактарымсн коректенсді. Зақымданған жапырақтардың бстінде алғашында жарты- лай мөлдір түсті дақтар, ксйіннен тесіктер пайда болады. Ондай жа- пырақтар сарғайып қурай бастайды. Осының нәтижссіндс өсімдіктің дамуы кешеуілдейді. Ал өсімдіктің орталық өсу нүктссі закымданса, онда ол біржола өсуін тоқтатып еледі.

Қазақстанда қызылшаға бүрге қоңыздардьің бүл үш түрінсн баска тамыржеміс бүргесі (Psylloides qupreata Duft) зиян кслтірсді. Бүл түрдің личинкалары қызылшаның тамыржсмісін ксміріп жейді жәнс оның ішіне еніп бүлдіреді.

Кәдімгі қызылша бізтүмсыгы — Bothynoderes punctiventris Germ. Қатты канаттылар (Coleoptera) отрядының бізтүмсыктылар (Curculionidae) түкымдасына жатады. Қызылша өсірілстін аудандар- дың барлығында кездеседі. Қоңыздың ұзындығы 13-15 мм жстеді, негізгі түсі кара, үстін түссіз немссе ақшьіл-сүр кабыршактар басып түрады. Үстіңгі канаттарында киғаш орналаскан үзілмслі кара жалак және олардың әрқайсысының бітер үшында ак түсті төмпсшік болады. Бас түтігі үзын, йокал және үшына карай біртіндсп жалпнтан (30- сурет).Еркек коңыздың үрғашысынан айырмашылығы — алдыңгьі та- бандарындағы екінші бунағының үзындығы соңғы бунағынын 1/2 бөлігіндей (үрғашысында — 1/3 бөлігіндсй). Сонымсн катар бірінші жәнс екінші күрсак бунактарының ортасында кішкенс шүңкыр бола­ды. Жүмыртқасы сопакша, сарғылттау ак түсті, үзындьіғьі 1,2-1,3 мм. Личинкаларының түсі ак, аяқсыз, «С» әрпі тәрізді нілгсн, басы коңыр, жоғарғы жастағы личинканың үзындьіғы 27-30 мм. Қуыршағьі сарғылт-ак түсті, үзындығы 11-15 мм, бас түтігі күрсак жагына карай бүгілген. Қүрсак бунақтары тікенекті болады.

Жылына бір генерация беріп өсіп-өнеді. Қоңыздар топырак ара- сында 10-15 см тсреңдікте қыстайды. Жср бстінс олар сртс көктсмдс, кызылша көктсмсй түрғанда шығады. Қызылша көктсп шыкканша коңыздар алабота түкымдасына жататын жабайы өсімдіктсрмсн коректенеді де, ксйіннен кызылша егісінс көшеді. Қоңыздар көктсмдс бірдсн жүмырткалауға кіріспейді. Олардың жыныс клсткаларының пісіп-жетілуі үшін қосымша корсктснулері кажст. Косымша қоректену ксзсңі ауа райы жагдайларына байланысты бір айга жәнс одан да үзағырак мсрзімге созылады. Қоңыздар кызылша көгінің кос 214

күлагын (вилочка) жсп, сабақшасмн қырқып тастайды. Ал түкым жарыагы мсн жапырағы шығысымсн оларды шетінсн бастап кстік жасап ксміріп қояды. Олардың, әсірссе, қызылшаның көктсуінсн ба­стап нагыз жапырақтарының 2-3 жұбы шыкканға дсйінгі зақымдауы етс қауіпті.

Қосымша қорсктснуі аяқталган соң, ягни оңтүстік а^дандарда ма- мыр айының басында, зиянкес өсіп-өніп көбеюгс кіріссді. Ұрғашы қоцьіздар жүмыртқаларын топырақтың үстіңгі қабатына бір-бірлсп шашып салады. Орташа өсімталдығы — әр үргашы қоңызға 60-100 жүыыргқадан кслсді. Эмбрионалдық даму 7-10 күнгс созылады. Ли- чинкалар топьірак арасында тіршілік етіп, қызылшаның және баска алабота түкымдасына жататын өсімдіктердің тамырымсн корсктснеді. Олардың дамуы 60-70 күнгс созылады. Осы уакыт ішіндс 4 рст түлсп, корсктік өсімдіктсрдің маңайында топырак арасында куыршактанады. Қуыршақтың даму үзақтығы 16 күнгс тсң. Одан шыққан жас коңыздар жер бстіне көтерілмсй, топырак арасында кысқы ұйқыга кетоді. Сөйтіп, бұл түрдің жүмыртқадан бастап, жыныс мүшслсрі толык пісіп-жетілгсн срссск қоңызга дсйінгі даму мсрзімі 1 жылға созылады.

Рсспубликаныц оңтүстік-шыгыс аудандарының суармалы қызылша шаруашылыгы жагдайларында бізтұмсыктылардьщ личинкалары қызылша сгісін оқтьін-октын сугарганда және катар аралыктарды баптаган ксздс сдәуір мөлшсрдс қырылып қалады. Осыган байланы- сты бізтұмсықтылардың дамуы негізінен қызылша сгісінсн тыс уча- скслсрдс өтсді де, жыл сайын көктемде оларға сгістіккс карай көшугс тура кслсді. Сондыктан қызылша егісіне нсгізінен кыстап шыккан коңыздар зиян келтірсді.

ЗО-су рст. Кадіміі кызылша бізтүмсыіы.

Бізтұмсыктылардың сан мөлшсрінің өзгсріп түруына әр түрілі фак­торлар эсер стсді. Мысалы, қарсыз суык кыста коңыздардың бірқатары қырылып қалады. Жаз жәнс күз айларында жауын-шашын мол жәнс салқын болганда личинкалар мсн қуыршақтардың көлшілігі мюскардин саңрауқүлактары жэнс баска микроорганизмдср қоздыратын ауруларга шалдыгады. Ксйбір жылдары зиянксстің сан мөлшсрін цснокрспис (Cacnocrcpis bolhynodercs Grom.) дсп аталатын жүмыртқа паразиті де едәуір дәрсжеде (50% дсйін) азайтады.

Шыгыс қызмлша бізтүмсыгы — Bothynoderes foveicollis Gebl. Қызылша өсірілстін аудандардың барлығында таралған. Кддімгі бізтүмсық қоңызга Караганда кішірск, үзындығы 10 мм иіамасындай. Үстіңгі қанаттарында бір-бірінсн кашықтау орналаскан тсрсң нүктс- лср болады. Қанаттарын жауып түрган кабыршактарының түсі акшыл сары. Тұмсығының ортаңгы бөлігі дөңсстсу. Сондыктан кырынан Караганда қоңыз бүкір сиякты болып көрінсді.

Личинкалары кәдімгі бізтүмсык коңыздың личинкаларына үксас, бірак олардан гөрі кішірск, үзындыгы 8-10 мм. Қуыриіагы саргылт- коңыр.

Қоңыздар көбінссс алабота жэнс амарант түкымдастарына жататын өсімдіктер өсстін учаскслсрдс өсімдік калдыктарынын астында, ксйдс топырак арасында (10 см тсрсңдіккс дсйін) іирязйды. Коктемде ауаның жылылығы 5°С жстксндс коңыздар кысікл үйкыдан ояна ба- стайды. Сондыктан олар бізтүмсыктьілардың баска түрлсрінс Караганда ертс шыгады. Қызылша егісінс сәуір айының бас ксзіндс көшеді де, кызылшаның көгімсн корсктенугс кіріссді. Өсімдікті закымдау сипаты жәнс кслтірстін зияндылыгы жагынан кддімгі бізтүмсықка үксас. Сәуір айының орта ксзінсн бастап жүмырткалауға кіріссді. Жұмырткаларын корсктенген өсімдіктсрдің түбінс таяу топы- ракка бір-бірдсн жскслеп салады. Личинкалары топырак арасын (15 см тсрендіккс дейін) мскендсп өсімдіктің тамыр жүйссімсн қорсктснеді. Олардың дамуы 25-40 күнгс, ал куыршактың дамуы JO- 12 күнгс созылады. Жаңа генерлцияныц коңыздары шілдснің аяк кезіндс шығады да, күзгі суыкка дсйін алабота тұкымдас өсімдіктердің жапырағымен қорсктснсді. Жылына бір генерация бсріп көбейсді.

Түркістандық қызылша бізтүмсыгы — Bothynoderes subfuscus Fst. Қазакстанның оңтүстік облыстарында таралған. Түсі жагынан кәдімгі кызылша бізтүмсығына үксас, бірак одан скі ссс үлксн. Бүйір жактарын, аркасының алдыңгы бөлігін және канаттарының нсгізгі түп бөлігін жылтыр кара бүртіктср басып түрады. Сонымен катар аркасының алдыңгы бөлігіндс кара-қоңыр кабыршактардан түратын 4 жолак болады.

Жүмырткасы сопакша, акшыл-сары, үзындыгы 2,5 мм шамасыңда. Личинкасы догаша иілген, негізгі түсі сары, басы кара-коныр жо- лақтары бар акшыл-сары, үзындыгы 35-40 мм. Қуыршагыньің үзьін- дығы 20 мм шамасындай, түсі ак.

Баска кызылша бізтүмсыктары сиякты жылына бір үрпак бсріп сйсді. Нсгізінсн срссек коңыздар (ксйдс личинкалар да) топырак * арасында кыстайды. Қыстап шыккан коңыздар наурыздың аяк ксзіндс немесе сәуір айыныц басында оянып жер үстінс көтсрілсді дс кызмлша көктеп шыгысымсн соның егісіне көшеді. Жүмырткалауга сауірдін аяк ксзіндс нсмссс мамырдың бас кезінде кіріссді. Ұргашы коныз өсімдік тамырының сабакка таяу жсрін ксміріп, куыс жасайды да соган жүмырткаларын салып, бстін топыракпсн жауып тастайды. ЖЛичинкалар өсімдіктің үсак тамыршаларымен коректснсді, дамуы 50- 70 күнгс дсйін, кейде одан да көпке созылады. Олардың куыршакка ' айналу ксзсңі шілдснің аяғынан басталып, Қыркүйсккс дсйін созыла­ды. Ал кейбірсулсрі топырак арасында кыстап калып, кслссі жылы ; көктсмде куыршактанады. Куыршактың дамуы 15 күн шамасына со­зылады. Бізтүмсыктылардьің бүл түрі кызылшаға кебінссс ауыспалы ~ егістің тыңайтылган учаскслсрінсн өтеді.

(

Қызылшаның сүр бізтүмсыгы — Tanymecus palliatus Fabr.
Қрныздың ұзындыгы 8,5-12 мм, түсі кара, үстін коңыркай-сүр түсті
калын түк баскан, дснссінің бүйір жәнс бауыр жактары акшыл,

үстіңгі канаттары ксудс калканына карағанда снді жәнс айкын
шыгынкырап түратын иық темпешіктері бар, астыңғы канаттары да-
мымаган (қоңыздар үша алмайды), мүртшалары бүгілмелі жэне олар
бас түтікшенің үшына орналаскан. Жүмырткасы сопакша, үзындығы
0,9-1,2 мм, келдснсңі 0,5-0,7 мм, үсті тегіс, аксары түсті болады. Ли-
чинкасының үзындыгы 10-12 мм, цилиндр пішінді, аяктары болмай-
ды, аздап догаша иілген, басы жэне кеуде калканы акшыл-сары.
Қуыршагының үзындыгы 8-12 мм, түсі ак, дснссінің сң акырғы бу-
нағында 2 ұзын есінді болады.

Қызылша есірілстін аудандардың барлығында тсгіс таралған. Пол- ифаг: кызылшадан баска күнбағысты, бүршак түкымдас өсімдіктсрді жәнс баска көптсгсн дакылдарды закымдайды.

Жыныс мүшслсрі толык жетілген ерссек коңыздар жәнс әр түрлі жастагы личинкалар 20-50 см тсрендікте кыстайды. Қоңыздар көбінссс сәуір айының аяк ксзінде (кәдімгі кызылша бізтүмсыгынан

10- 15 күннен ксйін) шыгады. Алғашында олар калусн, калакай, түйстікснмсн жәнс баска да арам шөптсрмсн корсктснсді дс, ксйіннсн кызылша, күнбағыс, бүршақ, жүгері, жоңышка, эспарцет жанс баска дакылдардың егістіктеріне көшсді. Кәдімгі кызылша (йзтүмсығы сиякты өсімдіктсрдің жас көгін кеміріп кыркып жіберсді, одан соң түкым жарғағын және жас жапырактарын шстінсн бастап ксміріп жсйді. Қоңыздар 2,5-3 ай өмір сүрсді.

Зиянкестің жүмырткалау кезеңі мамыр айының бірінші онкүндігінен басталып, маусым айының ортасына дсйін созылады. Жұмырткаларын қоректенстін өсімдіктердің түбінс таяу 20-25 дана- дан топтап топырактың үстіңгі кабатына салады. Орташа 1| есімталдыгы әрбір үрғашы коңызга 300-350 жүмырткадан кслсді. Ли- чинкалары 18-22 күннсн соц шыгады. Олар әр түрлі өсімдіктсрдің та- Мыршаларымен коректснсді де дамуы екі всгетациялык маусымға

созылады. Сол мерзім ішіндс 9 рст түлейді. Күздс личинкалардың едәуір бөлігі 100 см, ксйдс 170 см тсрсңдікке дсйін кстсді. Олар со­нда қыстап шыгады да, кслссі жылдың шілдс — тамыз айлармнда ғана қуыршақтанады. Одан кейін 20-25 күн етксн соң куыршактан жаңа үрпақтың жас қоңыздары шыгады, бірақ олар жср бстінс көтсрілмей, сонда қыстайды. Сөйтіп, қызылша бізтүмсыктыларыныц бұл түрінің даму циклі екі жылға созылады.

Қмзылша сабақ жемірі — Lixus subtilis Sturm. Бүл зиянксс тс катты қанаттылар (Colcoptcra) отрядының бізтүмсыктылар (Curculionidae) түқымдасына жатады. Қызьілша өсірілстін аудандар- дың барлығында тегіс таралған. Өсіресе, Жамбыл, Алматы, Тал- дықорған облыстарында қатты зиян кслтірсді. Қоңыздың үзындығы

8- 11 мм, арқасының алдыңғы бөлігінде етс жиі орналаскан нүктслср болады. Үстіңгі қанаттарын ақшыл түсті түк баскан, аяктары кыска. Көздсрінің астыңғы жағында қалакша тәрізді өсінді болады. Жүмыртқасы сопақша, ұзындыгы 0,9 мм, көлдснеңі 0,7 мм, личин- касының түсі ак, догаша иілген, цилиндр пішінді.

Сабақ жсмірі жылына скі генерация бсріп көбсйсді- Крңыздар арық жағаларында, жоңышканың жэнс баска көпжылдык жсмиюптік дақылдардың егісіндс, бактар мен орман алкаптарында өсімдік қалдықтарының астында қыстайды. Қьіскы мсксндсрінсн сәуір айының аяқ кезінде немесе мамыр айының басында шығады да, қызылшаның түқымынан шыққан көгімсн нсмссс түкымдьікка отырғызылған көшеттсрімен корскттеді. Жүмырткаларын кызылша жапырағының сағагына жәнс түқі^Рфіқ кызылша өсімдігінс, алабота, қызылқүйрық сияқты арам шөпт&рдің сабағына салады. Сабактың жүмыртқа салынған жеріндс оның тканінің калыңдап өсуі салдары- нан шор пайда болады. Ондай шордың саны әрбір сабакта нсмссс жа­пырак сағағында 5-6 болуы мүмкін.

Қоңыздардың личинкалары өсімдік сабактарьіньің нсмссс жапырак сағактарының ішін мскендсп, сонда үзындығы 1-4 см жал сала коректенеді. Оларды ң дамуы 25-40 күнгс созылады да сол корсктенген жерлеріндс куыршактанадьі. Қуыршак ксзсңі шамамсн 8 күнгс созылады. Екінші үрпақтың жас қоңыздары шілдс мсн тамыз айларында шығады да кыскы үйкыға кстксншс кызьілшаныц жәнс алабота тұкымдасына жататын баска өсімдіктердің жапырағымсн коректснеді. Бізтүмсык коцыздардыц бүл түрі түкымдык кызылша сгісіне әсіресс күрғакшылык жылдары катты зиян кслтірсді.

Тамыр бариді немесе сауытты барид — Ulobaris laricata Boh. Қатты канаттылар (Coleoptera) отрядының бізтүмсыктылар (Curculionidae) түкымдасына жатады. Қазакстанның оңтүстік-шығыс аудандарында таралған.

Қоңыздың түсі тот баскандай қоцыр, аяктары, мүртшалары жәнс түмсығы акшылдау. Ұзындығы 3-6,5 мм. Алдыцғьі аркасы көп нүктслі, орта бөлігінде жалаң сызык болады. Үстіңгі канаттарынын аралыгы әжім басқандай көлденең катпарлы кслсді. Аяктармныц си- рак бунағы тым жалпиған. Алдыцғы сирағыныц ішкі жағында, соны- 218

. .

мсн қатар санының ішкі жәнс сыртқы жақтарында ұзын кірпікшелср Жбодады. Жұмыртқалары шар тәрізді, ақшыл түсті. Личинкасы доға & тәрізді иілгсн, басы сары, дснссінің қалған бөлігі ак, үзындыгы 6-7 ' мм жетсді. Куыршагы да акшыл, үзындығы 5-6 мм.

Ерссск қоңыздар жәнс олардың личинкалары қызылшаның, соны- мсн катар алабота мсн амарант тұқымдасына жататын баска есімдіктердің тамырында қыстайды. Қоңыздар қыстаған мсксндсрінсн мамыр айының басында шыгады да дереу қоректснугс кіріссді. Олар ® күндіз топырак арасында тіршілік етеді де қызылшаның тамырымсн, ал ксшкс карай жәнс түндс жср бетіне көтерІліп, оның жапырағымсн Т қорсктснсді. Қоңыздардың жүмыртқалау ксзсңі өтс шүбалыңкы, 4 сауірдің аягынан басталып, кыркүйсктің басына, дсйін созылады. Жүмырткаларын көбінссс өсімдік тамырындагы өздері кеміріп жа- саган куыстарга нсмесе бірдсн тамыр үстінс салады. Жұмырткадан шыккан личинкалар тобымсн (саны 20 дейін) тамыр ішінс сніп, жол

§

салып, сонда корсктенсді. Нәтижссінде тамыр карайып солып калады.

Зиянксс уактысында дүрыс суарылмайтын учаскслсрдс жаксы да­миды. Ал суармалы жерлсрде қоңыздар топырактың арасына сне ал- майды жэнс мол ылғалдылыктың әсерінен олардың личинкаларының копшілігі қырылып қалады.

Лихачев қоңызы — Bulaea lichatschovi Humm. Қатты канаттылар (Coleoptera) отрядының кокцинеллид (Coccinelidae) түкымдасына жа-

t

тады. Бүл түкымдаска жататын коңыздарды казакша «сл кайда
көшсді» дсп те атайды. Қазакстанның оңтүстік-шыгыс аудандарында

таралган.

Денссі даңгеленіп, шар тәрізді болып келген кішірск коңыз. Үзын-
дыгы 3,5-5 мм. Үстіңгі канаттарының негізгі түсі кызгылт жәнс
әркайсысьіның үстіндс саны 9 дейін жетстін кара түсті дактар бола-
ды. Дснссінің бас бөлігі, алдыңғы аркасы жәнс көкірегінің бүйір
і. жактары сары түсті, сонымен катар басында скі, ал алдыңгы
аркасында 6-7 кара нүктслср орналаскан. Мұртшалары мсн аяктары
қызгылт-сарьі түсті кслсді. Жүмырткасы акшыл-сары, пішіні үршык
' тәрізді, үзындыгы 1 мм. Жетілген личинкаларының түсі саргылттау,
сүр, үзындыгы 8-9 мм, куыршагы сары, үзындыгы 4-5 мм, дснссіндс
бойлай орналаскан 3 кара жолақ бар, олардың арка жағындағысы
жал на к, ал бүйір жактарындагы екеуі жіңішке болады. Қоңыздар
і қызылша сгістігіндегі кобінесе оның айналасындағы жыртылмаган
I? жсрлсрдс жэне орман алкаптарында осімдік калдыктарының астында
ЩДыстайды. Қыска үйкыдан олар ерте коктемде — наурыздың аягында

нс сәуірдің бас ксзіндс оянып, алгашында алабота түкымдасына жа-

татын арам шөптсрдің коктсрімен корсктенеді де, ксйіннсн кызылша

иісінс кошсді. Олар қызылшаның жас жапырактарын кеміріп жеп
едәуір зиян келтірсді. Зақымданган осімдіктсрдің жапырактарында

үсақ тссіктср пайда болады. Қатты закымданган осімдіктсрдің жапы-

рактары бүрісіп қурап калады. Тұкымдык кызылша сгісіндс коңыздар

:'мдіктердіц гснсративті мүшелерімсн корсктснсді. Ндтижссінде

түкымдық кызылшаның онімі томендсйді.

Қоңыздар мамыр айының аягына дсйін қызылшамсн корсктснсді. Одан соң олар қызылша сгісінің айналасындагы тың жәнс тыңайган учаскелерге қайтадан ұшып барады да сонда өсіп-өніп, көбсюгс кіріссді. Қоңыздар жүмыртқаларын көбінссс алабота түкымдасына жататын өсімдіктсрдің жапырактарына топтап (15—30) салады. Үрықтың дамуы 4-6 күнге, ал личинкалардың дамуы 35-40 күнгс со­зылады. Жетілуі аяқталган личинкалар өсімдік жапьірактарының үстіңгі бсттсрінде, топырак ксссктсрінің үстіндс жәнс кураған өсімдіктсрдс қуыршактанады. Қуыршактану ксзеңі 4-6 күнгс созыла­ды. Жаңа үрпақтың жас қоңыздары қысқы үйкыға кетксншс алабота түкымдасына жататын жабайы өсімдіктсрдің гүлдсрімсн корсктснеді.

Түркістандық қызылша көбелегі — Loxostege nudalis Hb. Қабыршақ канаттылар (Lepidoptcra) отрядының кан кобелектер (Pyralididac) түкымдасына жатады. Қазакстанның оңтүстік ауданда­рында таралган.

Көбслектің канаттарының өрісі 24 мм дсйін барады. Алдыңгьі канаттарының негізгі түсі сары немссс сарғылт-сүр жәнс аіардын әркайсысында саны 4 жстстін кара дактар болады. Арткы канаттары акшыл шашакты сүр түсті келеді. Жүмыртқалары шар тәрізді (1 мм), акшыл мерусрт түсті. Жоғарғы жастағы жүлдызкүрттардың дснссі сарғылт жасыл, басы кара, бірінші ксудс бунагыньің бүйір жактарында скі кара дак, ал калган бунактарының әркайсысьінда бір кылшыкты да к болады. Сонымсн катар барлык дснссін кыска кылшыкты майда бүршіктср басып жатады, үзындыгы 25 мм.

Түркістандьік кызылша көбелсгі жылына 2-4 генерация бсріп өсіп- өнеді. Жогаргы жастағы жүлдызкүрттары топырак арасында (4-6 см тсрсңдіктс) жібск тәрізді талшықтан жасалган пілләнің ішіндс кыстайды. Гуссницалар көктсмдс сол пілләнің ішіндс куыршактанады. Қуыршак фазасы 12-15 күнгс созылады. Кобелектер ксшкс карай ымырт ксзіндс үшады. Жүмырткаларын бірнсшсдсн топ­тап, кызылшаның жэнс сонымсн түкымдас арам шөптсрдің жапы- рактарына салады. Бір үрпагының дамуы 20-шакты күнгс созылады. Зиянксстің төмснгі жастагы жұлдызкүрттары кызылша жапырагьіның жүмсағын ксміріп жсп, жүйкелсрінс тимсйді. Ал жогаргы жастагы жүлдызкүрттары жапыракты түгслдей жсп кояды. Әсірссс скінші ж дне төртінші гснсрацияларының жүлдызкүрттары катты зиян кслтірсді.

Қызылша шыбыны — Pegomyia hyosciami Panz. Қос канаттылар

(Diplcra) отрядының гүл шыбындары (Anthomyidac) түкымдасына жатады. Рсссйдің свропалык бөлігінің кызылша өсірілстін аудандары- ның барлыгында тсгіс таралган. Қазакстанда нсгізінсн Шыгыс Қазакстан жэнс Семей облыстарында зиян кслтірсді.

Денесінің үзындыгы 6-8 мм, күлгіндсу сүр түсті шыбын. Аяктарының сан және сирак бөліктсрі кызыл-коңыр. Басы жарты шар тәрізді, көздері қызғылт немесе кызыл коңыр түсті, әрі үлксн кс- лсді. Мүрташалары үш бунақты — бірінші жәнс скінші бунактары 220

кызыл-қоңыр, үшіншісі кара. Қүрсағында дснссін бойлай орналаскдн кара жолак, ал бүйір жақтарында қызғылт жолақтар болады. КІІІыбынның жүмыртқасы ақшыл түсті сопақша, ұзындыгы 0,8 мм. Личинкасы бозғылт, денесі 12 бунақтан тұрады, аяктары болмайды. Денссінің алдыңғы жагы өтс сүйір, артқы жагы жаллак жәнс үш бұрыштанған тіс тәрізді өсінділермен бітеді, үзындығы 9 мм. Жалған пілләсінің (пупарийдің) пішіні сопақша, үзындьіғы 4,8-5 мм, көлдс- неңі 1,4-1,5 мм. Алғашында қызғылт-сары болады да кейіннсн қьгзғылт-қоңыр немссс қара түске айналады.

Қызылша шыбыны жылына 2-3 генерация бсріп дамиды. Жалған піллэ күйіндс топырақ арасында (3-10 см тсрсңдіктс) кыстайды. Шы­бындар сәуір айының аяк кезінде ұшып шыгады да әр түрлі осімдіктердің гүл нектарымен біраз уақыт корсктсніп, көбеюгс кіріссді. Жүмыртқаларын қызылшаның жәнс баска сол түкымдас өсімдіктсрдің жапырақтарының астыңгы бетінс катарлап (20 дейін) орналастырады. Орта сссппсн әр үргашы шыбын өз өмірінде 40-100 жүмыртқаға дейін салады. ¥рықтың дамуы 2-5 күнгс созылдды. Шы- бынның личинкасы жүмыртқадан шыгысымсн жапырактың жүмсак тканіне еніп, сонда қоректенеді. Нәтижесінде жапырактың бстіндс көпіршік тәрізді үсақ қуыстар (миналар) пайда болады. Закымданған жапырақтар сарғая бастайды. Кейдс біржола тіршілігін жояды. Зиян- кестің бір генерацияның дамуы 35-40 күнгс созылады.

Зиянксстің сан мөлшсрінің динамикасына ауа райы жагдайлары мсн оның табиғи жаулары едәуір эсер етеді. Көктсм жәнс жаз айлары ыстық және қүрғақ болса, зиянксстің өсіп-өніп көбеюіне қолайсыз жағдайлар туады. Ал табиғи жауларының ішіндс оныц личинкаларында паразиттік тіршілік стетін жаргак канатты насс- комдардың (Phyodeuon pegomyiae Hab., Opius sp. жэне т. б.) маңызы зор.

Қызылша нсматодасы — Hctcrodcra Schahlii Schmidl.

Hclcrodcridae түқымдасына жатады. Қызылша өсірілетін аймақтардың кепшілігінде таралған. Қазақстанда Алматы, Жамбыл, Талдыкорган, Павлодар жәнс Қостанай облыстарында зиян кслтірсді.

Ұрғашы нсматоданың пішіні лимон тәрізді, түсі коңыркай-сары нс- месе қоңырқай. Ұзындығы 0,7-1,0 мм, көлденсңі 0,4-0,5 мм, ішкі Қуысы жұмыртқамен толы болады. Артқы жағы айқын көрінетін төмпсшікпсн бітсді, онда вульва (жыныс тссігі) жатады.

Үрғашыларының сыртқы тері қабаты едәуір кдлың жәнс оның үстіцгі жағында ақшыл сілскейлі қабықтың қалдығы болады.

Жұмыртқалаған кезде денесінің артқы жағында жұмыртқа қабы пай- Да болады. Еркек нематоданың пішіні жіп тәрізді, түсі мөлдір, үзын- Дығы 1,2-1,6 мм, көлденсңі 0,02-0,03 мм (31-сурст).

Цистаға айналған ұрғашы нематода топырак арасында әр түрлі тс- Реңдікте қыстайды. Цистаның ішіндегі жұмыртқалардың саны 80-600 Дейін жетсді. Ішкі қуысы жүмыртқаға толы цисталар коршаган op-

31-су рст. Қызылша нематодасы

а-үрғашысы; б-сркегі.

таның қолайсыз жағдайларына (топырақтың тым қүргап кстуінс нс месе су басып, өтс ылгалды болуына, тсмпературасының жогары нс темен болуына және т. б.) өте тезімді келеді де, бірнсшс жылға дейін (6 жылга дсйін) тіршілігін жоймайды. Цисталардың көпшілігі 30-40 см, кейде 1 м тереңдікте топырак, арасында жатады. Көктемде топырақтың тсмпсратурасы 10°С шамасына жсткснде жәнс ылғалдық жеткілікті дәрежсде болған жағдайда кейбір өсімдіктсрдін тамыр жүйесінен бөлініп шығатын ззт^ардың әссрінсн цистадан ли­чинкалар шығады. Личинкаларды^5&ндығы 0,4 мм, көлдснсңі 0,02 мм болады. Олар топырак арасында жылжып, 30-40 см кашыктыкка дейін бара алады, сонымсн катар топырак түйіршіктсрінің ара- лығындағы судың ағысымсн де орын ауыстыруы мүмкін.

Қызылша нематодасы алабота жэне крестгүлді түкымдастарга жата­тын өсімдіктерді мекендейді. Зиянкестің личинкалары өсімдіктсрдің та- мырына сніп, паренхима тканімен қоректенеді. 4-5 жстідсн кейін личинкалар қоректенуін аяктап, қүрт тәрізді еркек нсмссс лимон тәрізді үргашы немаотдаға айналады. Еркектері белсснді қозғала алады, ал үрғашылары дснссінің алдыңгы бөлігін тамыр тканінс снгізсді дс, бір орында қозгалмай тіршілік етеді. Ұрықтанғаннан ксйін үргашы немато­да жүмырткаларын (80-150 кейде 600 дейін) жұмыртка капшыгына са­лады. Личинкалар осы жылы шыгады да, маңайындағы өсімдіктсрдін тамырына еніп, корсктенуге кіріседі. Зиянкестің бір гснсрациясынын дамуы 4-8 жүмаға дейін созылады. Қазақстанның оңтүстік-шыгыс бөлігінде нематода жылына 4 немесс 5 генерация бсріп кебсйсді.

Қызылша нематодасы әсіресе қант қызылшасына катты зиян келтіреді. Зақымданған өсімдіктердің жер үстілік жәнс жср астылык мүшелерінің өсуі баяулайды. Ал зиянкеспен катты закымдалган өсімдік сарғайып қурап қалады: негізгі тамырдың бойында көптсгсн жанама тамырлар пайда болады да, «қауға сакал» тәрізді болып 222

көрінеді. Қалыпты қоректену процесінің бұзылуы салдарынан кызылшаның жсміс тамырының массасы азаяды және қанттылығы төмендсйді.

КҮРЕС ШАРАЛАРЫНЫҢ ЖҮЙЕСІ

Агротехникалық шаралар. Ауыспалы егісті снгізу жәнс оны меңгеру. Қызылша егісін 2 жыл қатарымен бір учасксгс орналастыр- мау. Қызылшаның фабрикалық егісін оның тұқымдық басқа сгістсрінсн қашықтау жсрге орналастыру. Өнімді жинап алғаннан кейін егістік жсрді үқыпты түрдс өсімдік қалдықтарынан аршып, те­рец етіп қыртысты аудара сүдігер жырту. Егістік танаптарды дүрыс жоспарлап, топырағын тегістеу, жоғары сапалы аудандастырылған сорттардың түқымын үйлесімді мерзімінде себу. Қызылша көктсп шыккан соң егісті тырмалап топырағын қопсыту. Егіндегі, оның төңірсгіндегі жол жэне арық жағаларындағы арам шөптсрмсн жүйслі түрде күресу және т. б.

Химиялық шаралар. Түқымды ссбу алдында немссс оны себу кезіндс еымқүрттар мен жалған сымқүрттардың 1 шаршы метр жсргс келетін саны 5-7, зауза қоңыздарының личинкалары 2 данадан аскан жағдайларда топырақты базудиннің 10% түйірлі прспаратымсн өндеу. Бүл шараны қызылшаның тыңайтқыштармсн бірінші қоректсндірілуімсн үйлестіруге болады. Мүндай жағдайда препарат тыңайтқыштармен бірге қолданылады, бүл шара қызылшаның тамыр бітесіне, бізтүмсықтыларға және бүрге қоңыздарға да карсы бағытталады. Қызылшаның кос қүлак (вилочка) фазасында бізтүмсықтылардың 1 шаршы метр жсрге келстін саны 0,2 қоңыздан, ал бүргелердің 4-5 өсімдікке келетін саны 1 коңыздан аскан жағдайда мына төмендегі прспараттардың біреуі қолданылады (кг/га, л/га): фозалон 35% к. э. (3-3,5), дилор 80% с. ү. (1,5-2,0), фталофос 30% к. э. (4,5-5), волатон 50% к. э. (2,5), лебайңид 40% к. э. (3-3,5), базудин 40% с. д. (2,5), метафос 40% к. э. (1). Күрсс шарасы тек бүргелерге ғана қарсы жүргізілген жағдайда инссктицидтсрдін көрсетілген нормасьш 30% кеміту керек. Инссктицидтсрмсн алғашында егістің шеткі жақтарын (30-40 метрлік) өндсйді. Одан кейінгі өңдеу жүмыстары қажеттілігіне байланысты жүргізіледі. Жср үстілік және авиациялық өңдеу кезіндегі жүмсалатын сүйықтык мөлшері 25-50 л/га.

;; Қызылшаның нағыз жапырактарының 3- жүбы шықкан ксздсн ба­стап (тұқымдық егісте сабақтану фазасынан) бітелсрге, кандалаларға, Цикадаларға, өрмекші кенеге жэне баска сорғыш зиянксстсргс, соны- мен катар кызылша шыбыны мен түркістандык кызылша кебелсгінс карсы мына төмендегі препараттардың біреуі қолданылады (кг/га, л/га): волатон 50% к. э. (0,8), фосфамид 40% к. э. (0,75-1), мета­фос 40% к. э. (0,6), антио (1,6), амифос (1,2-1) карбофос 50% к.

о. (0,8-1). Жүмсалатын сүйықтық мөлшері 100 л/га.

I Қызылша егісі нематодамен қатты зақымданған жағдайда, топы- Рақтың 100 см³ мелшеріне келетін личинкалар саны 100 артса, өнімді жинап алғаннан кейін күзде немесе түқымды себуден 30 күн бұрын

сгістік жсрдің топырағын 15 см^- тсрсндіккс дейін 50% тсхникалык ДД-мсн өңдсйді (1000-2000 л/га).

Қызылша сгісін зақымдайтын әр түрлі көбслсктсрдің жүлдызкүрттарына карсы инссктицидтсрмсн қатар биологиялық обь- сктілср, микробиологиялык прспараттар қолданылады. Ол үшін кобе- лсктсрдің жаппай ұшу кездсріндс трихограмманы жібсрсді (1 гсктарға 60-100 мың дана) және жүлдызкүрттар шыккан кезде онто- бактсринмсн (2-3 кг/га) бүрксді.

Дата добавления: 2023-10-03