ЖҮЗІМЫҢ ЗИЯНКЕСТЕРІ

Жүзімнің беріш кенесі — Eriophyes vitis Pgst. Өсімдік коректі кс- нслсрдің төртаяқтылар (Eriophydae) тұқымдасына жатады. Жүзім өсірілетін аймақтардың барлығында тегіс таралған.

Кененің денесі үзынша келген, цилиндр тәрізді, түсі саргылт, үзындыгы 0,14—0,18 мм, 2 жүп аяғы болады, гистсросомасы біркслкі келгсн 80 сакинадан түрады. Аяқтарының табан бөліміндсгі кауырсын тәрізді қылшықтар сәуле тәрізді 5 тармакты болады.

Зиянкестің жыныс бездсрі жаксы жетілген үрғашылары жсміс бүршіктерінің сырткы кабыршактары астында кыстайды. Көктсмдс жүзімнің өсу өркендері жалаңаштанган кезде кснслср кыскы мсксн- дсрінсн шыгады да өркен бойымсн өрмслеп коректснугс, одан соң өсіп-өніп көбеюге кіріссді.

Кснслер жапырактың астыңгы жағын мскендеп, сонда корсктснсді. Жапырактыц кене қоректснген жері тсрендеп шүңкырланады жәнс оның үстін киіздей қалың түктер (алгашында ақ, ксйіннсн коңыр түсті) жауып түрады. Ал жапырактың кене қорсктснгсн жсрінің қарама-қарсы үстіңгі жагында беріш пайда болады.

. Кснелердің закымдау әрекеті өсімдіктің тканьдеріндс биохимиялык процсстердің дүрыс жүруіне кедергі жасайды. Соның нлтижссіндс жүзімніц сапасы нашарлайды, кышкылдығы артып, канттылыгы темсндейді. Сонымсн катар бүл зиянкеспен қатты закымданган жүзім сабактарының беретін өнімі де азаяды.

Алматы облысы жагдайында кенелсрдің бүл түрі жылына 4—5 үрпақ беріп дамиды. Ұрпактарының саны ауа райы жагдайларына және жүзімнің сорттарына байланысты өзгеріп түрады. Кснс әсірссс Рислинг, Каверне, Совиньон деп аталатын жүзім сорттарын катты зақымдайды.

Жүзім шогының жапырақ ширатқышы — Polychrosis botrana Schiff. Жапырак шираткыш (Tortricidae) кобелектер түкымдасына жатады. Қазакстанның оцтүстік жэне оңтүстік-шыгысында таралган.

Кобелек қанаттарының өрісі 11—13 мм. Алдыңгы канаттары орта- сында эртүрлі жіңішке сызыктар мен аспа бау тәрізді жалпак жолагы бар қоңыркай саргыш, ал арткы канаттары сүр түсті болады. Жүмыртқасы жарты шар тэрізді, түсі жартылай мөлдір, саргылт ке- леді. Жүлдызкүрттарының үзындығы 10—12 мм, аяктарыныц саны 16, жалпы түсі ак немесе сары, аркасы бозгылт-жасыл жэнс көкірек калканшасьі сарғылт-коңыр болады. Қуыршағының үзындыгы 5—6 мм, түсі жасыл реңді қоңыр, ең соңғы бунагы ілмек тәрізді кылшыктармсн жабдыкталган.

Зиянкес куыршак күйінде жүзім плантациясыныц айналасындагы агаштардың жарыгында, қабығында және жергс түсксн жапы- рактарының астында жэнс топырак арасында кыстайды. Бірінші үрпактың кебелектері жүзімнің гүлдсну кезеңінсн бүрын үшып 284

шығады да жұмыртқаларын бітеу гүлдерге салады. Бұл ұрпактын жұлдызқұрттары бітеу гүлдерді, ашылған гүлдерді зақымдап бүлдірсді жэнс оларды өрмек жіптерімсн орап тастайды. Екінші үрпактың көбслсктері маусым айында шығады да жүмыртқаларын піспегсн жа­сыл жидектерге салады. Екінші үрпақтың жүлдызқұрттары сол жи- дсктермсн қоректенеді, әрқайсысы оншакты жидекті закымдайды. Әсіресе үшінші үрпақтың жұлдызқүрттары кеп болады: олар пісіп- жстілген жидсктсрмсн қоректенсді. Зақымданған жидсктср ауа райы жауын-шашынды болса шіріп, ал қуаңшылык болса курап кстсді.

Екі үрпақты жапырақ ширатқыш — Eupoecilia ambiguclla Hb. Жапырак шираткыш көбелсктер тұқымдасының бұл түрі Қазақстанда Шымкснт, Жамбыл облыстарында зиян кслтірсді.

Көбслектің канаттарының өрісі 13—15 мм, алдыңгы канаттары трапеция тәрізді күңгірт жолагы бар сары түсті болады. Жұлдызқұрттарының ұзындығы 12 мм жетеді. Жалпы түсі алғашында жасылдау, одан соң дами келс қоңырқай кызыл, басы мсн арка қалканшасы жылтыр кара болады.

Зиянксс жылына 2 ұрпак бсріп дамиды. Ақ түсті пілләга оранған қуыршак күйіндс әр түрлі агаштардың кабыгының астында жәнс тағы баска таса жерлерде қыстайды. Көбелектер көктсмдс шыгады да жұмыртқаларын гүл шоғына салады. Бірінші үрпактың жұлдызкүрттары гүл шогын өрмск жіптсрімсн шырмап алып, бітсу гүлдср мсн гүлдерді, ал скінші үрпақтың гусеницалары жидсктсрді закымдайды.

Жүзім филлоксерасы — Viteus vitifolli Fitch. Тсң канаттылар (Homoptera) отрядының филлоксера тұкымдасына жатады. Бүл зиян- кестің отаны Солтүстік Американың оңтүстік-шығыс бөлігі. Европага XIX гасырдың аяғында әкелінгсн. 1880 жылы ол Қырымда, одан ксйінгі жылдары Кавказдың Қара теңіз жағалауында, Кубаньда жәнс Тбилисидің маңында табылган. Қазіргі уакытта филлоксера Молдова- да, Украинада, Солтүстік және Күңгей Кавказда таралган. Карантин зиянкссі болып ессптследі. Тек жүзім өсімдігін ғана закымдайды.

Филлоксераның тіршілік әрексті мен өсімдікті закымдау сипаты жагынан бір-бірінсн өзгеше болып келетін 2 түрі ксздсссді; тамырлык және жапырақтық түрі.

Тамыр филлокссрасының қанатсыз үрғашыларының пішіні со- пакша, түсі сарғылт-қоныр, арқасы мен бүйір жақтарында 6 катар болып, бойлай орналаскан күңгірт түсті бұдырмактар болады, тұмсыгы үзын, арткы аяктарының денемен жалғасатын дснгейінсн асып түрады, мүртшалары кыска, 3 буыннан түрады, дснссінің ұзын- дыгы 1 мм шамасындай. Бүл белгілер (денесінің үзындыгынан басқасы) тамыр филлоксерасының личинкаларына да тән. Жүмырткалары алғашында акшыл-сары болады да соңынан коңыр * түске көшеді, үзындығы 0,3 мм шамасындай. Жапырак филлокссра- > сының қанатсыз ұрғашысы саргылттау жасыл түсті, жүмыр дснслі, үзындығы 1,25 мм-дсй болады, тұмсығы қыска, арткы аяктарының _; дснемсн жалғасатын деңгейінен аспайды, аркасы мсн бүйір

жактарында бұдырмактар болмайды. Филлокссраның бүлардан баска нимфа, канатты жәнс жынысты ұрпақ дсп аталатын түрлсрі дс бо­лады.

Жүзімнің америкалык сорттары мсн америка-свропалык буданда- рында филлоксера толык ңиклді болып, екі түрдс дс дамиды. Ал жүзімнің европалык жэнс азиялык сорттарында тек тамыр филлоксс- расы гана дамиды.

Филлоксера толык циклмен дамығанда оның I—II жастагы личин­калары жүзімнің тамырында кыстайды. Көктемде топырактың темпе­ратурасы 13°С-қа жсткенде олар жіңішке тамыршалардың шырыні>ш сорып, коректене бастайды. 20—30 күннсн кейін личинкалар тамыр түрінің канатсыз партсногенездік үрғашыларына айналады. Олардың әркайсысы 40—100 жүмыртка салып, одан соң өледі. Солтүстік аудандардың жүзім шаруашылыктарында филлокссраның бүл түрі осындай жолмен өсіп-өніп 4—5, ал оңтүстік аудандарда 7—8 үрпак бсріп ламиды. Жаз ксзінде личинкалардың бір белігі (ксзбслср) жер бстіне шыгады. Одан соң жердің жарыктары аркылы топыракка кайтадан енеді дс көрші өсімдіктердің тамырларын мсксндсп. тіршілік әрекетін жалғастыра береді.

Маусым айының орта кезінен бастап ксзбс личннкалардыц ксйбіреулсрі жүзім сабағының бойымен өрмслсп жоғары көтсрілсді де канатты үрғашы бітслергс айналады. Олар үшып-конып жүрін жүмырткаларын жүзім өсімдігінің жер үстілік мүшелсрінс салады. Жүмырткалардың үлкен-кішілігі әр түрлі болады. Олардың ірілсрінен филлоксераның үрғашылары, ал үсақтарынан срксгі дамиды. Одан соң үрғашы бітелер ағаш кабығының ішінс кыстайтын жүмырткаларды салуға кіріседі. Олардың әркайсысы бір-бір жүмыртқадан ғана салады. Көктемдс сол жүмырткалардан шыккан личинкалар жапырактың үстіңгі бстіне сүлікше кадалі.іп шырынын сора бастайды. Закымданған ткань қалыптан тыс есіп, жапырактын астыңгы жағынан бүлтиып шыгып тұрады, сөйтіп бсріш пайда бола­ды. Ал личинкалар беріштің ішіндс коректеніп, дамуын одан әрі карай жалғастыра бсреді. 18—25 күннен кейін бүл личинкалар жа пырак филлоксерасының канатсыз партеногенетикалык ұрғашыларына айналады. Олар беріштің ішіндс 500 дсйін (лр кайсысы) жұмыртқа салып, одан соң өздері өлсді. 6—8 күннен кейін бүл жүмыртқалардан личинкалар шыгады да жапырактарда корсктеніп, жаңа бсріштер түзеді. Закымданған жапырактардың асси- миляциялык кызметі нашарлайды, өсімдіктің өсуі тсжслсді, бсрстін өнімі азаяды, көпшілік жагдайда өсімдік біржола тіршілігін жояды. Филлоксераның бүл түрі бір маусым ішінде 7—9 үрпак беріп өсім- енсді.

Екінші үрпактан бастап жапырак филлоксерасының арасында үзын түмсыкты личинкалар да пайда бола бастайды. Олар топыракка сніп, одан тамырга өтеді дс тамыр филлоксерасына айналады. Біртс-бірте тамырга көшетін үзын түмсыкты личинкалардың саны осе бастайды- 286

Күзгі суық басталысымен жапырак филлоксерасьшың личинкалары түгсл қырылады да тек тамыр филлоксерасы гана қалады.

Филлоксера зақымдаған өсімдік тамырында пішіні қүстың түмсығына үксас ірілі-үсақты ісік тәрізді өсінділср пайда болады. Олар әр түрлі микроорганизмдердің әссрінен тез бұзылып, шіри ба- стайды. Тамырдың өсуі тежеледі. Нэтижесінде закымданган жүзім бүталары біржола өледі.

Күрес шаралары. Ерте көктемдс бүршік жарылмай түрғанда жа­пырак ширатқыш көбелсктердің қыстап шыққан куыршактарын жәнс кенслсрді кұрту үшін жүзімнің сидам сабақтарын (штамбы) жэнс эның тарамдарын ескі кабықтарынан тазарту. Одан соң оларды ак- рскстің 50% к.э. (1,6 кг/га) немесе антионың 25% к.з. (1,2—4 л/га) бүркіп өңдсу.

Жапырак шираткыш көбелектердің жұлдызкүрттарына карсы (кебінссс Оңтүстік Қазакстанда) жүзім бүталарын бірнешс рст бүрку- гс тура келеді: көктемдс жүзім гүлдемей түрған ксздс (бірінші урпакка қарсы) жидсктер өсіп келе жатқан кезде (скінші үрпакка қарсы), жэне жидектср пісер кезде (үшінші ұрпакка қарсы). Бүрку үшін мына препараттардың біреуін қолдануға болады: фозалон 35% к.э. (1,0—2,8 кг/га), фосфамид 40% к.э. (1,2—3 л/га), карбофос 50% к.э. (1,0—2,5 л/га), антио 25% к.э. (1,2004 кг/га).

Фозалон зиянкестің бірінші жэне екінші ұрпактарына карсы қолданылады. Ал көрсстілген препараттардың баскаларын өнімді жи­нау мерзіміне 30 күн қалғанға дейін пайдалануга болады.

Жүзім плантацияларында филлоксерамен күресу шаралары мына- дай 3 зона бойынша дифференциаланады: 1—филлоксера жок зона,

2— филлоксера бірен-саран таралған зона, 3—филлоксера мсксядегсн зона. Филлоксера жок зонада (мысалы, Қазақстанда) жаңа планта­ция жасауда жэне ескі плантацияларды жондеудс филлоксераныц жапырақпсн қоректенетін түрі дами алмайтын сорттарын (свропалык жэнс азиялық мсншікті тамырлы) пайдалану, сонымен катар каран­тин срежесін бұлжытпай орындау керек.

Дата добавления: 2023-10-03