РАПС ЖӘНЕ ҚЫША ЗИЯНКЕСТЕРІ

Шығыс қыша жемірі — Colaphellus hofti Men. Қатты канаттылар (Coleoptcra) отрядының жапырак жемірлсрі (Chrysomclidac) түкымдасьша жататын дөңес денелі кек-жасыл нсмесс күлгін-кек түсті қоңыз. Аяқтарының табан бөлімі төрт бунакты, мүртшалары кара, аяқтары, жоғарғы ерні және мүртшаларының түбі қызғылт-са- ры, үзындығы 4-6 мм. Жұмырткасы сопакша, сарғылт. Личинкасы- 232

нын түсі қара-қоңыр, бауыр жағы сарғылт, басы жэнс тыныс Ц тесіктерінің айналасы қара, денесін түгелдей көлдснсңінсн скі қатар Шболып орналасқан қысқа қара қылшықтары бар бүртіктср басып жа­тады, үзындығы 10 мм жетеді.

Қоңыздар қыстап шыққан соң ерте коктемде жабайы өсетін крестгүлді өсімдіктермен қоректенеді де одан кейін кыша және pane ждақылдарына көшеді. Жүмыртқалауға Қазақстанның оңтүстік облы- 4 старында сәуір айының екінші жартысында, ал солтүстігінде одан ксшірек кіріседі. Жұмыртқаларын топырақ кесектерінің астына нсмс­сс өсімдіктерге жақын жер бетіне 10-20 данадан топтап салады.

Жұмыртқадан бастап ересек насекомға дейін барлық даму кезсңі 26 күннен 34 күнге дейін созылады. Личинкаларының куыршаққа айналуы топырақ арасында өтеді. Зиянкестің жалпы даму мсрзімі бір жылға созылады.

Қоңыздар мен олардың личинкалары өсімдіктердің жапырағы мсн гүл шоғырын жеп зиян келтіреді. Осының нәтижесіндс қьгша мсн pane дақылдары тұқымының түсімі кемиді.

Pane жапырақ жемірі — Entomoscelis adonidis Pall. Жапырак жсмірлері (Chrysomelidae) тұқымдасына жататын үзындығы 7-10 мм, арка жағы қызыл, бауыр жағы кара, денесі үзынша дөңсстсу кслстін қоңыз. Жұмыртқасы сопақша, қоңырқай қызыл түсті. Личинкалары- |Г ның да денесі сопакша келеді, арқасында үш катар болып көлдснсң орналаскан хитинді бүртіктер бар. Олардың арка жағы кара-коңыр, J ал қүрсагы сары түсті, үзындыгы 13-14 мм. Қуыршагының түсі сарғылт-қызыл, үзындыгы 8 мм жетеді.

Рапс жапырак жемірі көбінесе жұмьтртка фазасында кыстайды. Қоңыздар жүмыртқаларын топтап топырактың үстіңгі бстінс нсмссс жерге түсксн жапырақтардың астына салады. Личинкалар сәуірдің і аяғы мсн мамырдың басында шығады. Олардың дамуы ауа райы жәнс қоректсну жагдайларына байланысты 11 күннсн 23 күнгс дсйін, ал қуыршактарының дамуы 10 күннен 16 күнгс созылады. Егер в қоңыздардың өздері кыстаса, онда олар жср бстінс мамырдың К аяғында шығады. Қоңыздар мен олардың личинкалары кыша мсн pane өсімдіктерінің жапырақтарын түгелдей немссс жырымдап жұлып жсп көп зиян келтірсді.

К

Pane егеушісі — Athalia colibri Christ. Жаргак канаттылар
(Hymenoptera) отрядының егеушілер (Tenthrcdinidae) түкымдасына

’ жатады. Қазақстанда тегіс таралған. Насекомның үзындығы 7-8 мм,
1 жалпы түсі қызғылт-сары, басы мен мұртшалары жара. Көкірсгінің
үстіңіі жағы, көкірек қалқаншасы және ортаңғы арка сакинасынын
I алдыңгы бөлігі кызыл. Мүртшалары 10-11 буынды, олар үшына карай
жуандай түседі. Қанаттары жалпақ, сарғылт. Аяктары кыска, сары
к түсті. Жүмыртқасының пішіні сопақша, сарғыштау ак түсті болады.
I Личинкаларын «жалған жүлдызкұрт» деп атайды. Олардың пішіні
■.цилиндр тэрізді, арка жагы күңгірт жасыл, астыңғы бауыр жағы
: ақшыл, басы кара, аяктары 11 жүп. Денесін бойлай орналаскан 3
I қара-қоңыр жолак болады: біреуі арқа жйғында, сксуі бүйір

.

жақтарында. Денесін үсақ секпіл және қатпарлар баскан, үзмндығы 17-18 мм жетеді. Пілләсі күміс түсті, жібек тэрізді талшыктан тоқылған, ұзындығы 6-11 мм.

Pane егеушісі жалған жұлдызқүрт күйіндс пілләнің ішіндс тогіырак арасында қыстап шығады да, көктемде сол жерде куыршакка айна- лады. Ерссек насекомдар мамыр айының орта кезіндс шығып, көп кешікпей жүмырткалауға кіріседі. Ұрғашы насеком жүмыртка қынабымсн жапырактың бетін егеп теседі де, соған салады. Одан сон тесікті ауада тез қатаятын сүйық затпен бітейді. Үрыктың дамуы ауа райының жағдайларына байланысты 5-6 күннен 10-11 күнгс созыла­ды. Жұмырткадан шыккан жалған жүлдызкүрттар өсімдіктің жапы- рақтарын, гүлдерін, дән қабын және тұкымдарын ксміріп, коректенеді, 15-20 күннен кейін жалған жүлдызкүрттар коректснуін токтатады да топыракка еніп, 10 см тереңдіктс піллә ішіндс қуыршақтанады. Қуыршақ 2 жетідей дамиды. Бірінші және скінші үрпақтың жалған жұлдызқұрттары кыша мен рапс дакылдарьін са- бақтану және гүлдсну кездерінде закымдайды.

Қазақстанда бүл дакылдарға жоғарыда келтірілгсн зиянксстсрдсн баска крестгүлді өсімдіктерді зақымдауға маманданған зиянкестсрдін барлығы дерлік зиян келтіреді. Олар крестгүлділер бүргслсрі, pane және кыша ақ көбслектсрі, капуста күйесі, капуста бітссі, крестгүлділер қандалалары және басқалар. Бүл зиянксстсрдің күры- лысы, даму кезеңдері, биологиясы туралы мағлүматтар кслссі тара- уда беріледі.

Күрес шаралары. Ауыспалы егіс жүйесін дұрыс сактау, рапс жәнс қыша өсірілгсн учаскслерге оларды қайталап егуді кем дсгендс 3-4 жылдан кейін ғана жоспарлау. Өнімді жинап алғаннан кейін сгістік жерді өсімдік қалдықтарынан үкыпты түрде тазалап, одан соң тсрсң етіп сүдігер жырту.

Көктемде зиянкестер (бүргелер жэне баска жапырак жемірлсрі) егіске көшксн жағдайда алғашында оның шеткі жактарын (келдснсні 25-30 м), одан соң түтас (егер зиянкестер каптап кстсе) инсектицид- термен бүркіп өндейді.

Қышаның ықтырмалы егісінде pane егеушісіне қарсы (сгср жалған жүлдызкүрттардың әр бір өсімдікке келетін саны 2-дсн асса) өсімдіктерге гүлдену алдында метафостың 40% к. э. (1,5-1 л/га) бүркеді. Жұмсалатын сүйықтық мөлшері 50-100 л/га.

ТЕМЕКІ ӨСІМДІГІНІҢ ЗИЯНКЕСТЕРІ

Темекі трипсі — Thrips tabaci Lind. Шашак канаттылар отряды- ның (Thysanoptera) трипсілер (Thripidae) түкымдасына жатады. Ore кең таралған көпқоректі насеком, 100 аса өсімдіктсрмсн корсктенеді. Қазакстан жағдайында пиязға, темекігц жэне макта дакылына үлксн зиян келтіреді.

Ересск трипсінің үзындығы 0,8-1,1 мм, түсі акшыл-сары, өнбойына созылған жүйкесі бар енсіз жіңішке' канаттарының шсттсріндс үзын шашактар болады. Жүмырткасының үзындығы 0,21-0,25 мм, калде- 234

нсңі 0,1-0,14 мм, пішіні бүйрек тәрізді ақшылдау, мөлдір түсті бола­ды. Личинкаларының үзындығы 1 мм жетеді, ерссск трипсілсргс Караганда ақшылдау түсті, мүртшалары 6 бунақтан түрады.

%. Ересек трипсілер топырақтың үстіңгі қабатында нсмссе есімдік кдлдықтарының астында қыстайды. Қыскы мекендерінен ауаның жылы- лыгы 10°С аскднда шыгады. Жүмыртқаларын темекі жапырағының үстіңгі бетіндсгі эпидермис қабатының астына бір-бірлсп орналастыра- ды. Өсімталдыда 100 жүмыртқага жетеді. Ұрықтың дамуы 3-5 күнгс со- зылады. Осы мерзім ішінде 4 рет түлейді де, дамуы аякталған сон топыракка сніп (15 см терендікке дейін), онда 4-5 күн болады. Одан сон канаттары жстілгсн ересек трипсілергс айналады да жср бстінс 'Кеггеріліп, тсмекі немесе баска есімдіктермен коректенугс кіріссді. Зиян- кесгің бір генерациясының дамуы мекендеген зонасының ауа райы жагдайларына байланысты 15 күннен 30 күнге дсйін созылады. Кдзакстанның оңтүстік-шығысында 5-6 генерация беріп көбсйеді.

Темекі трипсі кеп қорскті насеком, темскіден баска пияз, макта, соя, кияр, карбыз, аскабак, томат жэне баска дакылдарды да закымдайды. Ересск трипсілер және олардың личинкалары жапырактардың астыңғы бетіндс жэне гүлшогырларында топтанып тіршілік стеді де есімдік шы- рынын сорып коректенеді. Өсімдіктсрдің зақымданған мүшслеріндс алгашында бозарган акдныл болып, ксйіннен тотык түске айналатын дақтар пайда болады. Нәтижесінде өсімдіктің жапырактары морт еынғыш алсіз болып, өсуі баяулайды, никотиннің проценті кеміп, те- мекінің сапасы нашарлайды. Сонымен катар трипс темекі өсімдігіне ви­рус ауруларын таратады (мысалы, томаттың кола вирусын).

Шабдал бітесі — Myzodes persicae Sulz. Бүл түрді оранжерея бітесі нсмесс тсмекі бітесі деп тс атайды. Тсң канаттылар (Homoptcra) отрядының бітелер (Aphididac) түкымдасына жататын ұсак насеком. Қанатсыз партеногенетикалык үрғашы бітснің үзын- дыгы 2,5 мм жетеді, түсі жасыл, сары немссе кызгылт, шырын түтікшслерінің ұзындығы денссінің 1/4 бөлігіндсй, цилиндр пішінді, қүйрыкшасы конус тәрізді, шырын түтікшелерінен 3 ссе кыска. Қанатты ұргашы бітенің үзындығы 1,4-2 мм, басы коңыр, ортаңгы жэне арткы көкірек сақиналарының түсі кара, күрсағы көлденсң ор- наласкан кара жолақтары бар жасыл немесе сары түсті, күйрыкшасы шырын түтікшелерінен 2 есе Кыска болады. Еркек бітелер дснссінің үзындыгы 1,9 мм, қанаттары жетілген, басы, мұртшалары жэне ксудс балімі кара, күрсағында қара түсті көлденең жолактары бар бозғылт- жасьіл болады. Жүмыртқасы алғашында жасыл түсті болады, одан соң біртс-бірте күңгірттеніп, личинка шығар кезде караяды.

I Шабдал бітесі тсмекі өсімдігінің өте. кауіпті зиянкссі. Ксң таралған көп қорскті насском — тсмекіден баска да көптсгсн дакылдарды зақымдайды. Даму циклі өте күрделі, жұмыртка фазасында көбінссс шабдал жәнс өрік ағаштарының бүтактарының кабыгында нсмесе гүл бүршіктерініц колтығында қыстайды. Личинкалар сәуір айында Шығады да 4 рст түлеген соң партсногснетикалык үрғашы бітелергс айналады. Шабдал ағашында бітелер 7-8 генерация бсріп дамиды. Екінші, үшінші генерацияларында канатты үрғашы бітелср пайда бо-

лады да шөптесін өсімдіктерге кешеді. Олар асірссс алка тұқымдасына жататын өсімдіктерді, солардың ішіндс темскіні көбірек үнатады. Темекі егісінде шабдал бітесі көктемнен бастап, күзгс дсйін 10-12 генерация беріп өсіп-өнеді. Партеногенетикалык үргашы бітелердің әрқайсысының табатын личинкаларының саны 120 дсйін жетеді. Личинкадан бастап, ересек бітеге дсйінгі даму кезсңі ауа райы жагдайларына байланысты 4-8 күнге ғана созылады. Күзгс қарай қанатты үрғашы бітслер шабдал немссе ерік ағаштарына көшеді. Осы кезде үрғашы бітелермен қатар срксктсрі дс шығады. Үрықтанғаннан кейін үрғашылары ағаш бүтактарының қабығына қыстап шығатын жүмыртқаларын салады да өздсрі күздің аяқ ксзіндс өледі.

Шабдал бітссі тсмекі өсімдігінің жер үстілік мүшелсрініц шыры- нын сорып, қатты зиян келтіреді. Нәтижесіндс өсімдіктің берстін өнімі кеміп, сапасы нашарлайды.

Темекі өсімдігіне трипсілср мен бітелердсн баска кеміргіш коңыр көбелектсрдің жүлдызкүрттары және т. б. көп коректі насекомдар да катты зиян келтіреді (VIlI-тарауды кара).

Күрес шаралары. Ауыспалы егіс жүйесін дүрыс сақтау, парниктср мен плантациялардың төңірсгіндегі арам шөптерді жою жэне оларды көкөніс дақылдарының егісінен қашыктау учаскслсргс орналастыру.

Трипсілер мен бітелерге жэне басқа зиянксстсргс карсы мына төмендегі препараттардың бірсуін бүрку керек: фосфамид 40% к. з. (0,8-1 л/га), мстафос 40% к. э. (0,5-1 л/га), карбофос 50% к. э. (1- 1,8 л/га).

Дата добавления: 2023-10-03